Γράφει ο Αποστόλης Ζυμβραγάκης
Η νέα θρησκεία
Για χιλιάδες χρόνια, ο Homo Sapiens αναζητούσε νόημα μέσα από μεγάλες αφηγήσεις: τους θεούς, τα έθνη, τις ιδεολογίες. Στον 21ο αιώνα, γεννιέται μια νέα θρησκεία που δεν υπόσχεται την αιώνια ζωή στον παράδεισο, αλλά κάτι πιο επίγειο και άμεσο: την αναγνώριση. Η οικονομία των influencers αποτελεί την πιο καθαρή έκφραση αυτής της μετάβασης από τον ανθρωποκεντρισμό στον αλγοριθμοκεντρισμό, από έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι αποφάσιζαν τι έχει αξία, σε έναν κόσμο όπου οι αλγόριθμοι υπαγορεύουν τι αξίζει να υπάρχει.
Αυτή η μετάβαση δεν είναι τυχαία. Είναι το λογικό επακόλουθο μιας βαθύτερης φιλοσοφίας που ονομάζεται «Dataism», και που στην ουσία θεωρεί ότι το σύμπαν αποτελείται από ροές δεδομένων και ότι η αξία οποιουδήποτε φαινομένου καθορίζεται από τη συνεισφορά του στην επεξεργασία δεδομένων. Στο πλαίσιο αυτό, ένας influencer δεν είναι απλώς ένας άνθρωπος που επηρεάζει άλλους. Είναι ένας κόμβος επεξεργασίας δεδομένων, ένας μετατροπέας ανθρώπινων εμπειριών σε μετρήσιμες ροές πληροφοριών, likes, shares, comments, views.
Η κατάρρευση του μονολιθικού εαυτού
Η δυτική φιλοσοφία, από τον Πλάτωνα έως τον Καρτέσιο, πίστευε στην ύπαρξη ενός ενιαίου, αυθεντικού εαυτού, μιας αμετάβλητης ψυχής ή συνείδησης που αποτελεί τον πυρήνα της ανθρώπινης ταυτότητας. Ο Βουδισμός, από την άλλη, απέρριψε αυτή την ιδέα, διδάσκοντας ότι το «εγώ» είναι μια ψευδαίσθηση, μια προσωρινή συνάθροιση φευγαλέων στιγμών.
Στην εποχή των social media, ο Βουδισμός φαίνεται να έχει δίκιο, αλλά με έναν τραγικό τρόπο. Ο «επιμελημένος εαυτός» αποκαλύπτει ότι δεν υπάρχει ένας πραγματικός εαυτός, αλλά πολλαπλές εκδοχές του εαυτού μας που κατασκευάζονται ανάλογα με το κοινό, την πλατφόρμα, την τάση της στιγμής. Ο influencer είναι ο τελικός υπαρξιακός ακροβάτης: πρέπει να παραμένει «αυθεντικός», ενώ παράλληλα μεταμορφώνεται συνεχώς για να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις του αλγορίθμου.
Αυτό που αποκαλούμε «κατάρρευση του πλαισίου» είναι στην πραγματικότητα κάτι πολύ βαθύτερο: είναι η κατάρρευση της ίδιας της ιδέας του εσωτερικού βιώματος. Όταν κάθε στιγμή γίνεται δυνητικό περιεχόμενο, όταν κάθε συναίσθημα αξιολογείται μέσω του πρίσματος της δημοσιοποίησής του, τότε εξαφανίζεται η διάκριση μεταξύ του βιώματος και της αναπαράστασής του. Δεν υπάρχει πλέον «εσωτερική ζωή»· υπάρχει μόνο πρόβα για τη δημόσια παράσταση.
Ο αλγόριθμος ως νέος θεός
Στην αρχαία εποχή, οι άνθρωποι αναζητούσαν καθοδήγηση από τους θεούς. Τον 20ό αιώνα, στράφηκαν στην επιστήμη και τη λογική. Στον 21ο αιώνα, παραδίδονται στους αλγόριθμους. Αλλά σε αντίθεση με τους παλιούς θεούς που ζητούσαν πίστη, οι αλγόριθμοι ζητούν κάτι πιο πολύτιμο: συνεχή προσοχή και συμπεριφορική συμμόρφωση.
