Οι σύνθετες λέξεις της νέας ελληνικής σχηματίζονται με δύο τρόπους:
α) Προσθέτοντας στην αρχή της λέξης ένα μορφολογικό στοιχείο, που ονομάζεται αχώριστο μόριο ή πρόθημα. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται προθηματοποίηση.
β) Με την ένωση δύο ή περισσότερων λέξεων.
α) σύνθεση με αχώριστα μόρια (προθήματα)
Αχώριστα μόρια ή προθήματα είναι λέξεις μονοσύλλαβες ή δισύλλαβες που είτε σχηματίστηκαν τα νεότερα χρόνια (λαϊκά μόρια) είτε προέρχονται από προθέσεις ή από άκλιτες λέξεις της αρχαίας ελληνικής (λόγια μόρια). Τα λαϊκά μόρια δε χρησιμοποιούνται μόνατους στο λόγο.
α) παρατακτικές σύνθετες είναι οι λέξεις που η σημασία τους αποτελεί τη σύνθεση των σημασιών που έχουν τα συνθετικά τους ή, για να το πούμε αλλιώς, σημαίνουν ό,τι και τα συνθετικά τους ενωμένα με το σύνδεσμο και, π.χ.αντρόγυνο = άντρας και γυναίκα
αλατοπίπερο = αλάτι και πιπέρι
βορειοανατολικά = βόρεια και ανατολικά
1η παρατήρηση: Το α' και β' συνθετικό των παρατακτικών συνθέτων ανήκουν στην ίδια γραμματική κατηγορία, π.χ.
ουσιαστικό + ουσιαστικό (ρυζόγαλο = ρύζι και γάλα)
επίθετο + επίθετο (στενόμακρο = στενό και μακρύ)
ρήμα + ρήμα (ανοιγοκλείνω = ανοίγω και κλείνω)
επίρρημα + επίρρημα (βορειοανατολικά = βόρεια και ανατολικά)
2η παρατήρηση: Σε παλαιότερες γραμματικές τα παρατακτικά σύνθετα χωρίζονταν σε δύο υποκατηγορίες:
α) παρατακτικά σύνθετα που τα δύο συνθετικά αποδίδονται στη σύνθετη λέξη ισότιμα και παράλληλα, π.χ.
αντρόγυνο = και άντρας και γυναίκα, γυναικόπαιδα = και γυναίκες και παιδιά.
Τα σύνθετα αυτά λέγονται και παρατακτικάζευγαρωτά.
β) παρατακτικά σύνθετα που η σύνθετη λέξη εκφράζει μια διαφορετική σημασία από εκείνη των συνθετικών, κάτι ανάμεσα στα δύο συνθετικά π.χ. άνεμος βορειοδυτικός = φυσάει ανάμεσα στο βορρά και στη δύση, καμηλοπάρδαλη = ανάμεσα στην καμήλα και στη λεοπάρδαλη.
Η διάκριση ανάμεσα σ' αυτές τις δύο υποκατηγορίες δεν είναι και τόσο εύκολη.
β) προσδιοριστικές σύνθετες είναι οι λέξεις στις οποίες η σημασία του ενός συνθετικού προσδιορίζει τη σημασία του άλλου, π.χ.
αγριοκάτσικο (άγριο κατσίκι),
νεροπότηρο (ποτήρι του νερού)
σιγοτραγουδώ (σιγανά τραγουδώ).
Με άλλα λόγια το ένα συνθετικό λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισμός, επιρρηματικός προσδιορισμός ή προσδιορισμός σε γενική του άλλου συνθετικού, π.χ. αγριοκάτσικο (άγριο =επιθετικός προσδ. στο κατσίκι),
νεροπότηρο (του νερού = προσδ. σε γενική στο ποτήρι)
σιγοτραγουδώ (σιγανά = επιρρηματικός πρσδ. στο τραγουδώ).
γ) Κτητικές σύνθετες είναι οι λέξεις που δηλώνουν εκείνο το πρόσωπο ή το αντικείμενο που έχει κάτι ως κτήμα του ή ως χαρακτηριστικό του. Μπορούν να αναλυθούν στη φράση αυτός που έχει..., π.χ. καλόκαρδη (αυτή που έχει καλή καρδιά), μεγαλόσωμος (αυτός που έχει μεγάλο σώμα)
γαλανομάτης (αυτός που έχει γαλανά μάτια).
