Περικλέους Επιτάφιος - Αρχαία Β' Λυκείου - Φυλλάδιο μελέτης με συνολική θεώρηση του έργου

 

Ο «Επιτάφιος του Περικλή», όπως παραδίδεται από τον ιστορικό Θουκυδίδη, αποτελεί ένα από τα κορυφαία κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και έναν ακρογωνιαίο λίθο της πολιτικής σκέψης. Το παρόν έγγραφο λειτουργεί ως ένας περιεκτικός οδηγός μελέτης, σχεδιασμένος να αναδείξει το ιστορικό και φιλολογικό βάθος αυτού του μνημειώδους λόγου. Μέσα από τη συστηματική ανάλυση του κειμένου, την εξέταση του ιστορικού του πλαισίου και την αποσαφήνιση των βασικών εννοιών, ο οδηγός αυτός αποσκοπεί στην πλήρη κατανόηση της δομής, του περιεχομένου και της διαχρονικής αξίας του Επιταφίου, ενός κειμένου που παραμένει επίκαιρο και ουσιώδες για κάθε σύγχρονη κοινωνία.

 

1.     Εισαγωγικό πλαίσιο: Ο ιστορικός, η εποχή και το έργο

 

Για την πλήρη εκτίμηση του περιεχομένου και της διαχρονικής αξίας του Επιταφίου, είναι θεμελιώδους σημασίας η κατανόηση του ιστορικού του πλαισίου. Η εμβάθυνση στην προσωπικότητα του συγγραφέα, στις συνθήκες του Πελοποννησιακού Πολέμου που γέννησαν τον λόγο, και στην ιδιαίτερη δομή που επιλέγει ο ρήτορας, αποτελούν τα κλειδιά για να αποκωδικοποιήσουμε τα βαθύτερα μηνύματα και τη φιλοσοφία που διαπνέουν αυτό το αριστούργημα.

 

1.1.  Ο ιστορικός Θουκυδίδης (περ. 460 – 400 π.Χ.)

 

Ο Θουκυδίδης, γιος του Ολόρου από τον Δήμο Αλιμούντα της Αττικής, υπήρξε ο πρώτος ιστορικός που εφάρμοσε επιστημονική μέθοδο στη συγγραφή. Προερχόταν από μια πλούσια αριστοκρατική οικογένεια με δεσμούς με τους βασιλείς της Θράκης και ιδιοκτησία χρυσωρυχείου στη Σκαπτή Ύλη. Η παιδεία του ήταν εξαιρετική, καθώς μαθήτευσε δίπλα στον φιλόσοφο Αναξαγόρα και ήρθε σε επαφή με τη σκέψη των σοφιστών. Έζησε την περίοδο της μέγιστης ακμής της Αθήνας και υπήρξε μέγας θαυμαστής του Περικλή, του ηγέτη που σφράγισε τον «Χρυσό Αιώνα». Το 424 π.Χ., υπηρετώντας ως στρατηγός, απέτυχε να προστατεύσει την Αμφίπολη από τους Σπαρτιάτες, γεγονός που οδήγησε στην εικοσαετή εξορία του. Κατά τη διάρκεια της εξορίας του, αφοσιώθηκε πλήρως στη συγγραφή του ιστορικού του έργου, της Ιστορίας του Πελοποννησιακού Πολέμου, με τη φιλοδοξία να δημιουργήσει ένα «κτῆμα ἐς ἀεί», ένα διαχρονικό κτήμα για την ανθρωπότητα.

 

1.2.  Το ιστορικό πλαίσιο του Επιταφίου

 

Ο λόγος εκφωνήθηκε από τον Περικλή στον Κεραμεικό, το δημόσιο νεκροταφείο της Αθήνας, τον χειμώνα του 431/430 π.Χ. Αφορμή στάθηκε η δημόσια ταφή των πρώτων νεκρών του Πελοποννησιακού Πολέμου, του μεγάλου αυτού πολέμου μεταξύ της Αθήνας και της Σπάρτης που διήρκεσε από το 431 έως το 404 π.Χ. Ο Θουκυδίδης παραθέτει τον λόγο στο Δεύτερο Βιβλίο της Ιστορίας του, αμέσως μετά την αφήγηση των πολεμικών γεγονότων του πρώτου έτους.

 

1.3.  Η δομή του Επιταφίου λόγου

 

Ο επιτάφιος λόγος στην αρχαία Αθήνα είχε αποκτήσει μια σταθερή, τυπική δομή. Ο Περικλής, ωστόσο, διαφοροποιείται σημαντικά από αυτή την παράδοση, δίνοντας έμφαση σε διαφορετικά στοιχεία.

 

Η Τυπική Δομή ενός Επιταφίου Λόγου:

 

    1. Προοίμιο.

    2. Καταγωγή και πρόγονοι: Εγκώμιο της αττικής γης και της αυτοχθονίας, αναφορά στην ανατροφή και την αγωγή του λαού, και εξύμνηση της φιλοπατρίας μέσα από μυθικά και ιστορικά πολεμικά κατορθώματα.

    3. Οι προκείμενοι νεκροί: Έπαινος για τις αρετές και τους πολεμικούς τους άθλους.