Ο αλγόριθμος λειτουργεί ως νέος τύπος εξουσίας, ως μια μορφή βιοπολιτικής που δεν ελέγχει μόνο τα σώματα, αλλά και τις επιθυμίες, τις αφηγήσεις, ακόμη και την αίσθηση του εαυτού. Η διαφορά είναι ότι δεν επιβάλλεται από έναν εξωτερικό δικτάτορα, αλλά υιοθετείται εθελοντικά, ακόμη και με ενθουσιασμό.
Οι δημιουργοί περιεχομένου δεν είναι εργάτες με τη συμβατική έννοια. Είναι κάτι πιο εξελιγμένο: αυτοεκμεταλλευόμενοι επιχειρηματίες του εαυτού τους. Δεν έχουν αφεντικό που να μπορούν να αντιταχθούν, δεν έχουν σωματείο που να μπορούν να οργανωθούν. Ο καπιταλισμός έχει εξελιχθεί σε ένα σύστημα όπου ο εργαζόμενος, ο διευθυντής και το προϊόν είναι το ίδιο πρόσωπο. Η εκμετάλλευση δεν έρχεται από κάποιον άλλον· προέρχεται από τον εαυτό μας.
Η ψευδαίσθηση της ελευθερίας
Η εργασία των ψηφιακών δημιουργών προωθείται ως απελευθέρωση από την παραδοσιακή μισθωτή εργασία. «Γίνε το αφεντικό σου», «Δημιούργησε το brand σου», «Ζήσε τη ζωή σου με τους δικούς σου όρους». Αυτές οι φράσεις ηχούν σαν εξέγερση, αλλά στην πραγματικότητα αποτελούν την τελειότερη μορφή υποταγής.
Η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία πέτυχε το αδιανόητο: μετέτρεψε την εκμετάλλευση σε αυτοπραγμάτωση. Η Γενιά Ζ (άνθρωποι γεννημένοι μεταξύ 1997 και 2012) δεν αρνείται τον καπιταλισμό· τον εσωτερικεύει τόσο βαθιά που η ίδια η ταυτότητα γίνεται κεφάλαιο. Κάθε τραύμα, κάθε αγώνας, κάθε στιγμή ευαλωτότητας δεν είναι πλέον προσωπικό βίωμα, αλλά πρώτη ύλη που περιμένει να επεξεργαστεί και να μετατραπεί σε περιεχόμενο με εμπορική αξία.
Αυτό είναι το αντίθετο της ελευθερίας. Η πραγματική ελευθερία προϋποθέτει την ικανότητα να μην είσαι κάτι, να μην παρουσιάζεσαι, να διατηρείς ζώνες ιδιωτικότητας στη ζωή σου, στιγμές που δεν υπόκεινται σε κρίση, μέτρηση ή εμπορευματοποίηση. Όταν η ύπαρξή σου εξαρτάται από τη δημόσια ορατότητα, τότε η ιδιωτική ζωή γίνεται αδύνατη.
Η νέα αλλοτρίωση
Μέχρι σήμερα η εργασιακή αλλοτρίωση περιγραφόταν ως η διαδικασία με την οποία οι εργάτες αποξενώνονται από τα προϊόντα της εργασίας τους. Στην εποχή των influencers, η εργασιακή αλλοτρίωση αγγίζει τον ίδιο τον εαυτό.
Όταν το «εγώ» γίνεται προϊόν, ποιος είναι ο παραγωγός; Όταν η αυθεντικότητα γίνεται στρατηγική, τι μένει ως αυθεντικό; Ο influencer βρίσκεται σε μια κατάσταση διαρκούς διάσχισης μεταξύ του να είναι και του να φαίνεται, μεταξύ της βιωμένης εμπειρίας και της αναπαράστασής της.
