Είναι δυνατόν να αντάλλαξαν οι Έλληνες σφαίρες με τον Παρθενώνα; Η ιστορία του 1821, όπου Έλληνες επαναστάτες δίνουν σφαίρες στους Οθωμανούς για να μην πλήξουν τα αρχαία μνημεία της Ακρόπολης, είναι ένας από τους πιο διάσημους μύθους της Ελληνικής Επανάστασης. Ένας μύθος που επιβιώνει, γιατί εκφράζει μια βαθύτερη αλήθεια: την αγάπη για την αρχαία κληρονομιά. Πόσο όμως απέχει από την πραγματικότητα; Ας δούμε τι πραγματικά συνέβη στις πολιορκίες της Ακρόπολης και τι μας διδάσκουν τα ίδια τα μάρμαρα.
Το δίλημμα της πολιορκίας: Όπλο ή μνημείο;
Στην πρώτη πολιορκία (1821-1822), η Ακρόπολη, ως οχυρό, βρέθηκε στο επίκεντρο των συγκρούσεων. Οι Οθωμανοί αμυνόμενοι, αντιμετωπίζοντας έλλειψη πυρομαχικών, αναγκάστηκαν να γίνουν εφευρετικοί. Οι σιδηροί σύνδεσμοι του Παρθενώνα, που καλύπτονταν από μολυβδένια επένδυση για προστασία από τη σκουριά, ήταν μια πηγή πολύτιμου μετάλλου. Το μολύβι, εύκολα προσβάσιμο, λιώνονταν και γινόταν βόλια. Αυτή η πράξη άφησε «πληγές» στον ναό, αλλά ήταν μια επιλογή επιβίωσης.
Οι μαρτυρίες της εποχής, σε αντίθεση με τον μεταγενέστερο μύθο, δεν αναφέρουν καμία «δωρεά» σφαιρών. Αντίθετα, περιγράφουν με ακρίβεια την απελπισία των πολιορκημένων και τη χρήση κάθε διαθέσιμου πόρου. Ο μύθος του Ανδρούτσου ή του Πιττάκη που προσφέρουν σφαίρες εμφανίστηκε δεκαετίες αργότερα, όταν το νέο ελληνικό κράτος χρειαζόταν σύμβολα για να θεμελιώσει τη δημόσια μνήμη και τη στενή σχέση του με την αρχαιότητα.
Από τον πόλεμο στην αναστήλωση: Η σύγχρονη ιστορία της Ακρόπολης
Πριν από την Επανάσταση, ο Παρθενώνας είχε ήδη πληγεί ανεπανόρθωτα από την έκρηξη του 1687, όταν ένα βενετσιάνικο βλήμα τον μεταμόρφωσε σε «τραυματισμένο γίγαντα». Το 1821, ο βράχος ήταν ήδη ένα μνημείο που κουβαλούσε πάνω του τα σημάδια του χρόνου και των συγκρούσεων.
Μετά την ανεξαρτησία, ξεκίνησε η προσπάθεια για την αναστήλωση της Ακρόπολης. Αρχαιολόγοι και αρχιτέκτονες, όπως ο Κυριάκος Πιττάκης και ο Λούντβιχ Ρος, ξεκίνησαν να απομακρύνουν μεταγενέστερες κατασκευές και να αναδείξουν το κλασικό τοπίο. Αργότερα, ο Νικόλαος Μπαλάνος χρησιμοποίησε σίδερα και τσιμέντα για να στηρίξει τα μάρμαρα, μια μέθοδος που όμως προκάλεσε περαιτέρω φθορές λόγω της σκουριάς.
Από το 1975, η Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης (ΥΣΜΑ) ξεκίνησε ένα τιτάνιο έργο: την αντικατάσταση των παλιών μετάλλων με ράβδους τιτανίου. Το τιτάνιο, ανθεκτικό στη διάβρωση, εξασφαλίζει τη μακροβιότητα των μνημείων, ενώ οι επεμβάσεις είναι αναστρέψιμες, σεβόμενες απόλυτα την ιστορία του βράχου.
Η αλήθεια πίσω από τον μύθο
Ο μύθος των σφαιρών επιβίωσε γιατί συμπύκνωσε την επιθυμία μας να πιστεύουμε ότι μέσα στην καταιγίδα του πολέμου, η ελληνική ψυχή επέλεξε να προστατεύσει τη μνήμη της. Ενώ η ιστορική πράξη δεν τεκμηριώνεται, το δίλημμα που εκφράζει είναι απόλυτα αληθινό: η μάχη για την ελευθερία ενάντια στην ευθύνη απέναντι στην κληρονομιά.
Σήμερα, ο Παρθενώνας στέκεται γερά, δεμένος με τη σύγχρονη γνώση και το τιτάνιο. Δεν χρειάζεται θρύλους για να εμπνεύσει. Χρειάζεται μόνο την ακρίβεια της επιστήμης και τη φροντίδα που διαχωρίζει την ιστορία από τον μύθο, χωρίς να αδικήσει ούτε μία.