Η συμβολή του αθλητισμού στην ανάπτυξη του ατόμου αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους λόγους για τους οποίους ο αθλητισμός καλείται να είναι «ωφέλιμος». Κατά την πρώτη παιδική ηλικία, μετά τα 3-4 πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού, ο κόσμος του αρχίζει και διευρύνεται απότομα, γνωρίζει νέα πρόσωπα από το σχολείο, το περιβάλλον του αθλητισμού και το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο. Σταδιακά αρχίζει να ανακαλύπτει και να κρίνει την προσωπική του ικανότητα μέσα στη σχολική τάξη, στην αθλητική ομάδα στην οποία προπονείται, στις σχέσεις με τους φίλους του, στην αλληλεπίδραση με την οικογένεια. Είναι η πρώτη προσπάθειά του να «διεκδικήσει» το χώρο του και να κατανοήσει ποια είναι η θέση του μέσα σ’ αυτόν. Στη συγκεκριμένη ηλικία ξεκινά να διαμορφώνει τις έννοιες της αυτό-εικόνας και της προσωπικής αίσθησης αξίας και εκτίμησης.
Στην ηλικία των 6-12 ετών τα περισσότερα παιδιά εισέρχονται στον οργανωμένο αθλητισμό. Σ’ αυτό το χρονικό διάστημα, ο αθλητισμός συμβάλλει στην ανάπτυξη των εννοιών του παιδιού, οι οποίες αναφέρονται στον εαυτό του. Για τον λόγο αυτό προβάλλεται η σημασία του αθλητισμού στην προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη του ατόμου.
Η αυτό-εικόνα αναφέρεται στο «τι πιστεύει κάποιος για τον εαυτό του». Περιλαμβάνει την αντίληψή για τα χαρακτηριστικά, τις ικανότητες και τα ταλέντα που πιθανόν να έχει ένα παιδί. Η αυτοεκτίμηση αναφέρεται στο πως αισθάνεται για τα στοιχεία που διαθέτει, είναι η συναισθηματική «αποτίμηση» του εαυτού του, ως «καλός ή κακός», «άξιος ή ανάξιος». Οι δύο αυτές έννοιες αντανακλούν την άποψη του ατόμου γι’ αυτό που είναι, για ό,τι είναι ικανό να πραγματοποιήσει και για το τι νομίζει ότι περιμένουν οι γύρω του από εκείνο.
Η αυτό-εικόνα είναι προϊόν των εμπειριών του ατόμου, συλλέγει πληροφορίες και τη διαμορφώνει από δύο βασικές πηγές:
- Το πώς του συμπεριφέρονται οι γύρω του
- Το πώς το συγκρίνουν με άλλους σε σημαντικά χαρακτηριστικά και ικανότητες
Η συμπεριφορά των γύρω του αναφέρεται κατά πρώτο λόγο στη συμπεριφορά των γονέων, σε οικογενειακό πλαίσιο και στη στάση των προπονητών, σε αθλητικό πλαίσιο. Όταν το παιδί λαμβάνει σταθερά προσοχή, αποδοχή, ενδιαφέρον, αγάπη, διαμορφώνει την εικόνα ότι είναι ένα «αξιόλογο» άτομο, με αξία και σταδιακά αναπτύσσει θετική αυτό-εικόνα και υψηλή αυτό-εκτίμηση. Οι πληροφορίες προς τον παιδί είναι πιθανόν να είναι άμεσες, περιλαμβάνοντας θετική στάση και άποψη (π.χ. είσαι πολύ καλός αθλητής και μου αρέσεις) ή έμμεσες, παρέχοντας προσοχή και ανατροφοδότηση στο παιδί για τις δραστηριότητές του.
Τα παιδιά που θα λάβουν θετικά μηνύματα για την ικανότητά τους είναι εκείνα που θα παραμείνουν στον αθλητισμό για μεγάλο χρονικό διάστημα, έχοντας διαμορφώσει καλή εικόνα για τον εαυτό τους και αναπτύσσοντας «ασφάλεια» για τις μελλοντικές τους δραστηριότητες. Είναι η βάση της έννοιας της αυτοπεποίθησης, η οποία θα τους είναι απαραίτητη σε δραστηριότητες στο μέλλον. Η θετική αυτό-εικόνα είναι η «ασπίδα» του ατόμου σε μελλοντική αποτυχία, αποτελεί τη βάση από την οποία αντλεί αισιοδοξία για να συνεχίσει.