    4. Προτροπή και Παραμυθία: Προτροπή για μίμηση προς τους νεότερους και παρηγοριά προς τους γονείς και τις χήρες των νεκρών.

    5. Επίλογος.

 

Η δομή του Επιταφίου του Περικλή:

 

    1. Προοίμιο (κεφ. 35).

    2. Πρώτο μέρος (κεφ. 36 – 41): Έπαινος των προγόνων. Της σύγχρονης γενιάς. Έπαινος του αθηναϊκού πολιτεύματος και των τρόπων που ζει ο Αθηναίος.

    3. Δεύτερο μέρος (κεφ. 42 – 43): Έπαινος των νεκρών, προτροπή στους επιζώντες.

    4. Τρίτο μέρος (κεφ. 44 – 45): Παραμυθία και συμβουλές στους γονείς, στα παιδιά, τους αδερφούς και τις συζύγους των νεκρών.

    5. Επίλογος (κεφ. 46).

 

Αυτή η δομική απόκλιση, με την έμφαση στο αθηναϊκό μεγαλείο, μετατρέπει τον λόγο από έναν απλό επικήδειο σε έναν ύμνο της δημοκρατίας. Ας εξετάσουμε αναλυτικά το περιεχόμενο κάθε κεφαλαίου.

 

2.     Ανάλυση ανά κεφάλαιο (Κεφ. 34-46)

 

Η ακόλουθη ενότητα προσφέρει μια αναλυτική, βήμα προς βήμα, εξέταση κάθε κεφαλαίου του Επιταφίου, από την περιγραφή της τελετής ταφής έως τον επίλογο του Περικλή. Για κάθε κεφάλαιο, παρέχεται μια συνοπτική περίληψη του περιεχομένου του, μια βασική ανάλυση των κυριότερων σημείων και ερωτήσεις αυτοαξιολόγησης, με σκοπό την πλήρη κατανόηση του κειμένου και των βαθύτερων νοημάτων του.

 

2.1.  Κεφάλαιο 34: Η αθηναϊκή τελετή ταφής

 

• Περίληψη του κεφαλαίου: Το χειμώνα του 431/430 π.Χ., οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς του πρώτου έτους του Πελοποννησιακού Πολέμου, ακολουθώντας την πατροπαράδοτη τελετή της δημόσιας ταφής. Το κεφάλαιο περιγράφει αναλυτικά αυτή τη διαδικασία και αναφέρει την εκλογή του Περικλή για την εκφώνηση του επιταφίου λόγου.

 

• Βασική ανάλυση: Η διαδικασία της δημόσιας ταφής περιλάμβανε τρία στάδια:

    1. Πρόθεση: Τα οστά των νεκρών εκτίθεντο για δύο ημέρες σε μια ειδική εξέδρα, όπου οι συγγενείς μπορούσαν να προσφέρουν δώρα.

    2. Εκφορά: Δέκα κυπαρισσένιες λάρνακες, μία για κάθε φυλή της Αθήνας, μεταφέρονταν με άμαξες στον τόπο ταφής. Μια ενδέκατη, κενή κλίνη, μεταφερόταν τιμητικά στα χέρια για τους «αφανείς», δηλαδή τους αγνοούμενους των οποίων τα σώματα δεν βρέθηκαν.

    3. Απόθεση: Η ταφή γινόταν στο δημόσιο νεκροταφείο (Δημόσιον Σήμα) στον Κεραμεικό. Μοναδική εξαίρεση αποτελούσαν οι νεκροί της Μάχης του Μαραθώνα, οι οποίοι, λόγω της εξαιρετικής τους ανδρείας, τάφηκαν στον τόπο της μάχης. Μετά την ταφή, ένας διακεκριμένος άνδρας, εκλεγμένος από την πόλη, εκφωνούσε τον πρέποντα έπαινο.

 

• Ερωτήσεις κεφαλαίου:

 

Ερώτηση	Απάντηση
Ποια ήταν η σημασία της κενής κλίνης κατά την τελετή της εκφοράς;	Η κενή κλίνη μεταφερόταν για να τιμηθούν οι αφανείς, δηλαδή οι νεκροί των οποίων τα σώματα δεν βρέθηκαν για περισυλλογή και ταφή.
Γιατί οι νεκροί της Μάχης του Μαραθώνα δεν τάφηκαν στο δημόσιο νεκροταφείο;	Επειδή οι Αθηναίοι έκριναν την ανδρεία τους ξεχωριστή, έκαναν τον τάφο τους στο ίδιο το πεδίο της μάχης ως ύψιστη τιμή.

 

2.2.  Κεφάλαιο 35: Προοίμιο – Η κριτική στάση του Περικλή

 

• Περίληψη του κεφαλαίου: Ο Περικλής εκφράζει την προτίμησή του οι τιμές στους νεκρούς του πολέμου να αποδίδονται με έργα και όχι με λόγια. Επισημαίνει ότι η αξιοπιστία της αρετής των νεκρών εξαρτάται από την ικανότητα του ρήτορα και τη διάθεση των ακροατών. Παρόλα αυτά, δηλώνει ότι θα ακολουθήσει το έθιμο και θα προσπαθήσει να ικανοποιήσει κάθε είδους ακροατή.

