Του Αποστόλη Ζυμβραγάκη
Πριν από 2.800 χρόνια, ένας τυφλός ποιητής στην αρχαία Ελλάδα κατέγραψε την ιστορία ενός άνδρα που χρειάστηκε δέκα χρόνια για να διανύσει μια απόσταση που σήμερα θα μπορούσε να καλύψει σε τρεις ώρες με αεροπλάνο. Η Οδύσσεια του Ομήρου θα έπρεπε να είναι απλώς μια ιστορική περιέργεια, ένα μνημείο σε μια εποχή όπου οι άνθρωποι δεν καταλάβαιναν τη γεωγραφία και φοβόντουσαν κάθε άγνωστη ακτή. Και όμως, εκατομμύρια άνθρωποι εξακολουθούν να διαβάζουν αυτή την ιστορία, να δακρύζουν με τον νόστο του Οδυσσέα, να ταυτίζονται με την πίστη της Πηνελόπης. Γιατί;
Η απάντηση κρύβεται σε ένα παράδοξο της ανθρώπινης κατάστασης: Στον 21ο αιώνα, έχουμε εξαλείψει σχεδόν όλες τις αβεβαιότητες που βασάνιζαν τον Οδυσσέα, αλλά δεν έχουμε σταματήσει να αισθανόμαστε χαμένοι.
Το ταξίδι που δεν τελειώνει ποτέ
Ο Οδυσσέας δεν ήταν απλώς ένας ταξιδιώτης που προσπαθούσε να γυρίσει σπίτι. Ήταν το πρωτότυπο του Homo sapiens που αγωνίζεται να διατηρήσει την ταυτότητά του σε έναν κόσμο που τον μεταμορφώνει διαρκώς. Συναντά τη Κίρκη που μετατρέπει τους συντρόφους του σε γουρούνια, την Καλυψώ που του προσφέρει αθανασία με αντάλλαγμα να ξεχάσει ποιος είναι, τις Σειρήνες που υπόσχονται απόλυτη γνώση, αλλά φέρνουν θάνατο. Κάθε νησί είναι ένας πειρασμός να παραιτηθεί από την αναζήτησή του.
Σήμερα, δεν αντιμετωπίζουμε Κύκλωπες και τέρατα, αλλά τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης μας προσφέρουν την ψευδαίσθηση μιας ταυτότητας χωρίς προσπάθεια. Το Netflix μας υπόσχεται ότι μπορούμε να ξεχάσουμε τις αναζητήσεις μας για λίγες ώρες. Οι αλγόριθμοι μας λένε ποιοι είμαστε βάσει των κλικ μας, όπως η Κίρκη μεταμόρφωνε τους άνδρες βάσει των επιθυμιών τους. Η διαφορά; Ο Οδυσσέας είχε τη δύναμη να αρνηθεί. Εμείς συχνά ούτε συνειδητοποιούμε ότι μεταμορφωνόμαστε.
Η Πηνελόπη και το παράδοξο της αναμονής
Ενώ ο Οδυσσέας περιπλανιόταν, η Πηνελόπη έκανε κάτι εξίσου ριζοσπαστικό: περίμενε. Για είκοσι χρόνια υφαίνει το ίδιο πέπλο κάθε μέρα και το ξηλώνει κάθε νύχτα. Σε μια εποχή όπου η υπομονή θεωρείτο αρετή, η Πηνελόπη δεν ήταν απλώς υπομονετική - ήταν υπερβολικά υπομονετική. Τόσο πολύ που σήμερα θα την χαρακτηρίζαμε παθολογική.
Αλλά η Πηνελόπη κάνει κάτι πιο βαθύ από το να περιμένει: αρνείται να υποκύψει στην πίεση του περιβάλλοντός της να προχωρήσει παρακάτω. Οι μνηστήρες δεν είναι απλώς άνδρες που την επιθυμούν - είναι η κοινωνική πραγματικότητα που της λέει ότι ο Οδυσσέας είναι νεκρός, ότι πρέπει να είναι "ρεαλίστρια", να αποδεχτεί τα δεδομένα. Η Πηνελόπη αρνείται την κοινή λογική. Δημιουργεί τη δική της πραγματικότητα υφαίνοντας και ξηλώνοντας.
Στον σύγχρονο κόσμο, κατηγορούμε συχνά την τεχνολογία ότι μάς έκανε ανυπόμονους. Απαιτούμε άμεση ικανοποίηση, γρήγορες παραδόσεις, instant επικοινωνία. Αλλά το πραγματικό πρόβλημα δεν είναι η έλλειψη υπομονής - είναι η έλλειψη σκοπού που αξίζει να περιμένουμε. Η Πηνελόπη μπορούσε να περιμένει γιατί ήξερε γιατί περιμένει. Εμείς δυσκολευόμαστε να περιμένουμε δέκα δευτερόλεπτα μια διαφήμιση στο YouTube επειδή δεν ξέρουμε πραγματικά τι περιμένουμε στη ζωή μας.
