Παράγωγες είναι οι λέξεις που δημιουργούνται από μια ριζική
(ή πρωτότυπη ή λέξη βάσης) με την προσθήκη στο τέλος μιας
κατάληξης, που ονομάζεται παραγωγική, π.χ.
πόρτ-α + -άρα = πορτ-άρα > ουσιαστικό
φτωχ-ός + -ούλης = φτωχ-ούλης > επίθετο
χρυσ-ός + -ώνω = χρυσ-ώνω > ρήμα
απλ-ός + -ά = απλ-ά > επίρρημα
Οι παράγωγες λέξεις είναι: α) ουσιαστικά, β) επίθετα,
γ) ρήματα, δ) επιρρήματα
|
α) παράγωγα ουσιαστικά
|
Τα παράγωγα ουσιαστικά παράγονται από: α) άλλα ουσιαστικά,
β) επίθετα, γ) ρήματα.
α) Ουσιαστικά που παράγονται από άλλα ουσιαστικά:
Τα ουσιαστικά που παράγονται από άλλα ουσιαστικά χωρίζονται, ανάλογα με τη
σημασία τους στις εξής κατηγορίες.
1. Υποκοριστικά ή χαϊδευτικά:
| ριζική λέξη | παραγωγική κατάληξη | παράγωγη λέξη |
01
| σπίτι | -άκι | σπιτ-άκι |
02
| πόρτα | -ίτσα | πορτ-ίτσα |
03
| Κώστας | -άκης | Κωστ-άκης |
04
| βροχή | -ούλα | βροχ-ούλα |
05
| δρόμος | -άκος | δρομ-άκος |
06
| κοπέλα | -ούδα | κοπελ-ούδα |
07
| άγγελος | -ούδι | αγγελ-ούδι |
08
| λαγός | -ουδάκι | λαγ-ουδάκι |
09
| αδερφός | -ούλης | αδερφ-ούλης |
10
| σάκος | -ούλι | σακ-ούλι |
11
| μήλο | -αράκι | μηλ-αράκι |
12
| λαός | -τζίκος | λαου-τζίκος |
13
| μπαμπάς | -άκας | μπαμπ-άκας |
14
| γιος | -όκας | γι-όκας |
15
| βιβλίο | -άριο | βιβλι-άριο |
16
| σάκος | -ίδιο | σακ-ίδιο |
17
| αστέρι | -ίσκος | αστερ-ίσκος |
2. Μεγεθυντικά:
| ριζική λέξη | παραγωγική κατάληξη | παράγωγη λέξη |
01
| πόρτα | -άρα | πορτ-άρα |
02
| κλέφτης | -αράς | κλεφτ-αράς |
03
| ποντικός | -αρος | ποντίκ-αρος |
04
| βαρέλι | -α | βαρέλ-α |
05
| μύτη | -ος | μύτ-ος |
06
| χέρι | -άκλα | χερ-άκλα |
07
| άντρας | -ακλας | άντρ-ακλας |
08
| μάτι | -ούκλα | ματ-ούκλα |
09
| σπίτι | -αρόνα | σπιτ-αρόνα |
10
| δόντι | -άς | δοντ-άς |
11
| κεφάλι | -ας | κεφάλ-ας |
3. Περιεκτικά, αυτά που δηλώνουν το χώρο που περιέχει ένα πλήθος από
αντικείμενα τα οποία δηλώνονται στην ριζική λέξη:
| ριζική λέξη | παραγωγική κατάληξη | παράγωγη λέξη |
01
| καλάμι | -ιά | καλαμ-ιά |
02
| ελιά | -ώνας | ελαι-ώνας |
4. Εθνικά ή πατριδωνυμικά, αυτά που δηλώνουν τον άνθρωπο που κατάγεται από
κάποιον τόπο:
| ριζική λέξη | παραγωγική κατάληξη | παράγωγη λέξη |
01
| Μεσολόγγι | -ίτης | Μεσολογγ-ίτης |
02
| Μοριάς | -αΐτης | Μωρ-αΐτης |
03
| Μάνη | -ιάτης | Μαν-ιάτης |
04
| Σούλι | -ώτης | Σουλι-ώτης |
05
| Ασία | -άτης | Ασι-άτης |
06
| Μεγαρίτης | -ισσα | Μεγαρίτ-ισσα |
07
| Σύρος