 

• Βασική ανάλυση: Ο Περικλής ξεκινά τον λόγο του αμφισβητώντας το ίδιο το έθιμο του επιταφίου. Θεωρεί ότι η ανδρεία που αποδείχθηκε με έργα πρέπει να τιμάται με έργα, όπως η μεγαλοπρεπής δημόσια ταφή, και όχι να τίθεται σε κίνδυνο από την ευγλωττία ή την ανεπάρκεια ενός μόνο ρήτορα. Επισημαίνει τη δυσκολία του εγχειρήματος, καθώς οι ακροατές αντιδρούν διαφορετικά:

    ◦ Ο ξυνειδὼς (αυτός που γνωρίζει τα γεγονότα) μπορεί να θεωρήσει τα λόγια ανεπαρκή σε σχέση με όσα γνωρίζει και θα ήθελε να ακούσει.

    ◦ Ο ἄπειρος (αυτός που δεν γνωρίζει) μπορεί, από φθόνο, να πιστέψει ότι ο ρήτορας υπερβάλλει, ειδικά αν ακούσει για κατορθώματα που ξεπερνούν τις δικές του δυνάμεις. Εδώ εντοπίζεται μια βαθύτερη ιστορική διάσταση. Ο «άπειρος» δεν είναι απλώς ο αδαής, αλλά μπορεί να εκπροσωπεί και το κοινό του ίδιου του Θουκυδίδη — τους Αθηναίους που έζησαν την ήττα στον πόλεμο. Για αυτούς τους απογοητευμένους ακροατές, ο ύμνος στο παρελθοντικό μεγαλείο της πόλης θα μπορούσε να μοιάζει με οδυνηρή υπερβολή, προκαλώντας φθόνο και δυσπιστία. Παρά τις επιφυλάξεις του, συμμορφώνεται με την παράδοση και δεσμεύεται να προσπαθήσει να ανταποκριθεί στις προσδοκίες όλων.

 

• Ερωτήσεις κεφαλαίου:

 

Ερώτηση	Απάντηση
Γιατί ο Περικλής θεωρεί ότι ο επιτάφιος λόγος είναι παρακινδυνευμένος;	Διότι η αξιοπιστία της αρετής πολλών ανδρών εξαρτάται από έναν και μόνο ρήτορα, ο οποίος μπορεί να μιλήσει καλά ή άσχημα.
Ποιες δύο κατηγορίες ακροατών διακρίνει ο Περικλής και πώς αντιδρά η καθεμία στον έπαινο;	Διακρίνει τον «ξυνειδὼς» (γνώστη), που μπορεί να θεωρήσει τον έπαινο κατώτερο των περιστάσεων, και τον «ἄπειρο» (αδαή), που μπορεί από φθόνο να θεωρήσει τον έπαινο υπερβολικό.

 

2.3.  Κεφάλαιο 36: Έπαινος προγόνων και δήλωση θέματος

 

• Περίληψη του κεφαλαίου: Ο Περικλής επαινεί τους προγόνους, τους πατέρες και τη σύγχρονη γενιά. Δηλώνει ότι θα παραλείψει την αναφορά στα πολεμικά κατορθώματα, καθώς είναι ήδη γνωστά. Αντ' αυτού, εξηγεί ότι θα αναλύσει τα αίτια του αθηναϊκού μεγαλείου —το γενικό πνεύμα, τη δημόσια και την ιδιωτική ζωή— πριν προχωρήσει στον έπαινο των νεκρών.

 

• Βασική ανάλυση: Σε αυτό το κεφάλαιο, ο Περικλής, αποκλίνοντας από την τυπική δομή, δεν απλώς επαινεί τις τρεις γενεές, αλλά χρησιμοποιεί μια αριστοτεχνική ρητορική στρατηγική για να εξυψώσει τη δική του εποχή. Η ιστορία της Αθήνας παρουσιάζεται ως ένα συνεχές crescendo που κορυφώνεται στη σύγχρονη γενιά. Αυτό επιτυγχάνεται με πολλούς τρόπους:

    1. Οι πρόγονοι (από τη μυθική εποχή έως το 479 π.Χ.): Τους αποδίδεται η τιμή ότι παρέδωσαν τη χώρα ελεύθερη (παρέδοσαν). Ο έπαινος είναι σεβαστικός αλλά σύντομος.

    2. Οι πατέρες (478 - 446/5 π.Χ.): Αξίζουν «ἔτι μᾶλλον» έπαινο, καθώς όχι μόνο κληρονόμησαν αλλά και πρόσθεσαν την ηγεμονία, την οποία «προσκατέλιπον» (κληροδότησαν προσθέτοντας). Η αξιολογική κλιμάκωση είναι ρητή.

    3. Η σύγχρονη γενιά (από το 445 π.Χ. και εξής): Αυτή «ἐπηυξήσαμεν καὶ παρεσκευάσαμεν» (αυξήσαμε και προετοιμάσαμε) την πόλη, καθιστώντας την αυτάρκη. Ο Περικλής δεν δηλώνει ρητά την ανωτερότητα, αλλά την υπονοεί μέσω της δομής και της γλώσσας.

