Ιστορία Γ' Λυκείου - Οδηγίες για την επεξεργασία ιστορικών πηγών

 

Ιστορικές Πηγές

Οι ιστορικές πηγές είναι όλα εκείνα τα στοιχεία, γραπτά ή μη, που προέρχονται από το παρελθόν και μας βοηθούν να μελετήσουμε, να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε την ιστορική πραγματικότητα.

Αποτελούν το βασικό «υλικό» του ιστορικού, με το οποίο ανασυνθέτει το παρελθόν. Μέσα από την ανάλυση των πηγών, ο ιστορικός προβαίνει σε ερμηνείες των γεγονότων και εξάγει τεκμηριωμένα συμπεράσματα.

Ωστόσο, πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι πληροφορίες των πηγών μπορεί να είναι περιορισμένες (όσες διασώθηκαν), αποσπασματικές και υποκειμενικές.

 

Είδη ιστορικών πηγών με κριτήριο το είδος

1. Γραπτές πηγές: Κείμενα που γράφτηκαν σε κάποια ιστορική περίοδο, όπως: επίσημα κρατικά ή μη έγγραφα (νόμοι, συνθήκες, διατάγματα…), ιδιωτικά έγγραφα, εφημερίδες, άρθρα, επιστολές, απομνημονεύματα, χρονικά, λογοτεχνικά έργα, ιστοριογραφικά κείμενα, άλλα επιστημονικά κείμενα, κ.ά.

 

2. Προφορικές πηγές: Μαρτυρίες ή αφηγήσεις ανθρώπων για γεγονότα που έζησαν ή άκουσαν (π.χ. προφορικές μαρτυρίες για πολέμους, μετακινήσεις πληθυσμών).

 

3. Παραστατικές πηγές: ζωγραφικοί πίνακες, φωτογραφίες, γελοιογραφίες, κόμικς, χάρτες, στατιστικοί πίνακες, διαγράμματα, γραφήματα, τηλεοπτικό ή κινηματογραφικό αρχείο, ντοκιμαντέρ, ηχητικά αρχεία, υλικός πολιτισμός (νομίσματα, αγάλματα, κτίρια, ιστορικές τοποθεσίες/χώροι).

 

 

Είδη ιστορικών πηγών με κριτήριο τη χρονική απόσταση από το ιστορικό γεγονός

1.      Πρωτογενείς πηγές

Ορισμός: Είναι πηγές που προέρχονται άμεσα από την εποχή του γεγονότος που μελετάμε και μαρτυρούν εμπειρίες, αντιλήψεις ή στοιχεία της εποχής εκείνης. Δηλαδή, είναι σύγχρονες των γεγονότων.

Παραδείγματα: νόμοι, επιστολές, εφημερίδες της εποχής, προφορικές μαρτυρίες, κρατικά έγγραφα, συνθήκες, διατάγματα, χάρτες, φωτογραφίες κ.ά.).

Οι πρωτογενείς πηγές μας φέρνουν σε άμεση επαφή με τη σκέψη και την εμπειρία της εποχής.

 

2.     Δευτερογενείς πηγές

Ορισμός: Είναι πηγές που γράφτηκαν ή δημιουργήθηκαν αργότερα από τα γεγονότα που περιγράφουν και αποτελούν ερμηνεία ή σχολιασμό πρωτογενούς πηγής, ανάλυση ή σύνθεση πληροφοριών, βασισμένη σε άλλες πηγές.

Παραδείγματα: Επιστημονικά ιστορικά έργα, σχολικά εγχειρίδια, μελέτες και άρθρα που αναλύουν πηγές ή γεγονότα, βιογραφίες (που γράφτηκαν εκ των υστέρων), ντοκιμαντέρ με ιστορική ανάλυση, κ.ά.

Οι δευτερογενείς πηγές βοηθούν στην κατανόηση, ερμηνεία και αποτίμηση των ιστορικών γεγονότων, αλλά δεν είναι άμεσες μαρτυρίες.

