Ο Τζ. Ρόμπερτ Οπενχάιμερ (J. Robert Oppenheimer) είναι ίσως ο πιο καθοριστικός φυσικός στην ιστορία. Αν και ποτέ δεν κέρδισε Βραβείο Νόμπελ, η ηγεσία του στο Πρόγραμμα Μανχάταν οδήγησε στη δημιουργία της ατομικής βόμβας, αλλάζοντας για πάντα την πορεία της ανθρωπότητας και δίνοντας στον πολιτισμό τη δύναμη να αυτοκαταστραφεί.
Αυτή είναι η ιστορία του χαρισματικού αλλά βασανισμένου επιστήμονα που, παρατηρώντας την πρώτη πυρηνική έκρηξη, σκέφτηκε ένα στίχο από την ινδουιστική γραφή Μπαγκαβάτ Γκίτα: «Τώρα έγινα ο Θάνατος, ο καταστροφέας των κόσμων».
Το πάθος για τη θεωρητική φυσική
Ο Οπενχάιμερ, αν και ήταν προικισμένος με απίστευτη ευφυΐα, αρχικά ήταν αδέξιος στην πειραματική φυσική – σε μια περίοδο έντονης ψυχικής αναταραχής, μάλιστα, επιχείρησε να δηλητηριάσει τον καθηγητή του στο Κέιμπριτζ με ένα μήλο. Ωστόσο, το αληθινό του ταλέντο άνθισε στη θεωρητική φυσική υπό τον Μαξ Μπορν (Max Born) στο Γκέτινγκεν. Εκεί, ο Οπενχάιμερ γοητεύτηκε από την αναδυόμενη κβαντική μηχανική και απέδειξε την ικανότητά του να συλλαμβάνει σπουδαίες ιδέες, έστω κι αν δεν είχε την «επιμονή» (το Sitzfleisch, όπως το αποκαλούσαν) να κάνει τις κουραστικές μακροσκελείς μαθηματικές πράξεις. Αυτή η ικανότητα να αφομοιώνει και να συνθέτει διαφορετικά πεδία της επιστήμης ήταν που τον έκανε αναντικατάστατο.
Η ανακάλυψη της πυρηνικής σχάσης
Για χρόνια, ακόμη και επιστήμονες όπως ο Έρνεστ Ράδερφορντ και ο Άλμπερτ Αϊνστάιν, πίστευαν ότι η πυρηνική ενέργεια δεν μπορούσε να αξιοποιηθεί. Όλα άλλαξαν το 1939, όταν οι Γερμανοί χημικοί Ότο Χαν και Φριτς Στράσμαν πέτυχαν τη σχάση (fission) του ατόμου του ουρανίου βομβαρδίζοντάς το με νετρόνια.
Η ιδιοφυΐα του Ούγγρου φυσικού Λέο Σίλαρντ (Leo Szilard) συνέλαβε την ιδέα ότι η σχάση θα απελευθέρωνε επιπλέον νετρόνια, τα οποία θα μπορούσαν να διασπάσουν κι άλλα άτομα, πυροδοτώντας μια αυτοσυντηρούμενη πυρηνική αλυσιδωτή αντίδραση.
Σύντομα, ο Αϊνστάιν υπέγραψε την περίφημη επιστολή προς τον Πρόεδρο Ρούζβελτ, προειδοποιώντας για τη γερμανική πρόσβαση στο ουράνιο και την πιθανότητα κατασκευής πυρηνικών όπλων. Έτσι ξεκίνησε το Πρόγραμμα Μανχάταν.
Το Πρόγραμμα Μανχάταν και ο Φόβος της Καταστροφής
Το 1942, ο στρατηγός Λέσλι Γκρόουβς επέλεξε τον Οπενχάιμερ ως επιστημονικό διευθυντή του εργαστηρίου του Λος Άλαμος (Los Alamos) στο Νέο Μεξικό. Παρά την έλλειψη διοικητικής εμπειρίας και τις πολιτικές του διασυνδέσεις με τον κομμουνισμό, ο Γκρόουβς διέκρινε την ασυναγώνιστη ικανότητα του Οπενχάιμερ να συντονίζει και να εμπνέει μια ομάδα από τους λαμπρότερους φυσικούς της εποχής.