• Η ρητορική αυτή κλιμάκωση γίνεται εμφανής και στη μορφή του λόγου. Παρατηρούμε μια αύξηση στο συλλαβικό μήκος και τη συνθετότητα των ρημάτων που περιγράφουν το έργο κάθε γενιάς (παρέδοσαν → προσκατέλιπον → ἐπηυξήσαμεν καὶ παρεσκευάσαμεν). Επιπλέον, η συντακτική δομή αλλάζει: τα έργα των προγόνων και των πατέρων παρουσιάζονται ως αιτιολογικές μετοχικές προτάσεις, υποταγμένες στον έπαινο, ενώ το έργο της σύγχρονης γενιάς εκφράζεται με ανεξάρτητες, κύριες προτάσεις. Έτσι, ο Περικλής, τηρώντας φαινομενικά την παράδοση, στην ουσία την ανατρέπει για να τονίσει το μεγαλείο της δικής του εποχής. Στη συνέχεια, δηλώνει ότι θα παραλείψει τα πολεμικά κατορθώματα και θα εστιάσει στα θεμέλια της αθηναϊκής ισχύος: την «ἐπιτήδευση», την «πολιτεία» και τους «τρόπους».

 

• Ερωτήσεις κεφαλαίου:

 

Ερώτηση	Απάντηση
Ποιες τρεις γενιές επαινεί ο Περικλής και ποια είναι η συμβολή της καθεμίας;	Επαινεί τους προγόνους που παρέδωσαν τη χώρα ελεύθερη, τους πατέρες που δημιούργησαν την αθηναϊκή ηγεμονία, και τη σύγχρονη γενιά που την επαύξησε και κατέστησε την πόλη αυτάρκη.
Γιατί ο Περικλής επιλέγει να μην αναφερθεί στα πολεμικά κατορθώματα;	Διότι δεν θέλει να μακρηγορήσει σε ένα κοινό που τα γνωρίζει ήδη καλά. Προτιμά να αναλύσει τις αρχές, το πολίτευμα και τον τρόπο ζωής που οδήγησαν την Αθήνα στο μεγαλείο.

 

2.4.  Κεφάλαιο 37: Ο ύμνος στην αθηναϊκή δημοκρατία

 

• Περίληψη του κεφαλαίου: Το πολίτευμα της Αθήνας δεν είναι μίμηση άλλων, αλλά πρότυπο. Ονομάζεται δημοκρατία, επειδή η εξουσία βρίσκεται στα χέρια της πλειοψηφίας. Επικρατεί ισότητα όλων απέναντι στους νόμους, ενώ στα αξιώματα προτιμώνται οι ικανοί, χωρίς να αποκλείονται οι φτωχοί. Η ελευθερία χαρακτηρίζει την ιδιωτική ζωή, ενώ στη δημόσια ζωή κυριαρχεί ο σεβασμός στους άρχοντες και τους νόμους.

 

• Βασική ανάλυση: Ο Περικλής σκιαγραφεί τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της αθηναϊκής δημοκρατίας, αντιπαραβάλλοντάς την έμμεσα με άλλα, ολιγαρχικά καθεστώτα όπως της Σπάρτης. Τα βασικά της γνωρίσματα είναι:

    ◦ Πρωτοτυπία και πρότυπο: Η Αθήνα δεν ζηλεύει τους νόμους των άλλων, αλλά λειτουργεί ως «παράδειγμα» για αυτούς.

    ◦ Δημοκρατία: Η εξουσία ανήκει στους «πλείονας», όχι στους «ὀλίγους».

    ◦ Ισονομία: Στις ιδιωτικές τους διαφορές, όλοι οι πολίτες είναι ίσοι απέναντι στον νόμο.

    ◦ Αξιοκρατία: Η πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα δεν εξαρτάται από την κοινωνική τάξη, αλλά από την προσωπική αρετή και ικανότητα («ἀπ' ἀρετῆς προτιμᾶται»). Ακόμη και η φτώχεια δεν αποτελεί εμπόδιο.

    ◦ Ελευθερία και σεβασμός: Στην ιδιωτική ζωή, οι πολίτες είναι ελεύθεροι από καχυποψία και κοινωνική πίεση. Στη δημόσια ζωή, όμως, δεν παρανομούν από «δέος» (εσωτερικό σεβασμό), υπακούοντας στους άρχοντες και στους νόμους, τόσο τους γραπτούς όσο και τους άγραφους, οι οποίοι επιβάλλουν την κοινωνική αιδώ.

 

• Ερωτήσεις κεφαλαίου:

 

Ερώτηση	Απάντηση
Πώς ορίζει ο Περικλής τη δημοκρατία;	Ως το πολίτευμα όπου η εξουσία δεν βρίσκεται στα χέρια των λίγων, αλλά των πολλών.
Ποια είναι η σχέση των Αθηναίων με τους νόμους στη δημόσια ζωή τους;	Σέβονται και υπακούν στους άρχοντες και τους νόμους (γραπτούς και άγραφους) όχι από φόβο, αλλά από εσωτερικό σεβασμό («διὰ δέος»).

