Με βάση τα αποτελέσματα πρόσφατης μελέτης το 25% των μαθητών στα ελληνικά σχολεία έχει υποστεί κάποια μορφή εκφοβισμού εντός του σχολικού περιβάλλοντος. Πώς η κατάσταση αυτή μπορεί να επηρεάσει την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού; Πώς μπορεί ο γονιός να καταλάβει αν το παιδί του έχει πέσει θύμα εκφοβισμού; Πώς μπορούν γονείς κι εκπαιδευτικοί να βοηθήσουν το ίδιο το παιδί; Γιατί ένα παιδί γίνεται θύτης; Οι απαντήσεις στο άρθρο που ακολουθεί...
Τι εννοούμε λέγοντας «σχολικός εκφοβισμός»;
Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού προσδιορίζει κάποιους τύπους επιθετικότητας που παρατηρούνται μεταξύ μαθητών κι έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
• Πρόκειται για επιθετική συμπεριφορά άδικη, σκόπιμη και απρόκλητη με επιθυμία του ενός ή περισσοτέρων παιδιών να πληγώσουν ένα ή περισσότερα άλλα (θύματα).
• Σκοπός του δράστη-θύτη είναι να προκαλέσει φόβο, ανησυχία ή πόνο, ψυχολογικό ή σωματικό στο άλλο άτομο-θύμα.
Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού προσδιορίζει κάποιους τύπους επιθετικότητας που παρατηρούνται μεταξύ μαθητών κι έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
• Πρόκειται για επιθετική συμπεριφορά άδικη, σκόπιμη και απρόκλητη με επιθυμία του ενός ή περισσοτέρων παιδιών να πληγώσουν ένα ή περισσότερα άλλα (θύματα).
• Σκοπός του δράστη-θύτη είναι να προκαλέσει φόβο, ανησυχία ή πόνο, ψυχολογικό ή σωματικό στο άλλο άτομο-θύμα.
• Περιλαμβάνει ανισορροπία ισχύος των εμπλεκομένων, καθώς το παιδί που δέχεται τη συμπεριφορά δεν μπορεί να αντεπεξέλθει σε αυτή.
• Υπάρχει προφανής ευχαρίστηση του επιτιθέμενου, αλλά και το συναίσθημα της καταπίεσης και του φόβου από την πλευρά του θύματος.
• Eπαναλαμβάνεται συνήθως από τα παιδιά για μεγάλη χρονική περίοδο.
• Υπάρχει προφανής ευχαρίστηση του επιτιθέμενου, αλλά και το συναίσθημα της καταπίεσης και του φόβου από την πλευρά του θύματος.
• Eπαναλαμβάνεται συνήθως από τα παιδιά για μεγάλη χρονική περίοδο.
Σχηματικά, ο σχολικός εκφοβισμός παίρνει πολλές μορφές:
• Σωματικές ή λεκτικές επιθέσεις: όπως χτυπήματα, απειλές, εκβιασμό, πειράγματα, παρατσούκλια, κοροϊδία, κλοπές ή ζημιές στα προσωπικά αντικείμενα του παιδιού που βιώνει εκφοβισμό.
• Σεξουαλικά ή ρατσιστικά σχόλια: σεξουαλική παρενόχληση, στοχοποίηση λόγω καταγωγής, θρησκευτικών πεποιθήσεων ή άλλων μειονοτικών στοιχείων.
• Ηλεκτρονικός εκφοβισμός: προκαλείται διαμέσου της χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών, κινητών τηλεφώνων και άλλων ηλεκτρονικών συσκευών
• Σωματικές ή λεκτικές επιθέσεις: όπως χτυπήματα, απειλές, εκβιασμό, πειράγματα, παρατσούκλια, κοροϊδία, κλοπές ή ζημιές στα προσωπικά αντικείμενα του παιδιού που βιώνει εκφοβισμό.
• Σεξουαλικά ή ρατσιστικά σχόλια: σεξουαλική παρενόχληση, στοχοποίηση λόγω καταγωγής, θρησκευτικών πεποιθήσεων ή άλλων μειονοτικών στοιχείων.
