«Εεεε……. πώς το λένε……..εεεε……..εεεεε» «Και μετά…πήρα τοοοο…τέτοιο και το άφησα στοο…. αυτό μωρέ….» Σύνηθες φαινόμενο να ακούσει κανείς παρόμοιο λόγο να αρθρώνεται από ηλικιωμένους, στους οποίους, λόγω φυσικής γήρανσης, παρατηρείται έκπτωση της γλωσσικής ικανότητας. Όχι σπάνια όμως, θα συναντήσει κανείς και παιδιά ή ενήλικες με ανάλογες δυσκολίες στην ανάκληση της σωστής κάθε φορά λέξης. Το πιθανότερο, όλοι μας έχουμε –κατά περίσταση– βρεθεί σε παρεμφερή κατάσταση.
Τα αίτια εμφάνισης ενός τέτοιου συμπτώματος στον γραπτό ή προφορικό λόγο ποικίλουν και ενδέχεται να είναι εξ ολοκλήρου ανομοιογενή, όπως άλλωστε συμβαίνει στις περισσότερες από τις περιπτώσεις γλωσσικών διαταραχών. Λόγοι γλωσσικοί, ευρύτεροι γνωστικοί αλλά και ψυχο-κοινωνικοί ενδέχεται να εμπλέκονται: η αδύναμη ακοή, η περιορισμένη μνήμη, το φτωχό λεξιλόγιο, το χαμηλό επίπεδο φωνολογικής ενημερότητας, ειδικές δυσκολίες, όπως πιθανή δυσλεξία ή ειδική γλωσσική διαταραχή, αλλά και γνωστική ανεπάρκεια, θετική ή αρνητική συναισθηματική φόρτιση, κοινωνική φοβία ή ό,τι άλλο.
Σημασία και σ” αυτήν –όπως και σε κάθε περίπτωση προβλημάτων λόγου– είναι η παρατήρηση των συμπτωμάτων και της συστηματικότητας με την οποία αυτά εμφανίζονται και επηρεάζουν την καθημερινή ζωή του ατόμου. Η σαφής συμπτωματολογία προσανατολίζει τον ειδικό, ο οποίος θα διαγνώσει τα αίτια της διαταραχής, για να προσδιορίσει τις μεθόδους και να ορίσει τον τρόπο και το χρόνο της αποκατάστασης του προβλήματος.
Σε περιπτώσεις αδυναμίας στην ανάκληση λέξεων, η αποκατάσταση βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στα συμπεράσματα της διαγνωστικής εκτίμησης που ορίζουν τη φύση και το εύρος της δυσκολίας. Ωστόσο, η παρέμβαση οργανώνεται συνήθως σε δύο -τουλάχιστον- επίπεδα:α) Ενίσχυση και οργάνωση του λεξιλογίου, β) Τεχνικές γρήγορης ανάκλησης εννοιών.
Πολλές είναι οι δραστηριότητες τις οποίες μπορούν να επιχειρήσουν μόνοι τους οι γονείς, οι δάσκαλοι ή το ίδιο το άτομο που αντιμετωπίζει δυσκολίες στην ανάκληση των λέξεων.
Α. Όσον αφορά την ενίσχυση και οργάνωση του λεξιλογίου, χρήσιμες είναι ασκήσεις με :
1. σημασιολογικά ζεύγη, όπως: συνώνυμα (τσιγαροθήκη-σταχτοδοχείο), αντίθετα (δίνω-παίρνω), σημασιολογικοί συσχετισμοί (μαχαίρι-πιρούνι).
2. γραμματικά ζεύγη, όπως: αρσενικά-θηλυκά (λιοντάρι-λέαινα), ρηματικές φωνές (ντύνω-ντύνομαι)και ρηματικούς χρόνους (πηγαίνω-έρχομαι).
3. σημασιολογικές κατηγορίες, όπως: σχέσεις γένους-είδους (πουλί: καρδερίνα, αηδόνι, ορτύκι, κ.ά).
4. παραγωγή (παραγωγικά μορφήματα, όπως: φυτό-φυτεύω, παιδί-παιδάκι).
5. σύνθεση και ανάλυση σε συνθετικά: (τραπέζι + μαντήλι= τραπεζομάντιλο)
6. επιλογή της κατάλληλης λέξης από το ίδιο σημασιολογικό πεδίο (το άνοιγμα της πόρτας είναι μεγάλο, φαρδύ, τεράστιο, θεόρατο ή πελώριο;).
Β. Όσον άφορά τις τεχνικές ανάκλησης αρχικός στόχος είναι η αυτόματη ανάκληση λέξεων βασικού λεξιλογίου. Ως πρακτικές άσκησης εδώ μπορούν να χρησιμοποιηθούν.
