Το Νόμπελ Χημείας του 1918 απονεμήθηκε στον Γερμανό επιστήμονα Φριτς Χάμπερ (Fritz Haber) για την επίλυση ενός από τα μεγαλύτερα προβλήματα της ανθρωπότητας: την παραγωγή λιπασμάτων. Η εφεύρεσή του, η διεργασία Χάμπερ-Μπος, είναι άμεσα υπεύθυνη για τη διατροφή δισεκατομμυρίων ανθρώπων σήμερα. Ωστόσο, η στενή του εμπλοκή στην ανάπτυξη χημικών όπλων κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο τον κατέστησε μία από τις πιο τραγικές και αμφιλεγόμενες προσωπικότητες της επιστήμης.
1. Η κρίση του αζώτου και η επανάσταση του γκουανό
Για αιώνες, η γεωργία εξαρτιόταν από το άζωτο του εδάφους, ένα απαραίτητο στοιχείο για τη ζωή, το οποίο όμως εξαντλούνταν με τη συνεχή καλλιέργεια. Στα μέσα του 19ου αιώνα, η λύση βρέθηκε στο γκουανό (κοπριά θαλασσοπουλιών) από τα νησιά του Περού, το οποίο ήταν πλούσιο σε άζωτο (έως και 20%). Αυτό το "υγρό χρυσάφι" ήταν τόσο πολύτιμο που αποτέλεσε αιτία πολέμων.
Ωστόσο, με τον πληθυσμό να αυξάνεται ραγδαία και τα αποθέματα γκουανό να τελειώνουν, ο Βρετανός χημικός Γουίλιαμ Κρουκς προφήτευσε το 1898 ότι η ανθρωπότητα βρισκόταν σε θανάσιμο κίνδυνο παγκόσμιου λιμού.
- Το πρόβλημα: Ενώ το 78% του αέρα αποτελείται από άζωτο (N2), αυτό βρίσκεται σε μια μορφή με τριπλό δεσμό, τον ισχυρότερο δεσμό στη φύση, καθιστώντας το αδύνατο να χρησιμοποιηθεί απευθείας από τα φυτά.
2. Η διεργασία Χάμπερ-Μπος: Ψωμί από τον αέρα
Ο Φριτς Χάμπερ, ένας ακαδημαϊκός χαμηλόβαθμος τότε, ασχολήθηκε με το πρόβλημα το 1904. Η ιδέα του ήταν να συνδυάσει άζωτο και υδρογόνο υπό συνθήκες:
- Υψηλή πίεση: (200 ατμόσφαιρες)
- Υψηλή θερμοκρασία: (500°C)
- Καταλύτης: (Αρχικά Όσμιο)
Τον Μάρτιο του 1909, ο Χάμπερ πέτυχε να δημιουργήσει αμμωνία (NH3) από τα δύο αυτά αέρια. Η μεγάλη γερμανική χημική εταιρεία BASF εμπορευματοποίησε τη διαδικασία μέσα σε τέσσερα χρόνια.
- Η σωτηρία: Η βιομηχανική παραγωγή αμμωνίας επέτρεψε στους αγρότες να παράγουν τέσσερις φορές περισσότερη τροφή στην ίδια έκταση γης. Ως αποτέλεσμα, ο παγκόσμιος πληθυσμός τετραπλασιάστηκε. Υπολογίζεται ότι περίπου το 50% των ατόμων αζώτου στο ανθρώπινο σώμα προέρχεται από τη διεργασία Χάμπερ-Μπος. Ο Χάμπερ έγινε ένας εύπορος και σεβαστός επιστήμονας.
3. Ο πόλεμος και η σκοτεινή πλευρά της Χημείας
Όταν ξέσπασε ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Χάμπερ, πατριώτης και εθελοντής, έστρεψε την εφεύρεσή του προς τον πόλεμο.
- Από λίπασμα σε εκρηκτικό: Το νιτρικό αμμώνιο (παράγωγο της αμμωνίας) είναι ταυτόχρονα ένα εξαιρετικό λίπασμα και ένα ισχυρό εκρηκτικό. Ο Χάμπερ πίεσε να μετατραπούν τα εργοστάσια αμμωνίας για να παράγουν νιτρικά άλατα για πυρίτιδα και εκρηκτικά, τροφοδοτώντας την πολεμική μηχανή της Γερμανίας.
- Χημικά όπλα: Ο Χάμπερ πίστευε ότι η χημεία μπορούσε να συντομεύσει τον πόλεμο. Μετέτρεψε το Ινστιτούτο του σε εργαστήριο χημικών όπλων και ανέπτυξε το αέριο χλώριο. Στις 22 Απριλίου 1915, Γερμανοί στρατιώτες απελευθέρωσαν 168 τόνους χλωρίου από χιλιάδες κυλίνδρους προς τα συμμαχικά χαρακώματα. Το χλώριο, βαρύτερο από τον αέρα, βυθίστηκε στα χαρακώματα, προκαλώντας τον πνιγμό περισσότερων από 5.000 στρατιωτών στην πρώτη μόνο επίθεση.
Ο Χάμπερ προήχθη σε λοχαγό, ενώ η σύζυγός του, Κλάρα Ίμμερβαρ (μία από τις πρώτες γυναίκες με διδακτορικό στη Χημεία), αυτοκτόνησε σε ένδειξη διαμαρτυρίας για το έργο του.
4. Το τέλος και η τραγική ειρωνεία
Μετά τον πόλεμο, η φήμη του Χάμπερ δέχθηκε ισχυρό πλήγμα. Πολλοί συνάδελφοί του αρνήθηκαν να παραστούν στην απονομή του Νόμπελ.
Το Ινστιτούτο του Χάμπερ ανέπτυξε αργότερα ένα εντομοκτόνο με βάση το κυάνιο, το Zyklon B. Το 1933, οι Ναζί ήρθαν στην εξουσία και απαίτησαν από τους χημικούς να αφαιρέσουν τη δυσάρεστη οσμή που προστίθετο για λόγους ασφαλείας. Αυτή η μορφή του Zyklon B, που αναπτύχθηκε στο Ινστιτούτο του Χάμπερ, χρησιμοποιήθηκε αργότερα για τη διάπραξη του Ολοκαυτώματος.
Ο Φριτς Χάμπερ, αν και ήταν βαπτισμένος, ήταν εβραϊκής καταγωγής. Το 1933, παραιτήθηκε από τη θέση του σε ένδειξη αλληλεγγύης στους Εβραίους συναδέλφους που απολύονταν από τους Ναζί. Πέθανε το 1934 στην εξορία στην Ελβετία.
Η ιστορία του Χάμπερ ενσαρκώνει τη διπλή φύση της επιστήμης και της τεχνολογίας: κάθε νέα γνώση μπορεί να είναι ένα δίκοπο μαχαίρι, ικανό να θρέψει τον κόσμο και ταυτόχρονα να τον καταστρέψει. Το νιτρικό αμμώνιο παραμένει, μέχρι και σήμερα, ταυτόχρονα λίπασμα και εκρηκτικό.