Οι διαθέσεις των ρημάτων στα νέα ελληνικά

ΔΙΑΘΕΣΕΙΣ ΡΗΜΑΤΩΝ

Διάθεση είναι μια ιδιότητα του ρήματος με την οποία φαίνεται αν το υποκείμενο ενεργεί ή παθαίνει ή απλώς βρίσκεται σε μια δεδομένη κατάσταση. Οι διαθέσεις είναι τέσσερις: η ενεργητική, η παθητική, η μέση και η ουδέτερη.

Η ενεργητική διάθεση
1ο παράδειγμα  Ο ήλιος λάμπει   Στο παράδειγμά μας έχουμε ένα ρήμα που μας δείχνει ότι ο ήλιος κάνει μια ενέργεια  (λάμπει) 2ο παράδειγμα  Ο ήλιος φωτίζει τη γη Στο παράδειγμά μας έχουμε ένα ρήμα που μας δείχνει ότι ο ήλιος κάνει μια ενέργεια  (φωτίζει). Αν σκεφτούμε λίγο περισσότερο, θα πούμε ότι το ρήμα (φωτίζει) δείχνει πως το υποκείμενο (ήλιος)ενεργεί. Ακόμη μπορούμε να πούμε ότι η ενέργεια του ήλιου πηγαίνει (μεταβαίνει) στη γη. Βγάζουμε, συνεπώς, το συμπέρασμα ότι: ενεργητική διάθεση έχουν τα ρήματα που δείχνουν πως το υποκείμενο ενεργεί  (λάμπει, φωτίζει). Όταν έχουμε ρήματα που δηλώνουν απλώς ενέργεια, χωρίς η ενέργεια αυτή να  πηγαίνει κάπου αλλού, τότε λέμε πως το ρήμα είναι ενεργητικό αμετάβατο.  Όταν, όμως η ενέργεια του ρήματος πηγαίνει σε κάποιον άλλον (γη), τότε λέμε                                                   πως το ρήμα είναι ενεργητικό μεταβατικό. Το πρόσωπο ή το πράγμα (γη) στο οποίο πηγαίνει η ενέργεια του υποκειμένου (ήλιος)  το ονομάζουμε αντικείμενο. Παρομοίως θα μπορούσαμε να πούμε τις προτάσεις: υποκείμενο ρήμα αντικείμενο Ο γεωργός οργώνει το χωράφι. Ο Γιώργος χτύπησε τον Παναγιώτη. Ο καθηγητής διδάσκει το μάθημα.
Η παθητική διάθεση
Μήπως το προηγούμενο παράδειγμα μπορούμε να το πούμε και με διαφορετικό τρόπο; Βεβαίως. Μπορούμε να πούμε:  Η γη φωτίζεται από τον ήλιο. Διαβάζοντας προσεκτικά το παράδειγμα βλέπουμε ότι έχουμε και πάλι ένα ρήμα που  δείχνει ενέργεια (φωτίζεται) Αυτή τη φορά όμως το υποκείμενο (η γη) δεν ενεργεί  αλλά δέχεται την ενέργεια (φωτίζεται) από τον ήλιο. Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι: παθητική διάθεση έχουν τα ρήματα που δείχνουν πως το υποκείμενο δέχεται                                                   μια ενέργεια, παθαίνει κάτι από κάποιον άλλον. Το πρόσωπο ή το πράγμα που μας δείχνει από ποιον παθαίνει κάτι το υποκείμενο  (από την ήλιο) λέγεται ποιητικό αίτιο.  Παρομοίως θα μπορούσαμε να πούμε τις προτάσεις: υποκείμενο ρήμα ποιητικό αίτιο Το χωράφι οργώνεται από το γεωργό. Ο Παναγιώτης χτύπηθηκε από το Γιώργο. Το μάθημα διδάσκεται από τον καθηγητή.
Η μέση διάθεση
Ας δούμε πρώτα ένα παράδειγμα.  Ο Νίκος χτενίζεται. Σ' αυτήν την πρόταση το υποκείμενο (Νίκος) κάνει μια ενέργεια (χτενίζεται).  Η ενέργεια όμως αυτή δεν πάει σε κάποιον άλλον, αλλά επιστρέφει στον εαυτό του. Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι: μέση διάθεση έχουν τα ρήματα που δείχνουν πως το υποκείμενο ενεργεί και  η ενέργεια επιστρέφει στο ίδιο. Θα μπορούσαμε να έχουμε και δύο υποκείμενα που ενεργούν και η ενέργεια  επιστρέφει στα ίδια. Πώς γίνεται αυτό; Ας δούμε τα παραδείγματα:  Ο Νίκος και η Ελένη φιλιούνται. Τα λαγουδάκια αγκαλιάζονται.
Η ουδέτερη διάθεση
Είδαμε μέχρι τώρα το υποκείμενο α) να ενεργεί και η ενέργεια να πηγαίνει κάπου αλλού (ενεργητική διάθεση), β) να δέχεται μια ενέργεια (παθητική διάθεση), γ) να ενεργεί και η ενέργεια να επιστρέφει στο ίδιο (μέση διάθεση). Ας αφήσουμε τώρα το υποκείμενο ήσυχο...  Ο Νίκος κοιμάται. Ο Νίκος κάθεται. Στα παραδείγματα το υποκείμενο (Νίκος) ούτε ενεργεί ούτε δέχεται κάποια ενέργεια·  απλώς βρίσκεται σε μια κατάσταση. Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι: ουδέτερη διάθεση έχουν τα ρήματα που δείχνουν πως το υποκείμενο  ούτε ενεργεί ούτε δέχεται κάποια ενέργεια, απλώς βρίσκεται σε μια κατάσταση.
Προσοχή!!!
Σε ποια διάθεση ανήκει το ρήμα το καταλαβαίνουμε από το νόημα της πρότασης,  από τα συμφραζόμενα, όπως λέμε. Με άλλα λόγια, το ίδιο ρήμα μπορεί να είναι άλλοτε σε ενεργητική διάθεση,  άλλοτε στην παθητική κι άλλοτε στη μέση, π.χ. Η μαμά χτενίζει την κόρη της. ενεργητική Η μαμά χτενίστηκε από την κομμώτρια. παθητική Η μαμά χτενίζεται. μέση
Ασκήσεις
Να βρεις τη διάθεση των ρημάτων στις προτάσεις (1η) * Να βρεις τη διάθεση των ρημάτων στις προτάσεις (2η) * Να βρεις τη διάθεση των ρημάτων στις προτάσεις (3η) * Να βρεις τη διάθεση των ρημάτων στις προτάσεις (4η) ** Να βρεις τη διάθεση των ρημάτων στις προτάσεις (5η) ** Να βρεις στο κείμενο τη διάθεση των ρημάτων (6η) *** Να βρεις στο κείμενο τη διάθεση των ρημάτων (7η) *** Πηγή