Η νοημοσύνη ως επιβίωση
Το μεγαλύτερο δώρο του Οδυσσέα δεν ήταν η δύναμή του, αλλά η μῆτις του - η πρακτική νοημοσύνη, η πονηριά, η ικανότητα να αυτοσχεδιάζει. Όταν αντιμετώπισε τον Κύκλωπα, δεν μπορούσε να τον νικήσει με τη βία. Έτσι, του λέει ότι ονομάζεται "Κανείς" (Οὐτις), τον μεθά, και όταν ο Πολύφημος φωνάζει για βοήθεια, οι άλλοι Κύκλωπες ακούν "Κανείς δεν με πληγώνει" και δεν έρχονται.
Αυτή η ιστορία είναι προφητική για την εποχή της τεχνητής νοημοσύνης. Για χιλιετίες, οι άνθρωποι πίστευαν ότι η νοημοσύνη ήταν το μοναδικό μας εργαλείο επιβίωσης. Τώρα που τα AI μας ξεπερνούν σε πολλές μορφές νοημοσύνης, ανακαλύπτουμε ότι η πραγματική αξία του Οδυσσέα δεν ήταν ότι ήταν έξυπνος - ήταν ότι ήταν προσαρμοστικός. Δεν είχε σχέδιο για τον Κύκλωπα. Αυτοσχεδίασε.
Η AI μπορεί να υπολογίσει, αλλά δεν μπορεί να αυτοσχεδιάσει με την ανθρώπινη έννοια. Δεν μπορεί να πει ψέματα με σκοπό, να χρησιμοποιήσει την αμφισημία ως όπλο, να παίξει με την ταυτότητα. Ο Οδυσσέας επιβιώνει, επειδή είναι πρόθυμος να γίνει "Κανείς" όταν χρειάζεται. Η ερώτηση για εμάς είναι: Σε έναν κόσμο όπου οι μηχανές σκέφτονται καλύτερα από εμάς, είμαστε διατεθειμένοι να επαναπροσδιορίσουμε ποιοι είμαστε;
Το σπίτι ως μύθος
Όταν τελικά ο Οδυσσέας φτάνει στην Ιθάκη, ανακαλύπτει ότι το σπίτι που θυμάται δεν υπάρχει πια. Οι μνηστήρες έχουν καταλάβει το παλάτι, ο γιος του τον έχει ξεχάσει, ακόμα και η Πηνελόπη τον δοκιμάζει πριν τον αναγνωρίσει. Το "σπίτι" στο οποίο επέστρεψε δεν είναι ο τόπος που άφησε - είναι ο τόπος που πρέπει να κατακτήσει ξανά.
Αυτό είναι το πιο σκληρό μάθημα της Οδύσσειας για τη σύγχρονη εποχή: Το σπίτι δεν είναι ένας τόπος που περιμένει. Είναι μια σχέση που πρέπει να ανανεώνεται συνεχώς. Οι σημερινοί μετανάστες - είτε γεωγραφικοί είτε ψηφιακοί nomads - το μαθαίνουν με τον σκληρό τρόπο. Επιστρέφεις στην πατρίδα σου μετά από χρόνια και συνειδητοποιείς ότι η πατρίδα άλλαξε, ή χειρότερα, ότι εσύ άλλαξες και δεν χωράς πια εκεί.
Το 2019, 272 εκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν εκτός της χώρας τους - ένας στους 30 ανθρώπους στον πλανήτη. Προσθέστε τους εκατομμύρια που μετακινούνται ψηφιακά, εργαζόμενοι απομακρυσμένα, ζώντας σε διαφορετικές online κοινότητες από τις φυσικές τους περιοχές. Είμαστε μια γενιά Οδυσσέων, αλλά χωρίς το στόχο της Ιθάκης. Πλανόμαστε όχι επειδή χάσαμε τον δρόμο, αλλά επειδή δεν ξέρουμε πια πού είναι το "σπίτι".
Η Καλυψώ και το δέλεαρ της αθανασίας
Ίσως η πιο προκλητική στιγμή της Οδύσσειας είναι όταν ο Οδυσσέας απορρίπτει την προσφορά της Καλυψώς. Η θεά του προσφέρει αθανασία, νιότη, και μια ζωή απόλαυσης στο μαγικό της νησί. Το μόνο που ζητά είναι να ξεχάσει την Ιθάκη, την Πηνελόπη, την θνητή του ζωή. Και ο Οδυσσέας λέει όχι.