Η κατασκευή της βόμβας:
- Κρίσιμη μάζα: Ο απλούστερος τρόπος κατασκευής βόμβας είναι να συγκεντρωθεί αρκετή ποσότητα σχάσιμου υλικού, γνωστή ως κρίσιμη μάζα, για να ξεκινήσει μια ανεξέλεγκτη αλυσιδωτή αντίδραση.
- Βόμβα τύπου «πυροβόλου» (Gun-Type): Χρησιμοποιήθηκε για το Ουράνιο-235. Δύο κομμάτια υποκρίσιμης μάζας ενώνονται ταχύτατα με συμβατικά εκρηκτικά (όπως στο Little Boy της Χιροσίμα).
- Βόμβα τύπου «έκρηξης/συμπίεσης» (Implosion-Type): Χρησιμοποιήθηκε για το Πλουτώνιο-239. Το πλουτώνιο σχάται πολύ γρήγορα για τη μέθοδο του πυροβόλου, οπότε έπρεπε να συμπιεστεί με ισχυρά συμβατικά εκρηκτικά (πυροδοτώντας τη συσκευή Urchin) ώστε να αυξηθεί η πυκνότητά του και να μειωθεί η κρίσιμη μάζα (όπως στο Fat Man του Ναγκασάκι).
Ο υπέρτατος φόβος: Την περίοδο 1942, οι επιστήμονες στο Λος Άλαμος συζήτησαν έναν εφιαλτικό κίνδυνο: μήπως η έκρηξη της ατομικής βόμβας δημιουργούσε τόσο υψηλές θερμοκρασίες που πυροδοτούσε μια αλυσιδωτή αντίδραση σύντηξης στο άζωτο της ατμόσφαιρας, καταλήγοντας στον τερματισμό κάθε ζωής στη Γη. Αν και γρήγορα υπολογίστηκε ότι αυτό ήταν απίθανο, ο φόβος ήταν πραγματικός.
Την 16η Ιουλίου 1945, η δοκιμή Trinity στο Νέο Μεξικό επιβεβαίωσε ότι η βόμβα λειτουργεί. Η έκρηξη 6 κιλών πλουτωνίου ισοδυναμούσε με 25.000 τόνους TNT. Όταν ο Οπενχάιμερ είδε τον μύκητα, αναπόλησε τον στίχο: «Τώρα έγινα ο Θάνατος, ο καταστροφέας των κόσμων».
Η μεταπολεμική πτώση
Μετά τους βομβαρδισμούς της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι, ο Οπενχάιμερ έγινε εθνικός ήρωας και σύμβουλος της κυβέρνησης για θέματα πυρηνικών όπλων. Ωστόσο, χρησιμοποίησε τη θέση του για να ζητήσει έλεγχο των εξοπλισμών και τάχθηκε κατά της ανάπτυξης της βόμβας υδρογόνου (hydrogen bomb ή «Super»).
Η βόμβα υδρογόνου είναι μια τριπλής φάσης βόμβα, 400 φορές ισχυρότερη από την πρώτη ατομική βόμβα, όπου η έκρηξη σχάσης χρησιμοποιείται για να πυροδοτήσει μια αντίδραση σύντηξης (όπως στη Ivy Mike). Ο Οπενχάιμερ φοβόταν ότι αυτή η κίνηση θα πυροδοτούσε μια κούρσα εξοπλισμών, όπως κι έγινε.
Λόγω της αντίθεσής του και των παλαιών δεσμών του με το Κομμουνιστικό Κόμμα, ο Οπενχάιμερ τέθηκε σε δίκη για να ανακληθεί η άδεια ασφαλείας του (1953). Αντιμετώπισε κατηγορίες για προδοσία και κατασκοπεία, πέφτοντας τελικά από την κορυφή της δόξας στο σκοτάδι.
Η ζωή του Οπενχάιμερ αποτελεί μια τραγική υπενθύμιση του ηθικού διλήμματος της επιστήμης. Πέθανε το 1967, επιμένοντας ότι η χρήση του όπλου ήταν μια περίπλοκη απόφαση, αλλά και ότι η διακοπή του πυρηνικού ανταγωνισμού έπρεπε να είχε γίνει «την επόμενη μέρα μετά την Trinity».