Παραγωγή λέξεων στα νέα ελληνικά

Αποστόλης Ζυμβραγάκης
0
  Παράγωγες λέξεις στα νέα ελληνικά

Παράγωγες είναι οι λέξεις που δημιουργούνται από μια ριζική 
(ή πρωτότυπη ή λέξη βάσης) με την προσθήκη στο τέλος μιας 
κατάληξης, που ονομάζεται παραγωγική, π.χ.
  • πόρτ-α + -άρα = πορτ-άρα > ουσιαστικό
  • φτωχ-ός + -ούλης = φτωχ-ούλης > επίθετο
  • χρυσ-ός + -ώνω = χρυσ-ώνω > ρήμα
  • απλ-ός + -ά = απλ-ά > επίρρημα
Οι παράγωγες λέξεις είναι: α) ουσιαστικά, β) επίθετα, 
γ) ρήματα, δ) επιρρήματα
     α) παράγωγα ουσιαστικά


Τα παράγωγα ουσιαστικά παράγονται από: α) άλλα ουσιαστικά, 
β) επίθετα, γ) ρήματα.

α) Ουσιαστικά που παράγονται από άλλα ουσιαστικά:
Τα ουσιαστικά που παράγονται από άλλα ουσιαστικά χωρίζονται, ανάλογα με τη 
σημασία τους στις εξής κατηγορίες.

1. Υποκοριστικά ή χαϊδευτικά:

ριζική λέξηπαραγωγική κατάληξηπαράγωγη λέξη
01
σπίτι-άκισπιτ-άκι
02
πόρτα-ίτσαπορτ-ίτσα
03
Κώστας-άκηςΚωστ-άκης
04
βροχή-ούλαβροχ-ούλα
05
δρόμος-άκοςδρομ-άκος
06
κοπέλα-ούδακοπελ-ούδα
07
άγγελος-ούδιαγγελ-ούδι
08
λαγός-ουδάκιλαγ-ουδάκι
09
αδερφός-ούληςαδερφ-ούλης
10
σάκος-ούλισακ-ούλι
11
μήλο-αράκιμηλ-αράκι
12
λαός-τζίκοςλαου-τζίκος
13
μπαμπάς-άκαςμπαμπ-άκας
14
γιος-όκαςγι-όκας
15
βιβλίο-άριοβιβλι-άριο
16
σάκος-ίδιοσακ-ίδιο
17
αστέρι-ίσκοςαστερ-ίσκος

2. Μεγεθυντικά:

ριζική λέξηπαραγωγική κατάληξηπαράγωγη λέξη
01
πόρτα-άραπορτ-άρα
02
κλέφτης-αράςκλεφτ-αράς
03
ποντικός-αροςποντίκ-αρος
04
βαρέλι-αβαρέλ-α
05
μύτη-οςμύτ-ος
06
χέρι-άκλαχερ-άκλα
07
άντρας-ακλαςάντρ-ακλας
08
μάτι-ούκλαματ-ούκλα
09
σπίτι-αρόνασπιτ-αρόνα
10
δόντι-άςδοντ-άς
11
κεφάλι-αςκεφάλ-ας

3. Περιεκτικά, αυτά που δηλώνουν το χώρο που περιέχει ένα πλήθος από 
αντικείμενα τα οποία δηλώνονται στην ριζική λέξη:

ριζική λέξηπαραγωγική κατάληξηπαράγωγη λέξη
01
καλάμι-ιάκαλαμ-ιά
02
ελιά-ώναςελαι-ώνας

4. Εθνικά ή πατριδωνυμικά, αυτά που δηλώνουν τον άνθρωπο που κατάγεται από 
κάποιον τόπο:

ριζική λέξηπαραγωγική κατάληξηπαράγωγη λέξη
01
Μεσολόγγι-ίτηςΜεσολογγ-ίτης
02
Μοριάς-αΐτηςΜωρ-αΐτης
03
Μάνη-ιάτηςΜαν-ιάτης
04
Σούλι-ώτηςΣουλι-ώτης
05
Ασία-άτηςΑσι-άτης
06
Μεγαρίτης-ισσαΜεγαρίτ-ισσα
07
Σύρος
Αμερική
-άνος/-ανόςΣυρι-ανός
Αμερικ-άνος,
Αμερικ-ανός
08
Αλγέρι-ινόςΑλγερ-ινός
09
Θεσσαλονίκη-ιόςΘεσσαλονικ-ιός
10
Μυτιλήνη-αίοςΜυτιλην-αίος
11
Βιέννη-έζοςΒιενν-έζος
12
Αγγλία-ίδαΑγγλ-ίδα
13
Σουηδία-δήΣουη-δή

5. Τοπικά, αυτά που δηλώνουν τόπο:

ριζική λέξηπαραγωγική κατάληξηπαράγωγη λέξη
01
καμπάνα-αριόκαμπαν-αριό
02
σίδερο-άδικοσιδερ-άδικο
03
παλιατζής-ίδικοπαλιατζ-ίδικο
04
ταμίας-είοταμ-είο

6. Επαγγελματικά, αυτά που δηλώνουν επάγγελμα:

ριζική λέξηπαραγωγική κατάληξηπαράγωγη λέξη
01
λάδι-άςλαδ-άς
02
φούρνος
κάρβουνο
αποθήκη
-αρης / -ιάρης / -άριοςφούρν-αρης
καρβουν-ιάρης
αποθηκ-άριος
03
καφές-τζήςκαφε-τζής

7. Ανδρωνυμικά, αυτά που χρησιμοποιούνται για γυναίκες και προέρχονται από το
 βαφτιστικό ή οικογενειακό όνομα του άνδρα:
ριζική λέξηπαραγωγική κατάληξηπαράγωγη λέξη
Γιώργος-αιναΓιώργ-αινα

8. Άλλες καταλήξεις ουσιαστικών που προέρχονται από ουσιαστικά είναι:

ριζική λέξηπαραγωγική κατάληξηπαράγωγη λέξη
01
λεμόνι-ιάλεμον-ιά
02
άνθρωπος-ιστήςανθρωπ-ιστής
03
άνθρωπος-ισμόςανθρωπ-ισμός
04
αδελφός-άτοαδελφ-άτο
05
έγκλημα-ίαςεγκληματ-ίας
06
αλάτι-ιέρααλατ-ιέρα
07
ασήμι-ικόασημ-ικό
08
πρόεδρος-λίκιπροεδρι-λίκι
09
συγγενής-λόισυγγενο-λόι
10
κλέφτης-ουριάκλεφτ-ουριά

β) Ουσιαστικά που παράγονται από επίθετα:
Οι πιο συνηθισμένες καταλήξεις είναι:

ριζική λέξηπαραγωγική κατάληξηπαράγωγη λέξη
01
έξυπνος-άδαεξυπν-άδα
02
κίτρινος-ίλακιτριν-ίλα
03
δίκαιος-σύνηδικαιο-σύνη
04
τρυφερός-τητατρυφερό-τητα
05
ψυχρόςψύχρ-α
06
άσπρος-άδιασπρ-άδι
07
βουβός-(αμ)άραβουβ-αμάρα
08
άγριος-ίμιαγρ-ίμι

γ) Ουσιαστικά που παράγονται από ρήματα:
Τα ουσιαστικά που παράγονται από ρήματα χωρίζονται, ανάλογα με τη σημασία 
τους στις εξής κατηγορίες:

1. αυτά που δηλώνουν το πρόσωπο που ενεργεί:

ριζική λέξηπαραγωγική κατάληξηπαράγωγη λέξη
01
τραγουδώ
θερίζω
-ιστήςτραγουδ-ιστής
θερ-ιστής
02
εκπαιδεύω
λυτρώνω
ψέλνω (έ-ψαλ-α)
-τής / -τηςεκπαιδευ-τής
λυτρω-τής
ψάλ-της
03
κλέβω
κράζω
χτίζω
-φτης / -χτης / -στηςκλέ-φτης
κρά-χτης
χτί-στης
04
διδάσκω
συμβουλεύω
-άτορας / -τοραςδιδάκ-τορας
συμβουλ-άτορας
05
γράφω-ιάς / -έαςγραφ-ιάς
γραφ-έας