Άρα:

Πρωτογενής πηγή είναι η φωνή της εποχής των γεγονότων. Δευτερογενής πηγή είναι η φωνή του ιστορικού ή του προσώπου που τα ερμηνεύει.

 

Είδη ιστορικών πηγών ανάλογα με τη σκοπιμότητα της δημιουργίας τους

1.      Άμεσες πηγές: Είναι κάθε κατάλοιπο του παρελθόντος που διατηρήθηκε μέχρι τη στιγμή που έγινε αντικείμενο μελέτης (έγγραφα, συμβόλαια, επιστολές, έργα τέχνης, αντικείμενα κ.ά, που δημιουργήθηκαν όχι για να μείνουν στην ιστορία αλλά για πρακτική σκοπιμότητα στην εποχή τους).

 

2.      Έμμεσες πηγές: οτιδήποτε δημιουργήθηκε με σκοπό να διατηρήσει τα παλαιότερα γεγονότα στην ανθρώπινη μνήμη, να μείνουν στην ιστορία (ιστοριογραφικά κείμενα, διδακτικά εγχειρίδια, βιογραφίες, απομνημονεύματα, ημερολόγια, προφορικές παραδόσεις, άρθρα του Τύπου που αναλύουν γεγονότα, ιστορικές μελέτες κ.ά.).. Ο δημιουργός της έμμεσης πηγής παρουσιάζει τα γεγονότα με τη δική του οπτική γωνία.

Η διάκριση ανάμεσα σε άμεσες και έμμεσες δεν είναι απόλυτη. Μπορεί μέσα σε μια έμμεση πηγή (κείμενο, ντοκιμαντέρ) να συμπεριλαμβάνεται αυθεντικό υλικό που δημιουργήθηκε για να καλύψει πρακτικές ανάγκες, π.χ. νομοθεσία, πολιτική ομιλία. 

 

Γιατί είναι σημαντικές οι πηγές στην Ιστορία;

Βοηθούν στην τεκμηρίωση των γεγονότων.

Αποκαλύπτουν τις ιδέες, αξίες και προθέσεις ανθρώπων κάθε εποχής.

Δίνουν πολλαπλές οπτικές για το ίδιο γεγονός (ανάλογα με το ποιος έγραψε/κατασκεύασε πότε και γιατί).

Αναπτύσσουν την κριτική σκέψη των μαθητών και των πολιτών. Το μάθημα της Ιστορίας δεν πρέπει να περιορίζεται στην αφήγηση αλλά να ενσωματώνει και τη διερευνητική προσέγγιση στην οικοδόμηση της ιστορικής γνώσης,  για την απόκτηση ιστορικής κρίσης και ιστορικής συνείδησης.

 

Πώς χρησιμοποιεί ο ιστορικός τις πηγές

Ο ιστορικός δεν παίρνει απλά τις πηγές ως δεδομένες. Ακολουθεί μια διαδικασία:

1. Συλλογή πηγών: Βρίσκει όσο το δυνατόν περισσότερες πηγές για το θέμα που μελετά.
2. Κριτική πηγών: Απαντά σε ερωτήματα που αφορούν τον δημιουργό των πηγών, το περιεχόμενο, το κοινό που απευθύνονται και την αξιοπιστία τους.
3. Σύνθεση πληροφοριών: Συγκρίνει διαφορετικές πηγές για να βρει κοινά στοιχεία και διαφορές.
4. Ερμηνεία: Προσπαθεί να κατανοήσει τα γεγονότα και τις αιτίες τους, βασιζόμενος στα στοιχεία που συγκέντρωσε από τις πηγές.
5. Γραφή της ιστορίας: Παρουσιάζει τα γεγονότα με λογική σειρά, πάντα με βάση τις πηγές και τεκμηριωμένα.