• Ηλεκτρονικός εκφοβισμός: προκαλείται διαμέσου της χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών, κινητών τηλεφώνων και άλλων ηλεκτρονικών συσκευών
Μπορεί να αφορά στη διάδοση φημών ή διατύπωση απειλών και υβριστικών επιθέσεων.
Σε μια άλλη του μορφή, ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να είναι κοινωνικός ή έμμεσος με ψυχολογική και κοινωνική απομόνωση, συμπεριφορά προς το άτομο-θύμα ως ανεπιθύμητο πρόσωπο, διάδοση φημών, εσκεμμένο αποκλεισμό μαθητών από κοινωνικές και σχολικές δραστηριότητες.
Ποιο είναι το προφίλ του θύτη;
Συχνά οι θύτες προέρχονται από οικογενειακό περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από δυσλειτουργικούς μηχανισμούς, με έντονη την παρουσία βίας είτε ως μέσο επιβολής και διαπαιδαγώγησης εκ μέρους των γονέων (σωματική τιμωρία), είτε ως τρόπο επίλυσης διαφορών μεταξύ των μελών του. Αναφορικά με τα γονικά χαρακτηριστικά των δραστών, έχει αναφερθεί ότι οι πατέρες αυτών υπήρξαν συχνά θύτες και οι ίδιοι στο σχολείο.
Τι συναισθήματα βιώνουν τα θύματα;
Θυμό….
για αυτό που τους συμβαίνει, επειδή δεν μπορούν να αντιδράσουν. Ο θυμός συνήθως εκφράζεται σε οικεία αγαπημένα πρόσωπα όπως ο πατέρας, η μητέρα ή ο αδελφός.
Ντροπή…..
για αυτό που τους συμβαίνει αφού θεωρούν ότι όλοι οι συμμαθητές τους, τους θεωρούν δειλούς. Έτσι δυσκολεύονται να κάνουν φίλους, καθώς θεωρούν εκ προοιμίου ότι κανείς δεν θα τους θέλει για φίλους. Επίσης, ντρέπονται να το αποκαλύψουν στους γονείς τους γιατί φοβούνται ότι θα τους «απογοητεύσουν».
Ενοχή…..
καθώς θεωρούν ότι εκείνοι φταίνε για αυτό που γίνεται και ότι οι άλλοι έχουν δίκιο που τους κοροϊδεύουν ή ενοχλούν.
Φόβο…..
γιατί ζουν συνεχώς με το συναίσθημα ότι θα τους κοροϊδέψουν, ότι θα γελάσουν μαζί τους.
Ο συνδυασμός θυμού - φόβου- ντροπής κι ενοχής οδηγούν τα παιδιά-θύτες να μη λένε σε κανένα αυτό που τους συμβαίνει και συνεπώς να μη ζητάνε βοήθεια. Αυτή η συναισθηματική απομόνωση οδηγεί στην γενικότερη απομόνωση των παιδιών. Έτσι, εάν δεν λάβουν την κατάλληλη στήριξη, αμέσως ή στο μέλλον είναι δυνατό να εμφανίσουν μεγάλες ψυχολογικές δυσκολίες.
Όμως και οι γονείς των παιδιών που δέχονται εκφοβισμό περνούν από συγκεκριμένες συναισθηματικές καταστάσεις, βιώνοντας:
• Ενοχές για την αδυναμία τους να προστατεύσουν το παιδί τους.
• Απογοήτευση για την «απραξία» του εκπαιδευτικού συστήματος να προστατεύσει το παιδί τους.
• Θυμό προς το άλλο παιδί-θύτη, την οικογένεια του θύτη και τη σχολική μονάδα.
• Πανικό και αγωνία για το τι συναισθηματικά κατάλοιπα μπορεί να αφήσει αυτό το γεγονός στο παιδί τους.
Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς τους;
Οι γονείς οφείλουν να παρατηρούν τη συμπεριφορά του παιδιού τους. Εάν παρατηρήσουν οποιαδήποτε ξαφνική και χωρίς εμφανή αιτία αλλαγή στη συμπεριφορά του παιδιού τους, στη διάθεση του, στην όρεξη του, στον ύπνο του, στη γνώμη του για κάποια άτομα, στη σχολική του παρουσία, στην σχολική του επίδοση, πρέπει να προβληματιστούν και διακριτικά να διερευνήσουν τι συμβαίνει.