2. αυτά που δηλώνουν ενέργεια ή το αποτέλεσμα της ενέργειας:

ριζική λέξηπαραγωγική κατάληξηπαράγωγη λέξη
01
διώχνω-μόςδιωγ-μός
02
κλαδεύω-μακλάδε-μα
03
βεβαιώνω
θλίβω
λήγω
-ση (-ξη, -ψη)βεβαίω-ση
λή-ξη
θλί-ψη
04
δένω (έ-δεσ-α)
τρέχω (έ-τρεξ-α
γράφω (έ-γραψ-α)
-σιμο (-ξιμο, -ψιμο)δέ-σιμο
τρέ-ξιμο
γρά-ψιμο
05
στολίζω-ίδιστολ-ίδι
06
ροχαλίζω-ητόροχαλ-ητό
07
σκοτίζω-ούρασκοτ-ούρα
08
ανασαίνωανάσ-α
09
κολυμπώ
γελώ
κοστίζω
-ι / -ιο / οςκολύμπ-ι
γέλ-ιο
κόστ-ος
10
κρεμώ-άλακρεμ-άλα
11
αγγέλλω-ίααγγελλ-ία
12
καλλιεργω
γοητεύω
δουλεύω
- εια -εία / ειάκαλλιέργ-εια
γοητ-εία
δουλ-εία /
δουλ-ειά

3. αυτά που δηλώνουν το όργανο ή το μέσο μιας ενέργειας 
και τον τόπο της ενέργειας:

ριζική λέξηπαραγωγική κατάληξηπαράγωγη λέξη
01
ανεμίζω
κλαδεύω
εργάζομαι
-τήρας / -τήρι / -τήριοανεμισ-τήρας
κλαδευ-τήρι
εργασ-τήριο
02
απλώνω (άπλωσ-α)
κινώ
-τρα -τροαπλώσ-τρα
κίνη-τρο
03
γράφω-είογραφ-είο


     β) παράγωγα επίθετα


Τα παράγωγα επίθετα παράγονται από: α) ουσιαστικά, β) άλλα επίθετα, 
γ) ρήματα, δ)επιρρήματα

α) Επίθετα που παράγονται από ουσιαστικά:
Τα επίθετα που παράγονται από ουσιαστικά έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:


ριζική λέξη
παραγωγική κατάληξη
παράγωγη λέξη
01
πείσμα
ζήλεια
-άρης, -άρα, -άρικο
-ιάρης, -άρα, -άρικο
πεισματ-άρης,
πεισματ-άρα,
 πεισματ-άρικο
ζηλ-ιάρης,
ζηλ-άρα,
ζηλ-άρικο
02
αφρός
-άτος, -άτη, -άτο
αφρ-άτος,
αφρ-άτη,
αφρ-άτο
03
ασήμι
μαλλί
-ένιος-ένια, -ένιο
-ινος, -ινη, -ινο
ασημ-ένιος,
ασημ-ένια,
ασημ-ένιο
μάλλ-ινος,
μάλλ-ινη,
μάλλ-ινο
04
βροχή
-ερός, -ερή, -ερό
βροχ-ερός, 
βροχ-ερή, 
βροχ-ερό
05
βύσσινο
-ής, -ιά, -ί
βυσσιν-ής,
βυσσιν-ιά,
βυσσιν-ί,
06
αγκάθι
-ωτός, -ωτή, ωτό
αγκαθ-ωτός,
αγκαθ-ωτή,
αγκαθ-ωτό
07
οικογένεια
σελήνη
έθνος
ψεύτης
Κέρκυρα
Εύβοια
-ακός, -ακή, -ακό
-ιακός, -ιακή, -ιακό
-ικός, -ική, ικό
-ικος, -ικη, ικο
-αϊκός, -αϊκή, -αϊκό
-οϊκός, -οϊκή, -οϊκό
οικογενει-ακός,
οικογενει-ακή,
οικογενει-ακό
σελην-ιακός,
σελην-ιακή,
σελην-ιακό
εθν-ικός,
εθν-ική,
εθν-ικό
ψεύτ-ικος,
ψεύτ-ικη,
ψεύτ-ικο
Κερκυρ-αϊκός,
Κερκυρ-αϊκή,
Κερκυρ-αϊκό
Ευβ-οϊκός,
Ευβ-οϊκή,
Ευβ-οϊκό
08
Κυριακή
νύφη
-άτικος, -άτικη, -άτικο
-ιάτικος, -ιάτικη, -ιάτικο
Κυριακ-άτικος,
Κυριακ-άτικη,
Κυριακ-άτικο
νυφ-ιάτικος,
νυφ-ιάτικη,
νυφ-ιάτικο
09
αγόρι
-ίστικος, -ίστικη, -ίστικο
αγορ-ίστικος,
αγορ-ίστικη,
αγορ-ίστικο
10
αρνί
-ίσιος, -ίσια, -ίσιο
αρν-ίσιος,
αρν-ίσια,
αρν-ίσιο
11
φρίκη
-(α)λέος, -(α)λέα, -(α)λέο
φρικ-αλέος,
φρικ-αλέα,
φρικ-αλέο
12
σιωπή
-(ω)λός, -(ω)λή, -(ω)λό
σιωπ-ηλός,
σιωπ-ηλή,
σιωπ-ηλό
13
αιώνας
-ιος, -ια, -ιο
αιών-ιος, 
αιών-ια, 
αιών-ιο
14
άντρας
-είος, -εία, -είο
αντρ-είος,
αντρ-εία,
αντρ-είο
15
κύκλωπας
-ειος, -εια, -ειο
κυκλώπ-ειος,
κυκλώπ-εια,
κυκλώπ-ειο
16
ακμή
-αίος, -αία, -αίο
ακμ-αίος,
ακμ-αία,
ακμ-αίο
17
βαθμός
-ιαίος, -ιαία, -ιαίο
βαθμ-ιαίος,
βαθμ-ιαία,
βαθμ-ιαίο