 

2.5.  Κεφάλαια 38-41: Ο αθηναϊκός τρόπος ζωής και η δύναμη της πόλης

 

• Περίληψη των κεφαλαίων: Οι Αθηναίοι απολαμβάνουν την πνευματική τους ζωή μέσα από αγώνες και θυσίες, ενώ η υλική τους ευμάρεια ενισχύεται από το παγκόσμιο εμπόριο. Στα πολεμικά, υπερέχουν των Λακεδαιμονίων, καθώς η άνετη ζωή τους δεν μειώνει την ανδρεία τους. Συνδυάζουν την αγάπη για το ωραίο με την απλότητα και τη φιλοσοφία με την πρακτικότητα, με κάθε πολίτη να συμμετέχει ενεργά στα κοινά. Συνοψίζοντας, ο Περικλής χαρακτηρίζει την Αθήνα «σχολείο της Ελλάδας» και τονίζει ότι για μια τέτοια πόλη αξίζει κανείς να θυσιαστεί, όπως έκαναν και οι νεκροί.

 

• Βασική ανάλυση: Ο Περικλής αναλύει τα στοιχεία που συνθέτουν την ανωτερότητα του αθηναϊκού τρόπου ζωής και τη δύναμη της πόλης:

    ◦ Κεφ. 38: Πνευματική και υλική ευμάρεια. Οι Αθηναίοι βρίσκουν ανάπαυση από τους κόπους σε ετήσιους αγώνες και θυσίες. Παράλληλα, λόγω του μεγέθους της πόλης, απολαμβάνουν αγαθά από όλο τον κόσμο μέσω του εισαγωγικού εμπορίου με την ίδια ευκολία που απολαμβάνουν τα εγχώρια προϊόντα.

    ◦ Κεφ. 39: Υπεροχή στα πολεμικά. Ο Περικλής αντιπαραβάλλει την Αθήνα με τους Λακεδαιμόνιους. Η Αθήνα είναι μια ανοιχτή κοινωνία που δεν εφαρμόζει «ξενηλασίας» (απέλαση ξένων), σε αντίθεση με τη Σπάρτη. Οι Αθηναίοι, αν και ζουν άνετα («ἀνειμένως διαιτώμενοι»), δεν υστερούν σε ανδρεία έναντι των Σπαρτιατών, που υποβάλλονται σε επίπονη άσκηση από νεαρή ηλικία. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι εκστρατεύουν μόνοι τους και νικούν, ενώ οι Σπαρτιάτες χρειάζονται όλους τους συμμάχους τους.

    ◦ Κεφ. 40: Συνδυασμός θεωρίας και πράξης. Εδώ αποτυπώνεται το ιδεώδες του Αθηναίου πολίτη: «φιλοκαλοῦμεν μετ' εὐτελείας καὶ φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας» (αγαπάμε το ωραίο με απλότητα και καλλιεργούμε το πνεύμα χωρίς να γινόμαστε μαλθακοί). Ο πλούτος είναι μέσο για δράση, όχι για επίδειξη, και η συμμετοχή στα κοινά θεωρείται καθήκον όλων. Ο πολίτης που δεν ασχολείται με τα πολιτικά θεωρείται «ἀχρεῖον» (άχρηστος). Οι Αθηναίοι συνδυάζουν την τόλμη με τη σκέψη, σε αντίθεση με άλλους που η άγνοια τους κάνει θρασείς και η σκέψη διστακτικούς.

    ◦ Κεφ. 41: Ανακεφαλαίωση και κάλεσμα για θυσία. Ο Περικλής συνοψίζει, αποκαλώντας την Αθήνα «τῆς Ἑλλάδος παίδευσιν» (σχολείο της Ελλάδας). Υποστηρίζει ότι η δύναμη της πόλης είναι η απόδειξη της αλήθειας των λόγων του. Η Αθήνα είναι η μόνη πόλη που στη δοκιμασία αποδεικνύεται ανώτερη της φήμης της. Εδώ, στη σχεδόν προφητική δήλωση «τοῖς τε νῦν καὶ τοῖς ἔπειτα θαυμασθησόμεθα» (θα μας θαυμάζουν και οι τωρινοί και οι μεταγενέστεροι), πολλοί μελετητές διακρίνουν την παρεμβολή της φωνής του ίδιου του Θουκυδίδη. Γράφοντας με τη γνώση της μετέπειτα ήττας, ο ιστορικός φαίνεται να χρησιμοποιεί τον Περικλή για να εξασφαλίσει την αιώνια δόξα μιας πόλης της οποίας την παρακμή είχε δει με τα μάτια του. Για μια τέτοια πόλη, καταλήγει ο λόγος, οι νεκροί πολέμησαν γενναία και είναι φυσικό και οι ζώντες να είναι πρόθυμοι να υποφέρουν για χάρη της.