Αναφορικά με το πώς το συγκρίνουν με άλλους σε σημαντικά χαρακτηριστικά και ικανότητες, είναι απαραίτητο να τονιστεί ότι τα παιδιά μέχρι την ηλικία των 10-11 ετών, τείνουν να συγκρίνουν από μόνα τους τον εαυτό τους με τους άλλους, σε μια προσπάθεια να «γνωρίσουν» την ικανότητά τους και να «ξεχωρίσουν» ως κάτι διαφορετικό. Είναι μια συνθήκη η οποία πηγάζει από τη φύση του ανθρώπου, είναι η πρώτη προσπάθεια αυτό-καθορισμού, μέσα από τον καθορισμό σε σχέση με τους άλλους.
Ο αθλητισμός αποτελεί πλαίσιο, το οποίο παρέχει άμεσα πληροφορίες για την ικανότητα του ατόμου, την κλίση και το ταλέντο του, συνοδευόμενες από τα σχόλια των προπονητών και των γονέων. Η στάση τόσο των προπονητών όσο και των γονέων στη συγκεκριμένη ηλικία, καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη του παιδιού στον αθλητισμό όσο και τη διάρκεια παραμονής του.
Η αρνητική αυτό-εικόνα και η χαμηλή αυτοεκτίμηση καθιστούν το άτομο ανασφαλές στις σχέσεις του με τους άλλους, ιδιαίτερα ευαίσθητο στην κριτική που δέχεται και ευάλωτο στο να πληγωθεί από καταστάσεις και πρόσωπα. Αρκετά παιδιά, με σκοπό να «καλύψουν» τα αισθήματα της προσωπικής ανεπάρκειας, υιοθετούν επιθετική συμπεριφορά ή επιζητούν διαρκώς, με επιδεκτική συμπεριφορά, την προσοχή των άλλων. Η κατάσταση αυτή μειώνει την «δημοτικότητα» και την αποδοχή τους από τους άλλους, επιβεβαιώνοντας έτσι την αρνητική τους αυτό-εικόνα! Για αρκετούς ερευνητές των αναπτυξιακών ηλικιών, η συγκεκριμένη συνθήκη εισάγει το άτομο σε ένα «κύκλο αποτυχίας», όπου η αρνητική συμπεριφορά του ατόμου εγείρει αρνητική συμπεριφορά των άλλων προς το άτομο και αποτυχία στην επιτέλεση ενεργειών.
Έρευνες στο αθλητικό πλαίσιο έδειξαν ότι ο βασικός λόγος για τον οποίο τα παιδιά σε μικρές ηλικίες δεν δοκιμάζουν κάποιο άθλημα είναι γιατί «φοβούνται μήπως κοπούν» από τον προπονητή με βάση την ικανότητά τους. Αυτό δείχνει τη σημασία που αποδίδουν τα παιδιά στην κρίση των άλλων και στην «αποκάλυψη» της ικανότητάς τους μέσα από τη διαδικασία του αθλητισμού. Πολλά από τα παιδιά δήλωσαν ότι δεν θα ήθελαν να συμμετάσχουν γιατί «φοβάμαι μήπως δεν είμαι καλός».
Είναι σημαντικό τόσο για τους γονείς όσο και για τους προπονητές να διαμορφώσουν τις συνθήκες ώστε τα παιδιά σε μικρή ηλικία να αναπτύξουν σταδιακά θετική αυτό-εικόνα και υψηλή αυτό-εκτίμηση. Η εστίαση στο ίδιο το παιδί και όχι στη σύγκρισή του με τους άλλους, η ανάδειξη των θετικών στοιχείων των παιδιού, η εστίαση στη συμμετοχή, τη συμπεριφορά και τη διασκέδασή του παρά στη νίκη και το αποτέλεσμα αποτελούν στάσεις και συμπεριφορές που βοηθούν την ανάπτυξη του αθλητή.
Οι αγωνιστικές εμπειρίες είναι σημαντικές στη ζωή του ατόμου, ο αθλητισμός, ωστόσο, δεν είναι ούτε θετικός ούτε αρνητικός εξ’ ορισμού. Λαμβάνει την ποιότητά του ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο τον «χρησιμοποιούμε» στην διαπαιδαγώγηση και ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου. Εξαρτάται από το πώς τον «ερμηνεύει» ο καθένας, από το πως «καταλαβαίνει» το αποτέλεσμα, την επιτυχία και τη συμμετοχή. Καθίσταται ωφέλιμος ή μη, συμβάλει θετικά ή αρνητικά στην ολοκλήρωση του ατόμου, ανάλογα με τη διαχείρισή του από όσους εμπλέκονται στη διεξαγωγή του.
Ζαρώτης Γιάννης
Ψυχολόγος-Αθλητικός Ψυχολόγος
Ψυχολόγος-Αθλητικός Ψυχολόγος