Για έναν αρχαίο Έλληνα, αυτή ήταν η πιο τρελή επιλογή που μπορούσε να φανταστεί κανείς. Η αθανασία ήταν το απόλυτο δώρο, το όνειρο καθενός. Αλλά ο Οδυσσέας το απορρίπτει επειδή μια ζωή χωρίς θνητότητα είναι μια ζωή χωρίς νόημα. Χωρίς το όριο του θανάτου, κάθε επιλογή γίνεται ασήμαντη, κάθε σχέση μπορεί να αντικατασταθεί, κάθε στιγμή χάνει την αξία της.
Σήμερα, δεν μας προσφέρει κανείς αθανασία - ακόμη. Αλλά μας προσφέρουν κάτι παρόμοιο: μια ζωή χωρίς όρια. Άπειρες επιλογές στο Netflix, άπειροι πιθανοί σύντροφοι στο Tinder, άπειρες ταυτότητες που μπορούμε να υιοθετήσουμε online. Η Silicon Valley μας υπόσχεται ότι μπορούμε να είμαστε ό,τι θέλουμε, οποτεδήποτε θέλουμε. Είναι το νησί της Καλυψώς σε ψηφιακή μορφή.
Και όμως, ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι όσο περισσότερες επιλογές έχουμε, τόσο πιο δυστυχισμένοι γινόμαστε. Το φαινόμενο "FOMO" (Fear of Missing Out) είναι η σύγχρονη εκδοχή της αδυναμίας του Οδυσσέα να φύγει από το νησί της Καλυψώς. Δεν μας κρατά δέσμιους μια θεά - μας κρατά δέσμιους η ψευδαίσθηση ότι αν περιμένουμε λίγο ακόμα, μια καλύτερη επιλογή θα εμφανιστεί.
Ο Τηλέμαχος και η κληρονομημένη αναζήτηση
Ένας από τους πιο υποτιμημένους χαρακτήρες της Οδύσσειας είναι ο Τηλέμαχος, ο γιος που δεν γνώρισε ποτέ τον πατέρα του. Η Οδύσσεια δεν είναι μόνο η ιστορία του πατέρα που προσπαθεί να γυρίσει σπίτι, αλλά και του γιου που προσπαθεί να βρει ποιος ήταν ο πατέρας του για να καταλάβει ποιος είναι ο ίδιος.
Ο Τηλέμαχος μεγάλωσε με μια απουσία. Όλοι τού μιλούν για τον μεγάλο Οδυσσέα, αλλά αυτός έχει μόνο μια φαντασίωση, όχι μια εμπειρία. Ξεκινά το δικό του ταξίδι (την "Τηλεμάχεια") όχι για να βρει τον πατέρα του, αλλά για να αποφασίσει αν αξίζει να τον αναζητήσει.
Σήμερα, ολόκληρες γενιές μεγαλώνουν με παρόμοιες απουσίες - όχι απουσίες πατέρων που πήγαν στον πόλεμο, αλλά απουσίες σε άλλες μορφές. Γονείς που εργάζονται διαρκώς, οικογένειες που διαλύονται, κοινότητες που εξαφανίζονται. Και όπως ο Τηλέμαχος, οι νέοι άνθρωποι σήμερα προσπαθούν να κατασκευάσουν μια ταυτότητα από τα θραύσματα των ιστοριών που τους λένε οι άλλοι.
Το τέλος της Οδύσσειας είναι σημαντικό: Πατέρας και γιος πολεμούν μαζί εναντίον των μνηστήρων. Δεν είναι ο Οδυσσέας που σώζει τον Τηλέμαχο - είναι η συνεργασία τους που σώζει την οικογένεια. Ο Τηλέμαχος δεν χρειαζόταν έναν τέλειο πατέρα. Χρειαζόταν έναν πραγματικό άνθρωπο που να πολεμήσει στο πλευρό του.
Το τραύμα της επιστροφής
Κάτι που σπάνια συζητάμε για την Οδύσσεια: Ο Οδυσσέας επιστρέφει τραυματισμένος. Έχει δει τους συντρόφους του να πεθαίνουν, έχει σκοτώσει, έχει ξεχαστεί, έχει αγκαλιάσει τέρατα και θεές. Δεν είναι ο ίδιος άνθρωπος που έφυγε. Γι' αυτό και η Πηνελόπη τον δοκιμάζει - όχι επειδή αμφιβάλλει αν είναι ο Οδυσσέας, αλλά επειδή πρέπει να δει αν ο Οδυσσέας που γύρισε μπορεί να είναι σύζυγός της.