 

• Ερώτησεις κεφαλαίων:

Ερώτηση	Απάντηση
(Κεφ. 38) Πώς εξασφαλίζεται η υλική ευμάρεια των Αθηναίων;	Μέσω του εισαγωγικού εμπορίου, που φέρνει στην πόλη αγαθά από όλη τη γη.
(Κεφ. 39) Ποια βασική διαφορά στην εκπαίδευση των νέων εντοπίζει ο Περικλής μεταξύ Αθηναίων και Σπαρτιατών;	Οι Σπαρτιάτες επιδιώκουν την ανδρεία μέσω επίπονης άσκησης από νεαρή ηλικία, ενώ οι Αθηναίοι, ζώντας άνετα, δεν υστερούν σε τόλμη.
(Κεφ. 40) Τι σημαίνει η φράση «φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας»;	Ότι οι Αθηναίοι καλλιεργούν το πνεύμα τους, αλλά αυτό δεν τους κάνει μαλθακούς ή ανίκανους για δράση.
(Κεφ. 41) Πώς χαρακτηρίζει ο Περικλής την Αθήνα σε σχέση με την υπόλοιπη Ελλάδα;	Την χαρακτηρίζει «τῆς Ἑλλάδος παίδευσιν», δηλαδή το σχολείο και το πνευματικό κέντρο ολόκληρης της Ελλάδας.

 

2.6.  Κεφάλαια 42-43: Έπαινος των νεκρών και προτροπή στους ζώντες

 

• Περίληψη των κεφαλαίων: Ο έπαινος της πόλης γίνεται έπαινος των νεκρών, καθώς η ανδραγαθία τους στόλισε την Αθήνα. Ο θάνατός τους για την πατρίδα εξαλείφει τυχόν προσωπικά τους παραπτώματα. Ο Περικλής προτρέπει τους ζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς, θαυμάζοντας και αγαπώντας την πόλη τους, και συνδέει την ευτυχία με την ελευθερία, και την ελευθερία με την ανδρεία, τονίζοντας ότι ο ένδοξος θάνατος είναι προτιμότερος από μια ζωή με ταπείνωση.

 

• Βασική ανάλυση: Ο Περικλής συνδέει άμεσα τον έπαινο της πόλης με τον έπαινο των νεκρών, μετατρέποντας τον έναν σε προέκταση του άλλου.

    ◦ Κεφ. 42: Δηλώνει ότι ο ύμνος προς την πόλη ήταν απαραίτητος, γιατί οι αρετές των νεκρών την «εκόσμησαν». Υποστηρίζει ότι ο θάνατός τους για την πατρίδα είναι η ύψιστη απόδειξη της ανδρείας τους. Προβάλλει το ισχυρό επιχείρημα ότι η ανδραγαθία τους στον πόλεμο εξιλεώνει τυχόν προσωπικά τους παραπτώματα: «ἀγαθῶ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντες κοινῶς μᾶλλον ὠφέλησαν ἢ ἐκ τῶν ἰδίων ἔβλαψαν» (με το καλό έργο τους εξάλειψαν το κακό και ωφέλησαν περισσότερο το σύνολο παρά το έβλαψαν με τα ιδιωτικά τους σφάλματα). Πλούσιοι και φτωχοί, όλοι τους έβαλαν την τιμωρία των εχθρών πάνω από την προσωπική τους ασφάλεια ή ευημερία και προτίμησαν να πεθάνουν πολεμώντας παρά να σωθούν υποχωρώντας.

    ◦ Κεφ. 43: Η προτροπή προς τους ζώντες είναι σαφής: πρέπει να γίνουν «ἐραστὰς» της πόλης, παρατηρώντας καθημερινά τη δύναμή της και συνειδητοποιώντας ότι αυτή χτίστηκε από άνδρες που είχαν τόλμη και αίσθηση του καθήκοντος. Ο τάφος των επιφανών ανδρών, λέει, είναι «πᾶσα γῆ», καθώς η μνήμη τους δεν περιορίζεται σε μια επιγραφή, αλλά ζει άγραφη στην ψυχή κάθε ανθρώπου. Ολοκληρώνει με την περίφημη φράση «τὸ εὔδαιμον τὸ ἐλεύθερον, τὸ δ' ἐλεύθερον τὸ εὔψυχον κρίναντες» (θεωρώντας ότι η ευτυχία είναι η ελευθερία, και η ελευθερία είναι η ανδρεία), καλώντας τους να μην δειλιάσουν μπροστά στον κίνδυνο, καθώς ο ένδοξος θάνατος είναι προτιμότερος από την εξαθλίωση που προέρχεται από τη δειλία.

 

• Ερωτήσεις κεφαλαίων:

 

Ερώτηση	Απάντηση
(Κεφ. 42) Πώς η θυσία των νεκρών επηρεάζει την κρίση για τον πρότερο βίο τους;	Η ανδραγαθία που έδειξαν στον πόλεμο για την πατρίδα θεωρείται ότι εξαλείφει και εξιλεώνει τυχόν προσωπικά τους παραπτώματα.
(Κεφ. 43) Πώς πρέπει οι ζώντες να αντιλαμβάνονται την πόλη τους, σύμφωνα με τον Περικλή;	Πρέπει να παρατηρούν τη δύναμή της καθημερινά και να γίνονται «εραστές» της, αγαπώντας την με πάθος.
(Κεφ. 43) Ποια είναι η σχέση μεταξύ ευτυχίας, ελευθερίας και ανδρείας;	Η ευτυχία βασίζεται στην ελευθερία, και η ελευθερία κερδίζεται και διατηρείται με την ανδρεία («τὸ εὔψυχον»).