1. η «ανάγνωση» εικόνων σαν να επρόκειτο για γραπτές λέξεις. Προσοχή πρέπει να δοθεί εδώ στην επιλογή των εικόνων: το παιδί πρέπει να
αναγνωρίζει άμεσα την εικόνα, έτσι το καθήκον του να περιορίζεται στο να την ονοματίσει.Σε ένα πρώτο στάδιο, και εφόσον η δυσκολία είναι μεγάλη και η ηλικία του παιδιού μικρή, οι εικόνες-λέξεις θα μπορούσαν να τίθενται μεταξύ συμφραζομένων, τα οποία θα διευκολύνουν την ανάκληση, π.χ. το παιδί κλωτσά την m (= μπάλα)
αναγνωρίζει άμεσα την εικόνα, έτσι το καθήκον του να περιορίζεται στο να την ονοματίσει.Σε ένα πρώτο στάδιο, και εφόσον η δυσκολία είναι μεγάλη και η ηλικία του παιδιού μικρή, οι εικόνες-λέξεις θα μπορούσαν να τίθενται μεταξύ συμφραζομένων, τα οποία θα διευκολύνουν την ανάκληση, π.χ. το παιδί κλωτσά την m (= μπάλα)
2. η συμπλήρωση προτάσεων με περισσότερες από μία εναλλακτικές λέξεις/φράσεις.
π.χ. «Ο δάσκαλος μας ………………………….. κάθε μέρα».
Το παιδί θα πρέπει να ανακαλέσει όσο το δυνατόν περισσότερες λέξεις μπορεί (όπως: διδάσκει, μαλώνει, χαμογελά, διαβάζει,
διορθώνει, εξηγεί, συμβουλεύει κ. λπ.).
π.χ. «Ο δάσκαλος μας ………………………….. κάθε μέρα».
Το παιδί θα πρέπει να ανακαλέσει όσο το δυνατόν περισσότερες λέξεις μπορεί (όπως: διδάσκει, μαλώνει, χαμογελά, διαβάζει,
διορθώνει, εξηγεί, συμβουλεύει κ. λπ.).
3. Η μεγέθυνση μιας πρότασης με προσδιορισμούς, τους οποίους θα προσθέτει το παιδί:
π.χ. «Το ………………….. κορίτσι πετά …………………….. την μπάλα …………………………………».
ψηλό ψηλά στον φίλο της
μικρό μακριά στη θάλασσα
δυνατό δυνατά στον τοίχο
έξυπνο χαμηλά στον κήπο
μικρό μακριά στη θάλασσα
δυνατό δυνατά στον τοίχο
έξυπνο χαμηλά στον κήπο
4. η ταχεία ανάκληση (πχ. 10 λέξεις σε 1 λεπτό).
Το κριτήριο των λέξεων που θα ζητηθούν μπορεί να είναι, με σειρά δυσκολίας:
σημασιολογικό (πχ. 10 ζώα σε 1’)
μορφολογικό (πχ. 10 λέξεις που τελειώνουν σε –άκι σε 1’)
φωνολογικό (πχ. 10 λέξεις που αρχίζουν από [δ] σε 1’).
Ανάλογα με τον τρόπο και τις ιδιαίτερες δυσκολίες που το παιδί εκδηλώνει όταν χειρίζεται τέτοιου τύπου ασκήσεις, παρέχονται στη συνέχεια και οι τεχνικές εκείνες που θα βοηθήσουν τη μνημονική ανάκληση του συγκεκριμένου ατόμου.
Η αδυναμία στην ανάκληση δηλώνει μια σαφή δυσκολία στην επεξεργασία των γλωσσικών πληροφοριών. Γι’ αυτό και θα πρέπει έγκαιρα να εντοπιστεί και να αντιμετωπιστεί, έτσι ώστε το άτομο να οργανώσει στη συνέχεια αβίαστα το λόγο του.
Αν το παιδί σας δυσκολεύεται να βρει μια λέξη, υποστηρίξτε την προσπάθειά του. Δώστε του χρόνο αρχικά και, αν δεν τα καταφέρει, παρέχετέ του έπειτα εναλλακτικές επιλογές για τη σημασία που φαίνεται να αναζητά. Μην μπλοκάρετε, την ώρα εκείνη, την επικοινωνία με συμβουλές και υποδείξεις. Κάποια επόμενη στιγμή, μπορείτε να το συζητήσετε και να το ενθαρρύνεται να ασκηθεί. Την ώρα εκείνη όμως, σεβαστείτε την επιθυμία του να επικοινωνήσει, απλώς, μαζί σας!
Κέντρο Λόγου Ευλέγειν
Περισσότερες εκπαιδευτικές συμβουλές εδώ.