β) Επίθετα που παράγονται από επίθετα:
Τα επίθετα που παράγονται από επίθετα έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:


ριζική λέξη
παραγωγική κατάληξη
παράγωγη λέξη


01
φτωχός
-ικός, -ική, -ικός
φτωχ-ικός,
φτωχ-ική,
φτωχ-ικό
02
μικρός
-ούλης, -ούλα, -ούλικο
μικρ-ούλης, 
μικρ-ούλα, 
μικρ-ούλικο
03
μικρός
-ούτσικος, -ούτσικη, -ούτσικο
μικρ-ούτσικος,
μικρ-ούτσικη,
μικρ-ούτσικο
04
άγριος
-ωπός, -ωπή, -ωπό
αγρι-ωπός,
αγρι-ωπή,
αγρι-ωπό
05
μαύρος
-ιδερός, -ιδερή, -ιδερό
μαυρ-ιδερός,
μαυρ-ιδερή,
μαυρ-ιδερό
06
βαθύς
-ουλός, -ουλή, -ουλό
βαθ-ουλός, 
βαθ-ουλή, 
βαθ-ουλό

γ) Επίθετα που παράγονται από ρήματα:
Τα επίθετα που παράγονται από ρήματα έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:


ριζική λέξη
παραγωγική κατάληξη
παράγωγη λέξη
01
βοηθώ
-τικός, -τική, -τικό
βοηθη-τικός,
βοηθη-τική,
βοηθη-τικό
02
λάμπω
-ερός, -ερή, -ερό
λαμπ-ερός,
λαμπ-ερή,
λαμπ-ερό
03
καρτερώ
-ικός, -ική, -ικό
καρτερ-ικός,
καρτερ-ική,
καρτερ-ικό
04
κινώ
-τήριος, -τήρια, -τήριο
κινη-τήριος,
κινη-τήρια,
κινη-τήριο
05
γελώ
-τός, -τή, -τό
γελασ-τός,
γελασ-τή,
γελασ-τό
06
φορολογώ
-τέος, -τέα, -τέο
φορολογη-τέος,
φορολογη-τέα,
φορολογη-τέο
07
φορολογώ
εκλέγω
απορρίπτω
-σιμος, -σιμη, -σιμο
-ξιμος, -ξιμη, -ξιμο
-ψιμος, -ψιμη, -ψιμο
φορολογή-σιμος, 
φορολογή-σιμη, 
φορολογή-σιμο
εκλέ-ξιμος,
εκλέ-ξιμη,
εκλέ-ξιμο
απορρί-ψιμος,
απορρί-ψιμη,
απορρί-ψιμο