 

2.7.  Κεφάλαια 44-46: Παρηγοριά στις οικογένειες και επίλογος

 

• Περίληψη των κεφαλαίων: Ο Περικλής απευθύνει λόγο παρηγοριάς στους γονείς, διακρίνοντας μεταξύ των νεότερων, που μπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά, και των ηλικιωμένων, που πρέπει να ανακουφίζονται με τη δόξα των νεκρών. Συμβουλεύει τους γιους και τους αδελφούς για τον δύσκολο αγώνα τους να φτάσουν τη φήμη των νεκρών, και τις χήρες να παραμείνουν στην αφάνεια. Ο λόγος κλείνει με την ανακοίνωση ότι η πόλη θα αναθρέψει τα παιδιά των νεκρών με δημόσια δαπάνη, προσφέροντας το ύψιστο βραβείο για την ανδρεία.

 

• Βασική ανάλυση: Ο Περικλής ολοκληρώνει τον λόγο του με την παραμυθία, τον παρηγορητικό λόγο προς τις οικογένειες, που αποτελούσε τυπικό μέρος των επιταφίων.

    ◦ Κεφ. 44: Παρηγοριά στους γονείς. Αναγνωρίζει τη δυσκολία της παρηγοριάς, αλλά προσφέρει διαφορετικές συμβουλές ανάλογα με την ηλικία:

        ▪ Στους νεότερους γονείς, που είναι σε ηλικία τεκνοποίησης, προτείνει την ελπίδα απόκτησης άλλων παιδιών, κάτι που θα ωφελήσει τόσο τους ίδιους όσο και την πόλη.

        ▪ Στους ηλικιωμένους γονείς, τους προτρέπει να παρηγορηθούν με την «εὐκλείᾳ» (καλή φήμη) των παιδιών τους, καθώς η αγάπη για τις τιμές είναι το μόνο που δεν γερνά.

    ◦ Κεφ. 45: Συμβουλές στους υπόλοιπους συγγενείς.

        ▪ Στους γιους και τους αδελφούς, επισημαίνει τον «μέγαν ἀγῶνα» που έχουν μπροστά τους, καθώς θα είναι δύσκολο να φτάσουν τη δόξα των νεκρών, οι οποίοι επαινούνται από όλους, ενώ οι ζωντανοί αντιμετωπίζουν τον φθόνο.

        ▪ Στις χήρες, δίνει μια σύντομη και αυστηρά συντηρητική παραίνεση: η μεγάλη τους δόξα είναι το όνομά τους να ακούγεται όσο το δυνατόν λιγότερο μεταξύ των ανδρών. Αυτή η συμβουλή παρουσιάζει μια αξιοσημείωτη αντίφαση, καθώς προέρχεται από τα χείλη του Περικλή, συντρόφου της Ασπασίας, μιας γυναίκας με εξαιρετική μόρφωση και δημόσια παρουσία. Πολλοί μελετητές υποστηρίζουν ότι εδώ ακούγεται η φωνή του ίδιου του Θουκυδίδη, ο οποίος εξέφραζε τις πιο παραδοσιακές κοινωνικές αντιλήψεις της εποχής του.

    ◦ Κεφ. 46: Επίλογος και η φροντίδα της πόλης. Ο Περικλής ολοκληρώνει λέγοντας ότι, εκτός από τις τιμές του λόγου, η πόλη θα προσφέρει και την ύψιστη έμπρακτη τιμή: θα αναθρέψει με δημόσια δαπάνη τα παιδιά των πεσόντων μέχρι την ενηλικίωσή τους. Αυτή η φροντίδα είναι το πιο ωφέλιμο «στέφανον» (βραβείο), καθώς «ἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα, τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσιν» (όπου ορίζονται τα μεγαλύτερα έπαθλα για την ανδρεία, εκεί ζουν και οι καλύτεροι πολίτες).

• Ερωτήσεις κεφαλαίων:

 

Ερώτηση	Απάντηση
(Κεφ. 44) Ποια παρηγοριά προσφέρει ο Περικλής στους ηλικιωμένους γονείς των νεκρών;	Τους προτρέπει να παρηγορηθούν με την καλή φήμη (εὐκλεία) των παιδιών τους, καθώς η αγάπη για την τιμή είναι το μόνο που δεν γερνά.
(Κεφ. 45) Ποια είναι η συμβουλή του Περικλή προς τις χήρες των νεκρών;	Να μη φανούν κατώτερες της γυναικείας τους φύσης και το όνομά τους να ακούγεται όσο το δυνατόν λιγότερο στις συζητήσεις των ανδρών.
(Κεφ. 46) Ποιο είναι το ύψιστο «ἆθλον» (έπαθλο) που προσφέρει η πόλη για την αρετή των νεκρών;	Η πόλη αναλαμβάνει να αναθρέψει με δημόσια δαπάνη τα παιδιά των νεκρών μέχρι να γίνουν έφηβοι.

 

3.     Το πρόβλημα της πατρότητας του Επιταφίου

 

Ένα από τα πιο πολυσυζητημένα φιλολογικά προβλήματα που αφορούν τον Επιτάφιο είναι το ζήτημα της πατρότητάς του. Η συζήτηση αυτή ξεκίνησε ήδη από την αρχαιότητα και συνεχίζεται μέχρι σήμερα, με τις απόψεις να παραμένουν διχασμένες.