δ) Αντικειμενικές σύνθετες είναι οι λέξεις στις οποίες το ένα συνθετικό λειτουργεί ως αντικείμενο στο ρήμα που προκύπτει από το θέμα του άλλου συνθετικού. Τις περισσότερες φορές μπορούν να αναλυθούν στη φράση αυτός που κάνει... (ό,τι λέει το άλλο συνθετικό), π.χ. χαρτοπαίκτης (αυτός που παίζει χαρτιά),
χορτοφάγος (αυτός που τρώει χόρτα),
διηγηματογράφος (αυτός που γράφει διήγημα),
ημεροδείκτης (αυτός που δείχνει την ημέρα).
Το πρώτο ή το δεύτερο συνθετικό των αντικειμενικών σύνθετων είναι ρήμα ήαναλύεται σε ρήμα, οπότε το ένα συνθετικό λειτουργεί ως αντικείμενο του ρήματος π.χ. χαρτοπαίκτης (χαρτιά + παίζω / τι παίζω; = χαρτιά),
ΠΡΟΣΟΧΗ: Κάθε σύνθετο που το ένα συνθετικό του είναι ρήμα δε σημαίνει ότι είναι mκαι αντικειμενικό. Είδαμε προηγουμένως το σύνθετο σιγοτραγουδώ. Δεν είναι αντικειμενικό σύνθετο, γιατί το συνθετικό "σιγά" δεν απαντάει στην ερώτηση "τι τραγουδώ;"
Κατά το σχηματισμό μιας σύνθετης λέξης από τα δύο συνθετικά παρατηρούνται μερικές φορές κάποιες αλλαγές και αφορούν: α) το λεγόμενο συνθετικό φωνήεν, β) την αποκοπή του α' συνθετικού γ) τις αλλαγές στο τελικό φωνήεν του α' συνθετικού
Το συνθετικό φωνήεν
Κατά τη σύνθεση δύο λέξεων, όταν η πρώτη είναι κλιτή ή επίρρημα, ανάμεσα στις δύο λέξεις μπαίνει συνήθως το φωνήεν ο, που ονομάζεται συνθετικό φωνήεν, π.χ.τσίχλα + φούσκα = τσιχλόφουσκα,
σιγά + τραγουδώ = σιγοτραγουδώ,
μικρή + μεγάλη = μικρομέγαλη,
γλυκός + αίμα = γλυκοαίματος
μικρός + ιδιοκτήτης = μικροϊδιοκτήτης
πρώτος + ύπνος = πρωτοΰπνι
έμπορος + υπάλληλος = εμποροϋπάλληλος
Παρατήρηση: το συνθετικό φωνήεν χάνεται:
Όταν το αρχικό φωνήεν του β' συνθετικού είναι α ή ο το συνθετικό φωνήεν χάνεται, π.χ. άγριος + άνθρωπος = αγριοάνθρωπος > αγριάνθρωπος
Εξαίρεση: Εννοείται ότι το συνθετικό φωνήεν ο δε χάνεται πάντα·
υπάρχουνκαι αρκετές περιπτώσεις όπου διατηρείται, π.χ.
βόρειος + ανατολικός = βορειοανατολικός
μεγάλος + αστός = μεγαλοαστός
Αποκοπή του α' συνθετικού
Σε κάποιες περιπτώσεις που το σύνθετο θα γινόταν πολύ μεγάλο και δυσκολοπρόφερτο, οι τελευταίες συλλαβές του α' συνθετικού κόβονται, μένει όμως το συνθετικό φωνήεν, π.χ.
ανεβαίνω + κατεβαίνω = όχι ανεβαινοκατεβαίνω αλλά ανεβοκατεβαίνω
ηλεκτρισμός + φωτισμός = όχι ηλεκτρισμόφωτισμός αλλά ηλεκτροφωτισμός
Αλλαγή (τροπή) του τελικού συμφώνου του α' συνθετικού
Όταν το α' συνθετικό μετά τη σύνθεση χάνει το τελικό του φωνήεν και το σύμφωνο που απομένει είναι κ, π, τ (άηχο στιγμιαίο), τότε αυτό μετατρέπεται αντίστοιχα σε χ, φ, θ.