Στη σύγχρονη ψυχολογία, το ονομάζουμε PTSD. Οι στρατιώτες που επιστρέφουν από τον πόλεμο, οι πρόσφυγες που φτάνουν σε νέες χώρες, ακόμα και οι καριερίστες που επιστρέφουν από χρόνια εξάντλησης - όλοι βιώνουν αυτό που βίωσε ο Οδυσσέας: Το τραύμα της επιστροφής σε έναν κόσμο που δεν αναγνωρίζεις πια, και που δεν σε αναγνωρίζει.
Η Οδύσσεια δεν τελειώνει με τη σκηνή αναγνώρισης. Τελειώνει με σφαγή - ο Οδυσσέας σκοτώνει όλους τους μνηστήρες. Είναι μια βίαιη, σκληρή σκηνή που συχνά παραλείπεται στις ρομαντικές αναγνώσεις του έπους. Αλλά είναι απαραίτητη: Ο Οδυσσέας δεν μπορεί απλά να επιστρέψει. Πρέπει να εξοντώσει την εκδοχή του μέλλοντος που δημιούργησαν οι μνηστήρες για να ξαναδημιουργήσει τη δική του.
Αυτό είναι κάτι που η σύγχρονη κουλτούρα του "κλείσε την πόρτα και προχώρα παρακάτω" δεν το καταλαβαίνει. Δεν μπορείς απλά να επιστρέψεις. Πρέπει να αντιμετωπίσεις αυτό που έγινε στην απουσία σου, να αναγνωρίσεις ότι η ζωή προχώρησε χωρίς εσένα, και να βρεις έναν τρόπο να ενταχθείς ξανά - όχι ως ο παλιός εαυτός σου, αλλά ως ο νέος εαυτός που δημιούργησε το ταξίδι.
Το ερώτημα που μένει
Η Οδύσσεια γράφτηκε σε μια εποχή όπου το ταξίδι ήταν επικίνδυνο και η επιστροφή σπίτι ήταν το μοναδικό σίγουρο πράγμα. Σήμερα, το ταξίδι είναι ασφαλές, αλλά η έννοια του "σπιτιού" έχει διαλυθεί. Έχουμε GPS, αλλά δεν ξέρουμε πού πάμε. Έχουμε δισεκατομμύρια συνδέσεις, αλλά νιώθουμε απομονωμένοι. Έχουμε πρόσβαση σε όλη τη γνώση του κόσμου, αλλά δεν ξέρουμε τι να πιστέψουμε.
Μήπως η διαχρονικότητα της Οδύσσειας δεν έγκειται στο ότι περιγράφει ένα ταξίδι, αλλά στο ότι περιγράφει την ανθρώπινη κατάσταση ως ένα συνεχές ταξίδι χωρίς τελικό προορισμό; Ο Οδυσσέας δεν φτάνει τελικά σπίτι - επιστρέφει, αλλά ο Τειρεσίας του έχει προφητεύσει ότι θα πρέπει να ξεκινήσει άλλο ένα ταξίδι. Η Οδύσσεια δεν είναι η ιστορία μιας επιστροφής αλλά η ιστορία μιας αιώνιας πλάνης.
Και ίσως αυτό να είναι το πιο ανθρωπιστικό μήνυμά της: Δεν φτάνουμε ποτέ. Δεν υπάρχει τελικός προορισμός, τέλεια ευτυχία, ολοκληρωμένη ταυτότητα. Υπάρχει μόνο η διαδικασία - το ύφασμα που υφαίνουμε και ξηλώνουμε, τα τέρατα που αντιμετωπίζουμε, οι επιλογές μας να είμαστε πιστοί σε κάτι παρά τη λογική, η πονηριά μας να επιβιώσουμε, η προθυμία μας να γίνουμε "Κανείς" όταν χρειάζεται για να παραμείνουμε ο εαυτός μας.
Ο Οδυσσέας πλανόταν για δέκα χρόνια, όχι επειδή δεν μπορούσε να βρει τον δρόμο, αλλά επειδή η πλάνη ήταν μέρος της διαδρομής. Το ερώτημα για εμάς τους σύγχρονους Οδυσσείς δεν είναι "Πότε θα φτάσουμε σπίτι;" αλλά "Τι είδους άνθρωποι θα είμαστε όταν φτάσουμε;"
Και μήπως, τελικά, αυτό είναι το μόνο ερώτημα που έχει πραγματική σημασία;
Σημείωση: Σε αντίθεση με τον Οδυσσέα, δεν χρειάζεται να πολεμήσετε Κύκλωπες για να διαβάσετε αυτό το άρθρο. Αλλά αν το βρήκατε χρήσιμο, ίσως αξίζει να αναρωτηθείτε: Ποιο είναι το δικό σας νησί της Καλυψώς; Και γιατί εξακολουθείτε να μένετε εκεί;