δ) Επίθετα που παράγονται από επιρρήματα:
Τα επίθετα που παράγονται από ρήματα έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:


ριζική λέξη
παραγωγική κατάληξη
παράγωγη λέξη
01
πλάι
-ινός, -ινή, -ινό
πλα-ϊνός,
πλα-ϊνή,
πλα-ϊνό
02
παρακάτω
-ιανός, -ιανή, -ιανό
παρακατ-ιανός,
παρακατ-ιανή,
παρακατ-ιανό
03
παραπάνω
-ίσιος, -ίσια, -ίσιο
παραπαν-ίσιος,
παραπαν-ίσια,
παραπαν-ίσιο



     γ) παράγωγα ρήματα


Τα παράγωγα ρήματα παράγονται από: α) ονόματα, 
β) ρήματα, δ) επιρρήματα

α) Ρήματα που παράγονται από ονόματα:
Τα ρήματα που παράγονται από ονόματα έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:


ριζική λέξη
παραγωγική κατάληξη
παράγωγη λέξη
01
δόξα
-άζω
δοξ-άζω
02
αγκαλιά
-ιάζω
αγκαλ-ιάζω
03
αλώνι
-ίζω
αλων-ίζω
04
γείτονας
-εύω
γειτον-εύω
05
θεμέλιο
-ώνω
θεμελι-ώνω
06
κοντός
-αίνω
κοντ-αίνω
07
πάρκινγκ
-άρω
-έρνω
παρκ-άρω
παρκ-έρνω
08
πέτρα
-βολώ
πετρο-βολώ
09
γλέντι
-κοπώ
γλεντο-κοπώ
10
φόρος
-λογώ
φορο-λογώ
11
λύσσα
-μανώ
λυσσο-μανώ

β) Ρήματα που παράγονται από ρήματα:
Τα ρήματα που παράγονται από ρήματα έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:


ριζική λέξη
παραγωγική κατάληξη
παράγωγη λέξη
01
κλαίω
-ίζω
κλαψουρ-ίζω
02
ψάχνω
-εύω
ψαχουλ-εύω

γ) Ρήματα που παράγονται από επιρρήματα:
Τα ρήματα που παράγονται από επιρρήματα έχουν 
τις παρακάτω καταλήξεις:


ριζική λέξη
παραγωγική κατάληξη
παράγωγη λέξη
01
αντίκρυ
-ίζω
αντικρ-ίζω
02
συχνά
-ζω
συχνά-ζω
03
κοντά
-εύω
κοντ-εύω
04
σιμά
-ώνω
σιμ-ώνω


     δ) παράγωγα επιρρήματα


Τα παράγωγα επιρρήματα παράγονται από: α) επίθετα και μετοχές, 
β) αντωνυμίες, γ) άλλα επιρρήματα

α) Επιρρήματα που παράγονται από επίθετα και μετοχές:
Τα επιρρήματα που παράγονται από επίθετα και μετοχές έχουν 
τις παρακάτω καταλήξεις:


ριζική λέξη
παραγωγική κατάληξη
παράγωγη λέξη
01
άμεσος
-ως
αμέσ-ως
02
άμεσος
άμεσ-α
03
χαρούμενος
χαρούμεν-α

β) επιρρήματα που παράγονται από αντωνυμίες:
Τα επιρρήματα που παράγονται από αντωνυμίες έχουν 
τις παρακάτω καταλήξεις:


ριζική λέξη
παραγωγική κατάληξη
παράγωγη λέξη
01
άλλος
-ού
αλλ-ού

γ) επιρρήματα που παράγονται από επιρρήματα:
Τα επιρρήματα που παράγονται από επιρρήματα έχουν 
τις παρακάτω καταλήξεις:


ριζική λέξη
παραγωγική κατάληξη
παράγωγη λέξη
01
εδώ
-θε
εδώ-θε




Πηγή

Δημοσίευση σχολίου

0Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου (0)