Παρακολουθώντας την εξεταστική επιστροπή για «το σκάνδαλο ΟΠΕΚΕΠΕ», με θλίψη διαπιστώνει κανείς πως ο νεοελληνικός πολιτισμός έχει μετεξελιχθεί σε έναν πολιτισμό που έχει μάθει να συγχέει την κρατική εξουσία με την κρατική δικαιοσύνη.
Οι σύγχρονες κοινωνίες δεν κυβερνώνται μόνο από νόμους· κυβερνώνται από αφηγήσεις. Και η αφήγηση που κυριαρχεί εδώ είναι επικίνδυνα γνώριμη: «Υπάρχουν κανόνες, αλλά δεν ισχύουν για όλους». Όταν ένας άνθρωπος σιωπά μπροστά σε ερωτήματα που αφορούν το δημόσιο συμφέρον και παραμένει όρθιος, ατάραχος, σχεδόν ειρωνικός, τότε η σιωπή του μετατρέπεται σε πολιτικό λόγο. Δεν λέει «δεν ξέρω»· λέει «δεν φοβάμαι».
Στον 21ο αιώνα, η εξουσία σπάνια χρειάζεται να επιβληθεί με τη βία. Αρκεί να γίνει αόρατη. Αρκεί να λειτουργεί μέσα από δίκτυα, «διευθετήσεις», διαδικασίες τόσο περίπλοκες ώστε να κουράζουν τον πολίτη, πριν καν αρχίσει να καταλαβαίνει τι συμβαίνει. Η Εξεταστική Επιτροπή, αντί να φωτίζει την αλήθεια, κινδυνεύει να γίνει ένα ακόμη τελετουργικό καθησυχασμού: κάτι γίνεται, άρα όλα λειτουργούν.
Όμως ο μέσος πολίτης δεν παρακολουθεί τις λεπτομέρειες του Συντάγματος. Παρακολουθεί σύμβολα. Και το σύμβολο εδώ είναι σαφές: κάποιοι μπορούν να μιλούν χωρίς συνέπειες και κάποιοι μπορούν να σιωπούν χωρίς κόστος. Την ίδια στιγμή, άλλοι άνθρωποι –αγρότες με άδειες τσέπες, εργαζόμενοι χωρίς φωνή, νέοι χωρίς προοπτική– καλούνται να αποδεχθούν ότι «έτσι είναι ο κόσμος».
Η φράση «αλλιώς θα έρθει το χάος» είναι ίσως το πιο παλιό εργαλείο εξουσίας στην ανθρώπινη ιστορία. Την ακούμε από αυτοκρατορίες, από θεοκρατίες, από σύγχρονα κράτη. Είναι η απειλή που λέει: η αδικία είναι το τίμημα της τάξης. Αλλά οι κοινωνίες δεν καταρρέουν όταν ζητούν δικαιοσύνη. Καταρρέουν όταν πάψουν να πιστεύουν σε αυτήν.
Αν κάτι μας διδάσκει η Ιστορία, είναι ότι η δημοκρατία δεν πεθαίνει με πραξικοπήματα. Πεθαίνει με χαμόγελα, με διαδικασίες, με σιωπές που παρουσιάζονται ως «δικαίωμα». Και όταν, κάποια στιγμή, το χάος πράγματι έρθει, δεν θα είναι αποτέλεσμα υπερβολικής ελευθερίας, αλλά υπερβολικής ανοχής στην ανισότητα της εξουσίας.
Αποστόλης Ζυμβραγάκης, Φιλόλογος M.Ed., Συγγραφέας