Αμερική | -άνος/-ανός | Συρι-ανός
Αμερικ-άνος,
Αμερικ-ανός |
08
| Αλγέρι | -ινός | Αλγερ-ινός |
09
| Θεσσαλονίκη | -ιός | Θεσσαλονικ-ιός |
10
| Μυτιλήνη | -αίος | Μυτιλην-αίος |
11
| Βιέννη | -έζος | Βιενν-έζος |
12
| Αγγλία | -ίδα | Αγγλ-ίδα |
13
| Σουηδία | -δή | Σουη-δή |
5. Τοπικά, αυτά που δηλώνουν τόπο:
| ριζική λέξη | παραγωγική κατάληξη | παράγωγη λέξη |
01
| καμπάνα | -αριό | καμπαν-αριό |
02
| σίδερο | -άδικο | σιδερ-άδικο |
03
| παλιατζής | -ίδικο | παλιατζ-ίδικο |
04
| ταμίας | -είο | ταμ-είο |
6. Επαγγελματικά, αυτά που δηλώνουν επάγγελμα:
| ριζική λέξη | παραγωγική κατάληξη | παράγωγη λέξη |
01
| λάδι | -άς | λαδ-άς |
02
| φούρνος
κάρβουνο
αποθήκη | -αρης / -ιάρης / -άριος | φούρν-αρης
καρβουν-ιάρης
αποθηκ-άριος |
03
| καφές | -τζής | καφε-τζής |
7. Ανδρωνυμικά, αυτά που χρησιμοποιούνται για γυναίκες και προέρχονται από το
βαφτιστικό ή οικογενειακό όνομα του άνδρα:
| ριζική λέξη | παραγωγική κατάληξη | παράγωγη λέξη |
| Γιώργος | -αινα | Γιώργ-αινα |
8. Άλλες καταλήξεις ουσιαστικών που προέρχονται από ουσιαστικά είναι:
| ριζική λέξη | παραγωγική κατάληξη | παράγωγη λέξη |
01
| λεμόνι | -ιά | λεμον-ιά |
02
| άνθρωπος | -ιστής | ανθρωπ-ιστής |
03
| άνθρωπος | -ισμός | ανθρωπ-ισμός |
04
| αδελφός | -άτο | αδελφ-άτο |
05
| έγκλημα | -ίας | εγκληματ-ίας |
06
| αλάτι | -ιέρα | αλατ-ιέρα |
07
| ασήμι | -ικό | ασημ-ικό |
08
| πρόεδρος | -λίκι | προεδρι-λίκι |
09
| συγγενής | -λόι | συγγενο-λόι |
10
| κλέφτης | -ουριά | κλεφτ-ουριά |
β) Ουσιαστικά που παράγονται από επίθετα:
Οι πιο συνηθισμένες καταλήξεις είναι:
| ριζική λέξη | παραγωγική κατάληξη | παράγωγη λέξη |
01
| έξυπνος | -άδα | εξυπν-άδα |
02
| κίτρινος | -ίλα | κιτριν-ίλα |
03
| δίκαιος | -σύνη | δικαιο-σύνη |
04
| τρυφερός | -τητα | τρυφερό-τητα |
05
| ψυχρός | -α | ψύχρ-α |
06
| άσπρος | -άδι | ασπρ-άδι |
07
| βουβός | -(αμ)άρα | βουβ-αμάρα |
08
| άγριος | -ίμι | αγρ-ίμι |
γ) Ουσιαστικά που παράγονται από ρήματα:
Τα ουσιαστικά που παράγονται από ρήματα χωρίζονται, ανάλογα με τη σημασία
τους στις εξής κατηγορίες:
1. αυτά που δηλώνουν το πρόσωπο που ενεργεί:
| ριζική λέξη | παραγωγική κατάληξη | παράγωγη λέξη |
01
| τραγουδώ
θερίζω | -ιστής | τραγουδ-ιστής
θερ-ιστής |
02
| εκπαιδεύω
λυτρώνω
ψέλνω (έ-ψαλ-α) | -τής / -της | εκπαιδευ-τής
λυτρω-τής
ψάλ-της |
03
| κλέβω
κράζω
χτίζω | -φτης / -χτης / -στης | κλέ-φτης
κρά-χτης
χτί-στης |
04
| διδάσκω