Παράδειγμα :

Αν ένας ιστορικός θέλει να γράψει για την Επανάσταση του 1821, θα διαβάσει γράμματα αγωνιστών (πρωτογενείς) αλλά και βιβλία άλλων ιστορικών (δευτερογενείς), θα συγκρίνει διαφορετικές μαρτυρίες και θα καταλήξει σε μια τεκμηριωμένη ιστορική αφήγηση.

 

Συμπέρασμα

Οι πηγές είναι τα «μάτια και τα αυτιά» του ιστορικού. Ο ιστορικός δεν κατασκευάζει την ιστορία από τη φαντασία του, αλλά από τα στοιχεία που συγκεντρώνει. Η κριτική και απροκατάληπτη σκέψη είναι απαραίτητη για να ξεχωρίσει την αλήθεια από την παραπληροφόρηση ή τις υποκειμενικές απόψεις.

Η ιστορία και η αντικειμενικότητα

Το γεγονός ότι ο ιστορικός βασίζεται στις πηγές δεν μας εξασφαλίζει την απόλυτη αντικειμενικότητα και αλήθεια.

Τι μπορεί να κάνει ο ιστορικός για μεγαλύτερη αντικειμενικότητα

Να προσπαθεί να αποφύγει τις προσωπικές προκαταλήψεις.

Να χρησιμοποιεί πολλές πηγές, με διαφορετικές οπτικές, για να δει την εικόνα όσο πιο σφαιρικά γίνεται.

Να ξεκαθαρίζει πότε λέει το γεγονός και πότε τη δική του ερμηνεία.

 

Οι πηγές στις Πανελλαδικές Εξετάσεις

Συνήθης εκφώνηση πανελλαδικών: Συνδυάζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις και τις πληροφορίες από τα κείμενα που σας δίνονται να παρουσιάσετε/ αναφέρετε…

Στις Πανελλαδικές εξετάσεις, οι μαθητές καλούνται να:

αναλύσουν ιστορικές πηγές (π.χ. να κατανοήσουν το περιεχόμενο και να το συνδέσουν με το σχολικό βιβλίο),

συγκρίνουν την πηγή με τα ιστορικά γεγονότα,

σχολιάσουν ή να αξιολογήσουν τα στοιχεία της, πάντα με βάση το ιστορικό πλαίσιο και την ιστορική αφήγηση του βιβλίου τους.

 

 

Συμβουλές για Ανάλυση Ιστορικών Πηγών

Οι μισές μονάδες (50%) στα θέματα της Ιστορίας Προσανατολισμού προέρχονται από την ανάλυση πηγών, γι’ αυτό είναι κρίσιμο να γνωρίζεις πώς να τις προσεγγίσεις σωστά.

Στάδια επεξεργασίας των πηγών (θεωρητικό μέρος)

Εξωκειμενική προσέγγιση: Πληροφορίες έξω από το περιεχόμενο της πηγής. Συντάκτης πηγής (ιδιότητα, οπτική γωνία και ιδεολογία, αυτόπτης/αυτήκοος μάρτυρας), κατηγορία πηγής (πρωτογενής-δευτερογενής), ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο σύνταξης πηγής, αξιοπιστία.

Κειμενική προσέγγιση: τι μας λέει η πηγή, ποιο μήνυμα στέλνει, ανάλυση περιεχομένου, τι αποσιωπά ο δημιουργός της πηγής.

Διακειμενική προσέγγιση: αντιπαραβολή πηγών/σύγκριση με ιστορική γνώση για, ανάπλαση του περιεχομένου από διαφορετικές οπτικές, διασταύρωση πληροφοριών, πολυπρισματική προσέγγιση της ιστορίας.

Σύνθεση: σύνθεση πληροφοριών πηγής και ιστορικών γνώσεων, κριτική επεξεργασία,  σχολιασμός, χαρακτηρισμός, τεκμηρίωση, προέκταση, εξαγωγή συμπερασμάτων.