Εάν αντιληφθούν ότι το παιδί τους βιώνει σχολικό εκφοβισμό θα πρέπει σε πλαίσιο ασφάλειας και εμπιστοσύνης να κουβεντιάσουν με το παιδί τους για την εμπειρία του και γενικά για το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού.
Σε μια άλλη του μορφή, ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να είναι κοινωνικός ή έμμεσος με ψυχολογική και κοινωνική απομόνωση, συμπεριφορά προς το άτομο-θύμα ως ανεπιθύμητο πρόσωπο, διάδοση φημών, εσκεμμένο αποκλεισμό μαθητών από κοινωνικές και σχολικές δραστηριότητες.
Ποιο είναι το προφίλ του θύτη;
Συχνά οι θύτες προέρχονται από οικογενειακό περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από δυσλειτουργικούς μηχανισμούς, με έντονη την παρουσία βίας είτε ως μέσο επιβολής και διαπαιδαγώγησης εκ μέρους των γονέων (σωματική τιμωρία), είτε ως τρόπο επίλυσης διαφορών μεταξύ των μελών του. Αναφορικά με τα γονικά χαρακτηριστικά των δραστών, έχει αναφερθεί ότι οι πατέρες αυτών υπήρξαν συχνά θύτες και οι ίδιοι στο σχολείο.
Τι συναισθήματα βιώνουν τα θύματα;
Θυμό….
για αυτό που τους συμβαίνει, επειδή δεν μπορούν να αντιδράσουν. Ο θυμός συνήθως εκφράζεται σε οικεία αγαπημένα πρόσωπα όπως ο πατέρας, η μητέρα ή ο αδελφός.
Ντροπή…..
για αυτό που τους συμβαίνει αφού θεωρούν ότι όλοι οι συμμαθητές τους, τους θεωρούν δειλούς. Έτσι δυσκολεύονται να κάνουν φίλους, καθώς θεωρούν εκ προοιμίου ότι κανείς δεν θα τους θέλει για φίλους. Επίσης, ντρέπονται να το αποκαλύψουν στους γονείς τους γιατί φοβούνται ότι θα τους «απογοητεύσουν».
Ενοχή…..
καθώς θεωρούν ότι εκείνοι φταίνε για αυτό που γίνεται και ότι οι άλλοι έχουν δίκιο που τους κοροϊδεύουν ή ενοχλούν.
Φόβο…..
γιατί ζουν συνεχώς με το συναίσθημα ότι θα τους κοροϊδέψουν, ότι θα γελάσουν μαζί τους.
Ο συνδυασμός θυμού - φόβου- ντροπής κι ενοχής οδηγούν τα παιδιά-θύτες να μη λένε σε κανένα αυτό που τους συμβαίνει και συνεπώς να μη ζητάνε βοήθεια. Αυτή η συναισθηματική απομόνωση οδηγεί στην γενικότερη απομόνωση των παιδιών. Έτσι, εάν δεν λάβουν την κατάλληλη στήριξη, αμέσως ή στο μέλλον είναι δυνατό να εμφανίσουν μεγάλες ψυχολογικές δυσκολίες.
Όμως και οι γονείς των παιδιών που δέχονται εκφοβισμό περνούν από συγκεκριμένες συναισθηματικές καταστάσεις, βιώνοντας:
• Ενοχές για την αδυναμία τους να προστατεύσουν το παιδί τους.
• Απογοήτευση για την «απραξία» του εκπαιδευτικού συστήματος να προστατεύσει το παιδί τους.
• Θυμό προς το άλλο παιδί-θύτη, την οικογένεια του θύτη και τη σχολική μονάδα.
• Πανικό και αγωνία για το τι συναισθηματικά κατάλοιπα μπορεί να αφήσει αυτό το γεγονός στο παιδί τους.
Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς τους;
Οι γονείς οφείλουν να παρατηρούν τη συμπεριφορά του παιδιού τους. Εάν παρατηρήσουν οποιαδήποτε ξαφνική και χωρίς εμφανή αιτία αλλαγή στη συμπεριφορά του παιδιού τους, στη διάθεση του, στην όρεξη του, στον ύπνο του, στη γνώμη του για κάποια άτομα, στη σχολική του παρουσία, στην σχολική του επίδοση, πρέπει να προβληματιστούν και διακριτικά να διερευνήσουν τι συμβαίνει.
Εάν αντιληφθούν ότι το παιδί τους βιώνει σχολικό εκφοβισμό θα πρέπει σε πλαίσιο ασφάλειας και εμπιστοσύνης να κουβεντιάσουν με το παιδί τους για την εμπειρία του και γενικά για το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού.
Πώς όμως ένας γονιός μπορεί να καταλάβει αν το παιδί του έχει πέσει θύμα σχολικού εκφοβισμού;
Κάποιες συμπεριφορές που πρέπει να έχουν υπόψη τους οι γονείς ως πιθανές ενδείξεις εκφοβισμού είναι και οι ακόλουθες:
• Το παιδί αναφέρει πως χάνει αντικείμενα ή χρήματα.
• Έχει ανεξήγητους τραυματισμούς.
• Παραπονιέται για σωματικές ενοχλήσεις.
• Δεν θέλει να επικοινωνεί με συμμαθητές τους ούτε να λαμβάνει μέρος σε κοινές δραστηριότητες, εκδρομές, γιορτές.
• Παρουσιάζει πτώση στην σχολική του απόδοση.
• Είναι αφηρημένος, λυπημένος ή θυμωμένος.
• Αποφεύγει να πάει σε συγκεκριμένα μέρη.
• Μιλά άσχημα για τον εαυτό του.
• Δεν θέλει να πηγαίνει σχολείο.
• Μένει μόνο του στα διαλείμματα.
Τα παραπάνω σημάδια δεν πρέπει να θεωρούνται ως αποδείξεις βέβαιης θυματοποίησης, αλλά και η έλλειψη των περισσοτέρων από αυτά εξίσου δεν ακυρώνει την πιθανότητα σχολικού εκφοβισμού.
Οι γονείς τότε θα πρέπει:
• να απενεχοποιήσουν το παιδί τους
• να μην το βάλουν στη λογική αντεκδίκησης
• να το επιβραβεύσουν για την αναφορά του γεγονότος και
• να του επισημάνουν τη διαφορά του «μαρτυράω» από το «ζητάω βοήθεια».
Επίσης, είναι σκόπιμο…..
● Να καταγράψουν προσεκτικά ό,τι τους είπε το παιδί και ιδιαίτερα για το ποιοι εμπλέκονται στο συμβάν, πόσες φορές συνέβη, πού και τι ακριβώς συνέβη.
● Να βεβαιώσουν το παιδί ότι κανείς δεν έχει το δικαίωμα να του φέρεται έτσι.
● Να γίνουν οι ίδιοι παραδείγματα συμπεριφοράς για τα παιδιά εντός και εκτός σπιτιού.
● Να τονώσουν την αυτοπεποίθηση και την αυτοεκτίμηση των παιδιών τους.
● Να συμβουλεύσουν και να ενθαρρύνουν τα παιδιά να έχουν διευρυμένο κύκλο φίλων.
● Να συμβουλεύσουν τα παιδιά να αποφεύγουν πιθανούς χώρους επίθεσης.
● Να ενθαρρύνουν να ζητάνε βοήθεια όταν χρειάζεται.
● Να ενθαρρύνουν το παιδί τους να έχει επικοινωνία με το δάσκαλο.
● Να επικοινωνήσουν και οι ίδιοι με το δάσκαλο.
Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί πρέπει να έχουν στο μυαλό τους κάποιες λεκτικές προτροπές και συμβουλές, όπως τα ακόλουθα παραδείγματα:
«Για αυτό που συμβαίνει δεν φταις εσύ. Δεν υπάρχει καμία πραγματική αιτία για να σε χτυπήσει κάποιος ή για να μιλήσει άσχημα για σένα».