συμβουλεύω | -άτορας / -τορας | διδάκ-τορας
συμβουλ-άτορας |
05
| γράφω | -ιάς / -έας | γραφ-ιάς
γραφ-έας |
2. αυτά που δηλώνουν ενέργεια ή το αποτέλεσμα της ενέργειας:
| ριζική λέξη | παραγωγική κατάληξη | παράγωγη λέξη |
01
| διώχνω | -μός | διωγ-μός |
02
| κλαδεύω | -μα | κλάδε-μα |
03
| βεβαιώνω
θλίβω
λήγω | -ση (-ξη, -ψη) | βεβαίω-ση
λή-ξη
θλί-ψη |
04
| δένω (έ-δεσ-α)
τρέχω (έ-τρεξ-α
γράφω (έ-γραψ-α) | -σιμο (-ξιμο, -ψιμο) | δέ-σιμο
τρέ-ξιμο
γρά-ψιμο |
05
| στολίζω | -ίδι | στολ-ίδι |
06
| ροχαλίζω | -ητό | ροχαλ-ητό |
07
| σκοτίζω | -ούρα | σκοτ-ούρα |
08
| ανασαίνω | -α | ανάσ-α |
09
| κολυμπώ
γελώ
κοστίζω | -ι / -ιο / ος | κολύμπ-ι
γέλ-ιο
κόστ-ος |
10
| κρεμώ | -άλα | κρεμ-άλα |
11
| αγγέλλω | -ία | αγγελλ-ία |
12
| καλλιεργω
γοητεύω
δουλεύω | - εια / -εία / ειά | καλλιέργ-εια
γοητ-εία
δουλ-εία /
δουλ-ειά |
3. αυτά που δηλώνουν το όργανο ή το μέσο μιας ενέργειας
και τον τόπο της ενέργειας:
| ριζική λέξη | παραγωγική κατάληξη | παράγωγη λέξη |
01
| ανεμίζω
κλαδεύω
εργάζομαι | -τήρας / -τήρι / -τήριο | ανεμισ-τήρας
κλαδευ-τήρι
εργασ-τήριο |
02
| απλώνω (άπλωσ-α)
κινώ | -τρα / -τρο | απλώσ-τρα
κίνη-τρο |
03
| γράφω | -είο | γραφ-είο |
|
|
|
β) παράγωγα επίθετα
|
Τα παράγωγα επίθετα παράγονται από: α) ουσιαστικά, β) άλλα επίθετα,
γ) ρήματα, δ)επιρρήματα
α) Επίθετα που παράγονται από ουσιαστικά:
Τα επίθετα που παράγονται από ουσιαστικά έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:
|
ριζική λέξη
|
παραγωγική κατάληξη
|
παράγωγη λέξη
|
01
|
πείσμα
ζήλεια
|
-άρης, -άρα, -άρικο
-ιάρης, -άρα, -άρικο
|
πεισματ-άρης,
πεισματ-άρα,
πεισματ-άρικο
ζηλ-ιάρης,
ζηλ-άρα,
ζηλ-άρικο
|
02
|
αφρός
|
-άτος, -άτη, -άτο
|
αφρ-άτος,
αφρ-άτη,
αφρ-άτο
|
03
|
ασήμι
μαλλί
|
-ένιος, -ένια, -ένιο
-ινος, -ινη, -ινο
|
ασημ-ένιος,
ασημ-ένια,
ασημ-ένιο
μάλλ-ινος,
μάλλ-ινη,
μάλλ-ινο
|
04
|
βροχή
|
-ερός, -ερή, -ερό
|
βροχ-ερός,
βροχ-ερή,
βροχ-ερό
|
05
|
βύσσινο
|
-ής, -ιά, -ί
|
βυσσιν-ής,
βυσσιν-ιά,
βυσσιν-ί,
|
06
|
αγκάθι
|
-ωτός, -ωτή, ωτό
|
αγκαθ-ωτός,
αγκαθ-ωτή,
αγκαθ-ωτό
|
07
|
οικογένεια
σελήνη
έθνος
ψεύτης
Κέρκυρα
Εύβοια
|
-ακός, -ακή, -ακό
-ιακός, -ιακή, -ιακό
-ικός, -ική, ικό
-ικος, -ικη, ικο
-αϊκός, -αϊκή, -αϊκό
-οϊκός, -οϊκή, -οϊκό
|
οικογενει-ακός,
οικογενει-ακή,
οικογενει-ακό
σελην-ιακός,
σελην-ιακή,
σελην-ιακό
εθν-ικός,
εθν-ική,
εθν-ικό
ψεύτ-ικος,
ψεύτ-ικη,
ψεύτ-ικο
Κερκυρ-αϊκός,
Κερκυρ-αϊκή,
Κερκυρ-αϊκό
Ευβ-οϊκός,
Ευβ-οϊκή,
Ευβ-οϊκό
|