Δημιουργικές δραστηριότητες: π.χ. παραγωγή από τους μαθητές σύντομων κειμενικών αφηγημάτων σχετικά με ένα ιστορικό γεγονός.

Σχόλιο: δεν είναι υποχρεωτικό να ακολουθηθούν και τα τέσσερα πρώτα στάδια επεξεργασίας στην τάξη καθώς κάποιες πηγές δεν προσφέρονται (π.χ. ανώνυμη πηγή δεν προσφέρεται για την εξωκειμενική προσέγγιση).

Βήμα - Βήμα η προσέγγιση των πηγών για να απαντήσουμε σε ερώτημα/θέμα εξετάσεων πανελλαδικών (Πρακτικό μέρος)

1.      Κατανόησε τι ακριβώς ζητά το θέμα/ζητούμενο των εξετάσεων.

2.      Εντόπισε τα χωρία ή τμήματα του σχολικού βιβλίου που απαντούν στο ερώτημα αυτό με πληρότητα.

3. Διάβασε προσεκτικά την πηγή και επανάλαβε την ανάγνωση ώστε να την καταλάβεις καλά. Προσέχεις αν υπάρχει τίτλος γιατί είναι αντιπροσωπευτικός της πηγής.
4. Υπογράμμισε σημεία της πηγής, βασικές λέξεις/φράσεις που σχετίζονται έστω και λίγο με το ερώτημα.
5. Εντόπισε σε ποια ενότητα του σχολικού βιβλίου αναφέρεται, τοποθέτησε δηλαδή την πηγή στο ιστορικό της πλαίσιο ώστε να φανεί ότι το κατανοείς.
6. Πρόσεξε τα στοιχεία της ταυτότητας της πηγής (ποιος ο δημιουργός, πότε και πού δημιουργήθηκε, σε ποιους απευθύνεται, τη μορφή της, το είδος της πηγής. (Οι χαρακτηρισμοί πρωτογενής ή δευτερογενής βοηθούν στην κατανόηση της πηγής για πιο πλήρη απάντηση. Αν δεν είσαι σίγουρος/η για τον χαρακτηρισμό της πηγής, απόφυγέ τον).
7. Συνδύασε την πληροφορία της πηγής με τις αντίστοιχες γνώσεις από το βιβλίο, να «παντρεύεις» την πηγή με το βιβλίο. Πρόσεξε τι λένε ή τι δε λένε οι πηγές σε σχέση με το βιβλίο. Δες αν υπάρχουν «κρυφά» νοήματα.
8. Προχωράς στη σύνθεση της απάντησης συνδυάζοντας δημιουργικά την αφήγηση του βιβλίου (με πιστή απόδοση από το βιβλίο) με τις πληροφορίες της πηγής (με δικά σου λόγια). Δεν γράφεις πρώτα όσα αναφέρονται στο βιβλίο και μετά αυτά που αναφέρονται στην πηγή. Σκοπός είναι η σύνθεση, βρίσκουμε τα σημεία που η πηγή παρουσιάζει ομοιότητες ή διαφοροποιήσεις με το κείμενο του σχολικού βιβλίου και χρησιμοποιούμε εκφράσεις όπως: από την ιστορική πηγή επιβεβαιώνονται οι γνώσεις μας, ο συγγραφέας/δημιουργός της πηγής προσθέτει πληροφορίες, τα αναγραφόμενα στην πηγή έρχονται σε αντίθεση με όσα γνωρίζουμε, στην πηγή φωτίζεται με περισσότερες λεπτομέρειες το ζήτημα, καθώς τονίζεται ότι…,η άποψη της πηγής συμβαδίζει με όσα γνωρίζουμε κ.ά. παρόμοιες.

Μερικές πρακτικές συμβουλές ακόμα…

-          Στην απάντησή σου ακολούθησε τη δομή Πρόλογος-Κυρίως Θέμα- Επίλογος για μια ολοκληρωμένη απάντηση.

