Ο Δημήτριος Καταρτζής (περ. 1730-1807) δεν ήταν ένας επαναστάτης με όπλα, αλλά ένας λόγιος που πίστευε στη δύναμη της γλώσσας. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και οραματίστηκε μια ριζική αλλαγή στην εκπαίδευση των Ρωμιών. Το όπλο του; Η δημοτική γλώσσα.
Γιατί η δημοτική γλώσσα ήταν επανάσταση;
Επηρεασμένος από τις ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, ο Καταρτζής συνειδητοποίησε ότι το μέλλον του έθνους περνούσε μέσα από τη μόρφωση στη μητρική γλώσσα. Ήταν από τους πρώτους που τόλμησε να γράψει έργα στη δημοτική, με το επιχείρημα ότι οι μαθητές δεν έπρεπε να σπαταλούν χρόνια μαθαίνοντας την αρχαΐζουσα. Αντίθετα, έπρεπε να μορφώνονται για να χτίσουν μια νέα Ελλάδα.
Η τραγική ειρωνεία: Ο λόγιος που έγινε στόχος
Η τολμηρή του στάση προκάλεσε την αντίδραση των συντηρητικών λογίων, οι οποίοι τον κατηγόρησαν ως "λαϊκιστή" και "αμόρφωτο" επειδή χρησιμοποιούσε το λεξιλόγιο του λαού. Η απογοήτευση τον οδήγησε να υποχωρήσει, γράφοντας τα τελευταία χρόνια της ζωής του στην καθαρεύουσα, χωρίς όμως να αλλάξει τις ιδέες του.
Το χειρόγραφο που δεν τυπώθηκε ποτέ
Ανάμεσα στα έργα του, ξεχωρίζει μια συγκλονιστική πρόταση για την πρώτη ελληνική εγκυκλοπαίδεια. Μια τεράστια σύνθεση, βασισμένη στους Γάλλους Εγκυκλοπαιδιστές, που περιελάμβανε πάνω από 600 ελληνικούς τίτλους. Ο Καταρτζής οραματιζόταν έναν Έλληνα δάσκαλο σε κάθε επιστήμη, που θα δίδασκε στα "ρωμαίικα", δηλαδή στη δημοτική γλώσσα.
Το έργο αυτό, αν και έτοιμο για εκτύπωση, δεν είδε ποτέ το φως. Τα περισσότερα γραπτά του στη δημοτική έμειναν κλειδωμένα σε αρχεία για πάνω από έναν αιώνα, ώσπου ανασύρθηκαν χάρη στον μελετητή Κ.Θ. Δημαρά.
Η κληρονομιά του: Ένας άνθρωπος μπροστά από την εποχή του
Αν και ο ίδιος δεν πρόλαβε να δει τα βιβλία του τυπωμένα στη γλώσσα που πίστευε, οι ιδέες του επηρέασαν πολλούς από τους κορυφαίους διανοητές της εποχής, όπως ο Ρήγας Φεραίος και ο Διονύσιος Σολωμός. Ο Καταρτζής πίστευε ότι η παιδεία πρέπει να είναι καθολική, όχι προνόμιο των λίγων. Ήταν ένας φιλόλογος από την Πόλη που ήθελε να μετατρέψει τους Έλληνες σε ένα σύγχρονο, ευρωπαϊκό έθνος. Το μόνο που του έλειψε, ήταν η εποχή του.