Το αποτέλεσμα είναι μια νέα μορφή υπαρξιακής αγωνίας: η αδυναμία να ξέρει κανείς πού τελειώνει ο πραγματικός εαυτός και πού αρχίζει η παράσταση. Αυτή η αμφισημία δεν είναι τυχαία· είναι δομική. Το σύστημα θριαμβεύει όταν δεν μπορείς πια να διακρίνεις τον εσωτερικό σου εαυτό από το εξωτερικό σου προϊόν.
Το μέλλον της ανθρώπινης κατάστασης
Η ιστορία μας δείχνει ότι κάθε οικονομική επανάσταση αλλάζει όχι μόνο τον τρόπο που εργαζόμαστε, αλλά και τον τρόπο που σκεφτόμαστε τον εαυτό μας. Η γεωργική επανάσταση δημιούργησε την ιδέα της ιδιοκτησίας και της παράδοσης. Η βιομηχανική επανάσταση γέννησε την ιδέα του ατομικισμού και των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Η ψηφιακή επανάσταση μάς δίνει κάτι νέο: τον εαυτό ως δεδομένο.
Στο μέλλον που διαμορφώνεται μπροστά μας, η διάκριση μεταξύ ανθρώπου και περιεχομένου θα θολώνει ακόμη περισσότερο. Με την άνοδο της τεχνητής νοημοσύνης και των deepfakes, θα έρθουμε αντιμέτωποι με την υπερπραγματικότητα, στην οποία η προσομοίωση καθίσταται πιο αληθινή από την πραγματικότητα.
Ήδη βλέπουμε ψηφιακούς influencers, δημιουργήματα της τεχνητής νοημοσύνης που δεν υπάρχουν σωματικά, αλλά έχουν εκατομμύρια ακολούθους. Τι συμβαίνει όταν οι άνθρωποι ανταγωνίζονται για προσοχή όχι μόνο μεταξύ τους, αλλά και με αλγοριθμικά βελτιστοποιημένες εκδοχές του εαυτού τους; Τι συμβαίνει όταν η «καλύτερη εκδοχή του εαυτού σου» δεν είσαι εσύ, αλλά ένα AI που σε μιμείται;
Προς μια φιλοσοφία της αντίστασης
Αν υπάρχει δρόμος προς τα εμπρός, δεν βρίσκεται στην πλήρη απόρριψη της τεχνολογίας — αυτό θα ήταν αφελές — αλλά στην ανάκτηση της ασημαντότητας. Χρειαζόμαστε μια νέα ηθική που να εκτιμά την ανωνυμία, το απρόσιτο, το ασήμαντο.
Η πραγματική πράξη αντίστασης στον 21ο αιώνα δεν είναι να κάνεις viral ένα βίντεο· είναι να ζήσεις μια στιγμή χωρίς να τη μετατρέψεις σε περιεχόμενο. Είναι να πετύχεις χωρίς κοινό. Είναι να αγαπήσεις χωρίς ανάρτηση. Είναι να διατηρήσεις ένα μέρος του εαυτού σου που δεν θα γίνει ποτέ προϊόν.
Η ελπίδα δεν βρίσκεται στο να νικήσουμε τον αλγόριθμο, αλλά στο να θυμηθούμε ότι υπάρχουμε ανεξάρτητα από αυτόν. Ότι η αξία μας δεν μετριέται σε likes. Ότι η ταυτότητά μας δεν είναι ένα προϊόν προς βελτιστοποίηση.
Συμπερασματικά, το ερώτημα δεν είναι αν θα επιβιώσουμε στην οικονομία των δημιουργών. Είναι αν θα επιβιώσει ο ανθρώπινος εαυτός· όχι ως σημείο δεδομένων, όχι ως κόμβος στο δίκτυο, αλλά ως κάτι πολυτιμότερο και πιο μυστηριώδες: ως ύπαρξη που διατηρεί το δικαίωμα να παραμένει ατελής, αόρατη, ανεξήγητη.
«Στον καπιταλισμό της προσοχής, η μεγαλύτερη πολυτέλεια δεν είναι ο πλούτος. Είναι η αφάνεια.»
Αποστόλης Ζυμβραγάκης, Φιλόλογος M.Ed., Συγγραφέας.