 

-          Μην αντιγράφεις την πηγή, ούτε να κάνεις περίληψή της.

 

-          Αν έχεις άγνωστη λέξη, προσπαθείς να καταλάβεις το νόημα από τα συμφραζόμενα.

 

-          Για να ερμηνεύσεις την πηγή, απεύθυνε εσύ πολλαπλά ερωτήματα στην πηγή (ποιος, πότε, πού, σε ποιον, τι, γιατί, πώς…)

-          Να απαντήσεις ακριβώς σε αυτό που ζητούν τα ερωτήματα αξιοποιώντας στοιχεία που μπορεί να υπάρχουν σε περισσότερες από μία πηγές.

 

-          Γράφεις με σαφήνεια σε ποιο παράθεμα/πηγή αναφέρεσαι κάθε φορά.

 

 

-          Να ακολουθείς τη δομή των ερωτημάτων, πρώτα απαντάς στο α΄ και μετά στο β΄ ερώτημα σαν να είναι δομημένες ενότητες. Απαντάς σε όλα τα ερωτήματα.

 

-          Αν χρησιμοποιήσεις παραπομπές με χαρακτηριστικές λέξεις/φράσεις των πηγών, τα βάζεις μέσα σε εισαγωγικά.

 

 

-          Χρησιμοποιείς γ΄ ενικό πρόσωπο για πιο αντικειμενικό ύφος στην απάντησή σου.

 

-          Σχολιάζεις κειμενικούς δείκτες της πηγής αν μας δίνουν πληροφορίες που ενδιαφέρουν (π.χ. χρήση επιθέτων που αποκαλύπτει την ιδεολογία του δημιουργού).

 

 

-          Δώσε προσοχή στα οπτικά σύμβολα που τυχόν υπάρχουν  στις πηγές (π.χ. σταυρός, αετός, στεφάνι δάφνης…)

 

-          Να ξεχωρίζεις τα ιστορικά γεγονότα από τα σχόλια ή μυθοπλαστικά στοιχεία που τυχόν υπάρχουν (π.χ. σε λογοτεχνικό κείμενο ως ιστορική πηγή).

 

-          Αν η πηγή είναι προσωπική μαρτυρία, να αξιολογείς την υποκειμενικότητα του συγγραφέα. Αν είναι επίσημο έγγραφο, να σημειώνεις την πολιτική πρόθεση ή πρακτική λειτουργία του. Αξιολογούμε γενικά την πηγή σε σχέση με την εποχή και τον λόγο που γράφτηκε, ελέγχουμε την αξιοπιστία της και λέμε ποιες πτυχές του θέματος φωτίζει.

 

-          Αν η πηγή «διαφωνεί» με το σχολικό βιβλίο, δεχόμαστε γενικά ως σωστό αυτό που λέει το βιβλίο στην κριτική μας (μεγαλύτερη αντικειμενικότητα).

 

-          Αν η πηγή λέει τα ίδια με το κείμενο του βιβλίου και πάλι δημιουργείς ένα πλήρες κείμενο δικό σου κείμενο όπου συνθέτεις όλες τις πληροφορίες.

 

 

-          Να διατυπώνεις σαφείς, πλήρεις και τεκμηριωμένες απαντήσεις με σωστή δομή, συνοχή και όσο το δυνατόν πλούσιο λεξιλόγιο (δοκιμιακός λόγος).

 

-          Δεν πλατειάζεις αν η απάντηση είναι σύντομη, ούτε είσαι υπερβολικά λακωνικός/ή.

 

 

-          Δες παλιές πανελλαδικές – επαναλαμβάνονται μοτίβα.

 

 

Μην ξεχνάς: Δεν υπάρχει «μία σωστή απάντηση» — υπάρχει τεκμηριωμένη απάντηση.