Αυτό συμβαίνει γιατί και στα αρχαία ελληνικά τα κ, π, τ τρέπονταν σε χ, φ, θ όταν το β' συνθετικό ήταν δασυνόμενη λέξη, π.χ.
χ αντί κ: κακός + ὑποψία = καχυποψία
φ αντί π: από + αἷμα = αφαίμαξη, επί + ἕδρα = έφεδρος, υπό + ἥλιος = υφήλιος
β) ουσιαστικό + ουσιαστικό σε γενική, π.χ. λεξικό τσέπης, φακοί επαφής, πλυντήριο πιάτων και έχουν παγιωθεί ως εκφράσεις με ιδιαίτερη σημασία.
Τα παραθετικά σύνθετα, τα οποία είναι ζεύγη λέξεων που βρίσκονται στην ίδια πτώση και συνδέονται μεταξύ τους πιο χαλαρά από ό,τι τα σύνθετα που προέρχονται από σύνθεση δύο ή περισσότερων λέξεων. Οι σημασιολογικές σχέσεις μεταξύ των δύο λέξεων είναι οι εξής:
α) η σημασία της δεύτερης λέξης προσθέτει μια σημασία στην πρώτη λέξη (σχέση κατηγορουμένου), π.χ. ο νόμος πλαίσιο (= ο νόμος που είναι νόμος, αλλά λειτουργεί ως πλαίσιο αρχών), παιδί θαύμα, χώρα μέλος
β) η σημασία της δεύτερης λειτουργεί ως παρομοίωση της πρώτης (σχέση μεταφορική), π.χ. λέξη κλειδί (= λέξη που μοιάζει να λειτουργεί σαν κλειδί)
Γράφονται είτε με ενωτικό ανάμεσά τους είτε χωρίς ενωτικό, π.χ. λέξη-βάση, αλλά και λέξη βάση.
Γνήσια και καταχρηστική σύνθεση
Γνήσια σύνθεση είναι η δημιουργία σύνθετων λέξεων κατά την οποία παρατηρούνται αλλαγές στην αρχική μορφή του α΄ ή και του β΄ συνθετικού, π.χ. θαλασσοπούλι από θάλασσα + πουλί, αλατοπίπερο από αλάτι + πιπέρι.
H καταχρηστική σύνθεση είναι η δημιουργία σύνθετων λέξεων στις οποίες δεν έχει μεταβληθεί η αρχική μορφή των συνθετικών τους, π.χ. Nεάπολη από Nέα + πόλη, Πανεπιστημιούπολη από Πανεπιστημίου + πόλη.
Αρκτικόλεξα και ακρωνυμίες
Αρκτικόλεξα ονομάζονται οι λέξεις που σχηματίζονται από τα αρχικά των λέξεων μιας φράσης, π.χ. Ο.Τ.Ε (Οργανισμός Τηλεπικοινωνιών Ελλάδας), Ο.Υ.Θ. (Οργανισμός Ύδρευσης Θεσσαλονίκης)
Συνηθισμένα αρκτικόλεξα είναι:
Α.Ε. = Ανώνυμη Εταιρεία
Δ.Ε.Η. = Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού
Δ.Σ. = Διοικητικό Συμβούλιο, Δημοτικό Συμβούλιο
Δ.Χ. = Δημόσιας Χρήσης (αυτοκίνητο)
Ε.Ε. = Ευρωπαϊκή Ένωση
Ε.Κ.Α.Β. = Εθνικό Κέντρο Άμεσης Βοήθειας
Ε.Μ.Υ. = Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία
Ε.Ο.Τ. = Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού
Η.Π.A.= Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής
Ι.Κ.Α. = Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων
Ι.Κ.Υ. = Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών
Ι.Χ. = Ιδιωτικής Χρήσης (αυτοκίνητο)
Ο.Η.Ε. = Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών
Ο.Σ.Ε. = Οργανισμός Σιδηροδρόμων Ελλάδος
Φ.Π.Α. = Φόρος Προστιθέμενης Αξίας
Ακρωνυμίες ονομάζονται οι λέξεις που σχηματίζονται από τις αρχικές συλλαβές των λέξεων που αποτελούν μια φράση, π.χ. ΠΡΟΠΟ (προγνωστικά ποδοσφαίρου).