 

• Οι δύο απόψεις:

 

    ◦ Μια άποψη υποστηρίζει ότι ο Θουκυδίδης είναι ο πραγματικός συγγραφέας του λόγου και ότι η απόδοσή του στον Περικλή αποτελεί ένα συγγραφικό τέχνασμα. Μέσω του κύρους του Περικλή, ο ιστορικός βρήκε την ευκαιρία να εκφράσει τις δικές του ιδέες για την ιδανική πολιτεία και την πολιτική φιλοσοφία.

    ◦ Η αντίθετη άποψη θέλει τον Θουκυδίδη να λειτουργεί ως «στενογράφος», καταγράφοντας και διασώζοντας με τη μεγαλύτερη δυνατή πιστότητα τον αυθεντικό λόγο που εκφώνησε ο Περικλής το 431 π.Χ.

 

• Συμπερασματική κρίση: Η προσεκτική μελέτη του κειμένου δείχνει ότι και οι δύο απόψεις έχουν ισχυρά ερείσματα. Ωστόσο, η προσπάθεια για την ακριβή εξακρίβωση της πατρότητας δεν μειώνει την αξία του λόγου. Ο Επιτάφιος είναι ένα κείμενο αντάξιο τόσο της πνευματικής προσωπικότητας του Θουκυδίδη όσο και του πολιτικού μεγέθους του Περικλή. Συμβάλλει στη θετική αποτίμηση και των δύο, χωρίς να δίνει αφορμή για την υποτίμηση κανενός.

 

4.     Γλωσσάρι βασικών όρων

 

Το παρακάτω γλωσσάρι περιλαμβάνει ορισμένους από τους σημαντικότερους όρους του κειμένου, οι οποίοι είναι θεμελιώδεις για την κατανόηση της πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Επιταφίου.

 

• Δημοκρατία: Το πολίτευμα όπου η εξουσία δεν ασκείται από τους λίγους, αλλά από τους πολλούς (την πλειοψηφία του λαού).

• Ξενηλασία: Η πρακτική της απέλασης των ξένων, την οποία εφάρμοζαν οι Σπαρτιάτες για να διατηρήσουν την κοινωνία τους κλειστή και να αποφύγουν εξωτερικές επιρροές.

• Ἰσονομία: Η αρχή της ισότητας όλων των πολιτών απέναντι στους νόμους, ειδικά σε ό,τι αφορά τις ιδιωτικές τους διαφορές.

• Πεντηκονταετία: Η περίοδος των πενήντα ετών (479 - 431 π.Χ.) μεταξύ του τέλους των Περσικών Πολέμων και της έναρξης του Πελοποννησιακού Πολέμου, κατά την οποία η Αθήνα εδραίωσε την ηγεμονία της.

• Δημηγορία: Οι ρητορικοί λόγοι ιστορικών προσώπων που ο Θουκυδίδης ενσωμάτωσε στο έργο του για να φωτίσει τα αίτια και τις συνέπειες των πολιτικών και πολεμικών γεγονότων.

• Ἀνειμένη δίαιτα: Ο «άνετος» ή «χαλαρός» τρόπος ζωής των Αθηναίων, ο οποίος, σύμφωνα με τον Περικλή, δεν μείωνε την ανδρεία τους σε σύγκριση με την επίπονη άσκηση των Σπαρτιατών.

• Κτῆμα ἐς ἀεί: «Κτήμα για πάντα». Η φράση με την οποία ο Θουκυδίδης εξέφρασε τη φιλοδοξία του το ιστορικό του έργο να έχει διαχρονική αξία και να αποτελεί πολύτιμο σύμβουλο για τις μελλοντικές γενεές.

 

5.     Η διαχρονική αξία του Επιταφίου

 

Ο Επιτάφιος του Περικλή υπερβαίνει κατά πολύ τα όρια ενός τυπικού επικήδειου λόγου. Δεν είναι απλώς ένας έπαινος για τους νεκρούς ενός πολέμου, αλλά ένα ολοκληρωμένο «εγχειρίδιο πολιτικής θεωρίας» και ένας διαχρονικός ύμνος στην ιδανική δημοκρατική πολιτεία. Ο Περικλής, μέσα από τον λόγο του Θουκυδίδη, δεν εγκωμιάζει απλώς την Αθήνα της εποχής του, αλλά αναγορεύει τη δημοκρατία ως την ωριμότερη μορφή διακυβέρνησης. Οι αρχές της ισονομίας, της αξιοκρατίας, της ελευθερίας και της ενεργού συμμετοχής των πολιτών στα κοινά, όπως αναλύονται στο κείμενο, αποτελούν θεμελιώδεις αξίες που παραμένουν ζητούμενο για κάθε σύγχρονη κοινωνία. Αυτή ακριβώς η ικανότητά του να μιλά για οικουμενικές και αιώνιες αλήθειες είναι που καθιστά τον Επιτάφιο ένα αληθινό «κτῆμα ἐς ἀεί» για την ανθρωπότητα.