«Πολλά παιδιά στα σχολεία βιώνουν τέτοιες καταστάσεις. Δεν είσαι μόνος σου σε αυτό. Ας το συζητήσουμε λοιπόν».
«Είμαστε περήφανοι για τον εαυτό μας. Δεν ντρεπόμαστε εμείς για κάτι άσχημο που έκανε κάποιος άλλος».
«Εάν μας συμβεί κάτι το μοιραζόμαστε με τους δασκάλους και τους γονείς μας. Δεν σημαίνει αυτό ότι μαρτυράμε το άλλο παιδί. Απλά βοηθάμε τον εαυτό μας».
«Το να απαντήσεις με τον ίδιο τρόπο που σου μιλάει, δεν θα σε βοηθήσει. Απλά θα κάνεις κάτι που έτσι και αλλιώς σε ενοχλεί».
«Είσαι πολύ σημαντικός για πολλούς ανθρώπους. Εάν κοιτάξεις γύρω σου θα τους βρεις, και αυτοί οι άνθρωποι μπορούν να σε βοηθήσουν».
Οι γονείς τελικά πρέπει να μην διστάσουν και να συμβουλευτούν ακόμη κι έναν Ψυχολόγο αν νιώθουν ότι μετά από γεγονότα εκφοβισμού τα πράγματα δεν διορθώνονται ή η εσωτερική ηρεμία του παιδιού τους δεν αποκαθίσταται.
Ελληνική βιβλιογραφία
Dan Olweus, Εκφοβισμός και βία στο σχολείο, Εκδ Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.
Ken Rigby, Σχολικός Εκφοβισμός, Εκδ. Τόπος
Αρτινοπούλου Βάσω, Η Σχολική Διαμεσολάβηση, Εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη
Μίλα, μη φοβάσαι, 3 ιστορίες για τη βία στο σχολείο, Εκδ Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.
Πρεκατέ, Γιωτάκος, Οδηγός εκπαιδευτικών και γονέων για την ανίχνευση της Παιδικής Κακοποίησης, εκδ. Βήτα
Συλλογικό υπό Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου, Ομαδική βία και επιθετικότητα στα σχολεία, Νομική Βιβλιοθήκη.
Ηλεκτρονικές διευθύνσεις στο Διαδίκτυο
www.bullying.co.uk
www.antibulling.net
www.stopbullingnow.com
www.bullyonline.org
www.obrela.gr
www.bullying.com
Κάποιες συμπεριφορές που πρέπει να έχουν υπόψη τους οι γονείς ως πιθανές ενδείξεις εκφοβισμού είναι και οι ακόλουθες:
• Το παιδί αναφέρει πως χάνει αντικείμενα ή χρήματα.
• Έχει ανεξήγητους τραυματισμούς.
• Παραπονιέται για σωματικές ενοχλήσεις.
• Δεν θέλει να επικοινωνεί με συμμαθητές τους ούτε να λαμβάνει μέρος σε κοινές δραστηριότητες, εκδρομές, γιορτές.
• Παρουσιάζει πτώση στην σχολική του απόδοση.
• Είναι αφηρημένος, λυπημένος ή θυμωμένος.
• Αποφεύγει να πάει σε συγκεκριμένα μέρη.
• Μιλά άσχημα για τον εαυτό του.
• Δεν θέλει να πηγαίνει σχολείο.
• Μένει μόνο του στα διαλείμματα.
Τα παραπάνω σημάδια δεν πρέπει να θεωρούνται ως αποδείξεις βέβαιης θυματοποίησης, αλλά και η έλλειψη των περισσοτέρων από αυτά εξίσου δεν ακυρώνει την πιθανότητα σχολικού εκφοβισμού.
Οι γονείς τότε θα πρέπει:
• να απενεχοποιήσουν το παιδί τους
• να μην το βάλουν στη λογική αντεκδίκησης
• να το επιβραβεύσουν για την αναφορά του γεγονότος και
• να του επισημάνουν τη διαφορά του «μαρτυράω» από το «ζητάω βοήθεια».