08
|
Κυριακή
νύφη
|
-άτικος, -άτικη, -άτικο
-ιάτικος, -ιάτικη, -ιάτικο
|
Κυριακ-άτικος,
Κυριακ-άτικη,
Κυριακ-άτικο
νυφ-ιάτικος,
νυφ-ιάτικη,
νυφ-ιάτικο
|
09
|
αγόρι
|
-ίστικος, -ίστικη, -ίστικο
|
αγορ-ίστικος,
αγορ-ίστικη,
αγορ-ίστικο
|
10
|
αρνί
|
-ίσιος, -ίσια, -ίσιο
|
αρν-ίσιος,
αρν-ίσια,
αρν-ίσιο
|
11
|
φρίκη
|
-(α)λέος, -(α)λέα, -(α)λέο
|
φρικ-αλέος,
φρικ-αλέα,
φρικ-αλέο
|
12
|
σιωπή
|
-(ω)λός, -(ω)λή, -(ω)λό
|
σιωπ-ηλός,
σιωπ-ηλή,
σιωπ-ηλό
|
13
|
αιώνας
|
-ιος, -ια, -ιο
|
αιών-ιος,
αιών-ια,
αιών-ιο
|
14
|
άντρας
|
-είος, -εία, -είο
|
αντρ-είος,
αντρ-εία,
αντρ-είο
|
15
|
κύκλωπας
|
-ειος, -εια, -ειο
|
κυκλώπ-ειος,
κυκλώπ-εια,
κυκλώπ-ειο
|
16
|
ακμή
|
-αίος, -αία, -αίο
|
ακμ-αίος,
ακμ-αία,
ακμ-αίο
|
17
|
βαθμός
|
-ιαίος, -ιαία, -ιαίο
|
βαθμ-ιαίος,
βαθμ-ιαία,
βαθμ-ιαίο
|
β) Επίθετα που παράγονται από επίθετα:
Τα επίθετα που παράγονται από επίθετα έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:
|
ριζική λέξη
|
παραγωγική κατάληξη
|
παράγωγη λέξη
|
| |
|
|
01
|
φτωχός
|
-ικός, -ική, -ικός
|
φτωχ-ικός,
φτωχ-ική,
φτωχ-ικό
|
02
|
μικρός
|
-ούλης, -ούλα, -ούλικο
|
μικρ-ούλης,
μικρ-ούλα,
μικρ-ούλικο
|
03
|
μικρός
|
-ούτσικος, -ούτσικη, -ούτσικο
|
μικρ-ούτσικος,
μικρ-ούτσικη,
μικρ-ούτσικο
|
04
|
άγριος
|
-ωπός, -ωπή, -ωπό
|
αγρι-ωπός,
αγρι-ωπή,
αγρι-ωπό
|
05
|
μαύρος
|
-ιδερός, -ιδερή, -ιδερό
|
μαυρ-ιδερός,
μαυρ-ιδερή,
μαυρ-ιδερό
|
06
|
βαθύς
|
-ουλός, -ουλή, -ουλό
|
βαθ-ουλός,
βαθ-ουλή,
βαθ-ουλό
|
γ) Επίθετα που παράγονται από ρήματα:
Τα επίθετα που παράγονται από ρήματα έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:
|
ριζική λέξη
|
παραγωγική κατάληξη
|
παράγωγη λέξη
|
01
|
βοηθώ
|
-τικός, -τική, -τικό
|
βοηθη-τικός,
βοηθη-τική,
βοηθη-τικό
|
02
|
λάμπω
|
-ερός, -ερή, -ερό
|
λαμπ-ερός,
λαμπ-ερή,
λαμπ-ερό
|
03
|
καρτερώ
|
-ικός, -ική, -ικό
|
καρτερ-ικός,
καρτερ-ική,
καρτερ-ικό
|
04
|
κινώ
|
-τήριος, -τήρια, -τήριο
|
κινη-τήριος,
κινη-τήρια,
κινη-τήριο
|
05
|
γελώ
|
-τός, -τή, -τό
|
γελασ-τός,
γελασ-τή,
γελασ-τό
|
06
|
φορολογώ
|
-τέος, -τέα, -τέο
|
φορολογη-τέος,
φορολογη-τέα,
φορολογη-τέο
|
07
|
φορολογώ
εκλέγω
απορρίπτω
|
-σιμος, -σιμη, -σιμο
-ξιμος, -ξιμη, -ξιμο
-ψιμος, -ψιμη, -ψιμο
|
φορολογή-σιμος,
φορολογή-σιμη,
φορολογή-σιμο
εκλέ-ξιμος,
εκλέ-ξιμη,
εκλέ-ξιμο
απορρί-ψιμος,
απορρί-ψιμη,
απορρί-ψιμο
|
δ) Επίθετα που παράγονται από επιρρήματα:
Τα επίθετα που παράγονται από ρήματα έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:
|
ριζική λέξη
|
παραγωγική κατάληξη
|
παράγωγη λέξη
|
01
|
πλάι
|
-ινός, -ινή, -ινό
|
πλα-ϊνός,
πλα-ϊνή,
πλα-ϊνό
|
02
|
παρακάτω
|
-ιανός, -ιανή, -ιανό
|
παρακατ-ιανός,
παρακατ-ιανή,
παρακατ-ιανό
|
03
|
παραπάνω
|
-ίσιος, -ίσια, -ίσιο
|
παραπαν-ίσιος,
παραπαν-ίσια,
παραπαν-ίσιο
|
|
|
|
γ) παράγωγα ρήματα
|
Τα παράγωγα ρήματα παράγονται από: α) ονόματα,
β) ρήματα, δ) επιρρήματα
α) Ρήματα που παράγονται από ονόματα:
Τα ρήματα που παράγονται από ονόματα έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:
|
ριζική λέξη
|
παραγωγική κατάληξη
|
παράγωγη λέξη
|
01
|
δόξα
|
-άζω
|
δοξ-άζω
|
02
|
αγκαλιά
|
-ιάζω
|
αγκαλ-ιάζω
|
03
|
αλώνι
|
-ίζω
|
αλων-ίζω
|
04
|
γείτονας
|
-εύω
|
γειτον-εύω
|
05
|
θεμέλιο
|
-ώνω
|
θεμελι-ώνω
|
06
|
κοντός
|
-αίνω
|
κοντ-αίνω
|
07
|
πάρκινγκ
|
-άρω
-έρνω
|
παρκ-άρω
παρκ-έρνω
|
08
|
πέτρα
|
-βολώ
|
πετρο-βολώ
|
09
|
γλέντι
|
-κοπώ
|
γλεντο-κοπώ
|
10
|
φόρος
|
-λογώ
|
φορο-λογώ
|
11
|
λύσσα
|
-μανώ
|
λυσσο-μανώ
|
β) Ρήματα που παράγονται από ρήματα:
Τα ρήματα που παράγονται από ρήματα έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:
|
ριζική λέξη
|
παραγωγική κατάληξη
|
παράγωγη λέξη
|
01
|
κλαίω
|
-ίζω
|
κλαψουρ-ίζω
|
02
|
ψάχνω
|
-εύω
|
ψαχουλ-εύω
|
γ) Ρήματα που παράγονται από επιρρήματα:
Τα ρήματα που παράγονται από επιρρήματα έχουν
τις παρακάτω καταλήξεις:
|
ριζική λέξη
|
παραγωγική κατάληξη
|
παράγωγη λέξη
|
01
|
αντίκρυ
|
-ίζω
|
αντικρ-ίζω
|
02
|
συχνά
|
-ζω
|
συχνά-ζω
|
03
|
κοντά
|
-εύω
|
κοντ-εύω
|
04
|
σιμά
|
-ώνω
|
σιμ-ώνω
|
|
|
|
δ) παράγωγα επιρρήματα
|
Τα παράγωγα επιρρήματα παράγονται από: α) επίθετα και μετοχές,
β) αντωνυμίες, γ) άλλα επιρρήματα
α) Επιρρήματα που παράγονται από επίθετα και μετοχές:
Τα επιρρήματα που παράγονται από επίθετα και μετοχές έχουν
τις παρακάτω καταλήξεις:
|
ριζική λέξη
|
παραγωγική κατάληξη
|
παράγωγη λέξη
|
01
|
άμεσος
|
-ως
|
αμέσ-ως
|
02
|
άμεσος
|
-α
|
άμεσ-α
|
03
|
χαρούμενος
|
-α
|
χαρούμεν-α
|
β) επιρρήματα που παράγονται από αντωνυμίες:
Τα επιρρήματα που παράγονται από αντωνυμίες έχουν
τις παρακάτω καταλήξεις:
|
ριζική λέξη
|
παραγωγική κατάληξη
|
παράγωγη λέξη
|
01
|
άλλος
|
-ού
|
αλλ-ού
|
γ) επιρρήματα που παράγονται από επιρρήματα:
Τα επιρρήματα που παράγονται από επιρρήματα έχουν
τις παρακάτω καταλήξεις:
|
ριζική λέξη
|
παραγωγική κατάληξη
|
παράγωγη λέξη
|
01
|
εδώ
|
-θε
|
εδώ-θε
|
|
|
|
|
|