Επίσης, είναι σκόπιμο…..
● Να καταγράψουν προσεκτικά ό,τι τους είπε το παιδί και ιδιαίτερα για το ποιοι εμπλέκονται στο συμβάν, πόσες φορές συνέβη, πού και τι ακριβώς συνέβη.
● Να βεβαιώσουν το παιδί ότι κανείς δεν έχει το δικαίωμα να του φέρεται έτσι.
● Να γίνουν οι ίδιοι παραδείγματα συμπεριφοράς για τα παιδιά εντός και εκτός σπιτιού.
● Να τονώσουν την αυτοπεποίθηση και την αυτοεκτίμηση των παιδιών τους.
● Να συμβουλεύσουν και να ενθαρρύνουν τα παιδιά να έχουν διευρυμένο κύκλο φίλων.
● Να συμβουλεύσουν τα παιδιά να αποφεύγουν πιθανούς χώρους επίθεσης.
● Να ενθαρρύνουν να ζητάνε βοήθεια όταν χρειάζεται.
● Να ενθαρρύνουν το παιδί τους να έχει επικοινωνία με το δάσκαλο.
● Να επικοινωνήσουν και οι ίδιοι με το δάσκαλο.
Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί πρέπει να έχουν στο μυαλό τους κάποιες λεκτικές προτροπές και συμβουλές, όπως τα ακόλουθα παραδείγματα:
«Για αυτό που συμβαίνει δεν φταις εσύ. Δεν υπάρχει καμία πραγματική αιτία για να σε χτυπήσει κάποιος ή για να μιλήσει άσχημα για σένα».
«Πολλά παιδιά στα σχολεία βιώνουν τέτοιες καταστάσεις. Δεν είσαι μόνος σου σε αυτό. Ας το συζητήσουμε λοιπόν».
«Είμαστε περήφανοι για τον εαυτό μας. Δεν ντρεπόμαστε εμείς για κάτι άσχημο που έκανε κάποιος άλλος».
«Εάν μας συμβεί κάτι το μοιραζόμαστε με τους δασκάλους και τους γονείς μας. Δεν σημαίνει αυτό ότι μαρτυράμε το άλλο παιδί. Απλά βοηθάμε τον εαυτό μας».
«Το να απαντήσεις με τον ίδιο τρόπο που σου μιλάει, δεν θα σε βοηθήσει. Απλά θα κάνεις κάτι που έτσι και αλλιώς σε ενοχλεί».
«Είσαι πολύ σημαντικός για πολλούς ανθρώπους. Εάν κοιτάξεις γύρω σου θα τους βρεις, και αυτοί οι άνθρωποι μπορούν να σε βοηθήσουν».
Οι γονείς τελικά πρέπει να μην διστάσουν και να συμβουλευτούν ακόμη κι έναν Ψυχολόγο αν νιώθουν ότι μετά από γεγονότα εκφοβισμού τα πράγματα δεν διορθώνονται ή η εσωτερική ηρεμία του παιδιού τους δεν αποκαθίσταται.
Ελληνική βιβλιογραφία
Dan Olweus, Εκφοβισμός και βία στο σχολείο, Εκδ Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.
Ken Rigby, Σχολικός Εκφοβισμός, Εκδ. Τόπος
Αρτινοπούλου Βάσω, Η Σχολική Διαμεσολάβηση, Εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη
Μίλα, μη φοβάσαι, 3 ιστορίες για τη βία στο σχολείο, Εκδ Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.
Πρεκατέ, Γιωτάκος, Οδηγός εκπαιδευτικών και γονέων για την ανίχνευση της Παιδικής Κακοποίησης, εκδ. Βήτα
Συλλογικό υπό Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου, Ομαδική βία και επιθετικότητα στα σχολεία, Νομική Βιβλιοθήκη.
Ηλεκτρονικές διευθύνσεις στο Διαδίκτυο
www.bullying.co.uk
www.antibulling.net
www.stopbullingnow.com
www.bullyonline.org
www.obrela.gr
www.bullying.com
Περισσότερα θέματα για τον σχολικό εκφοβισμό εδώ.