Σχολικός εκφοβισμός (bullying)
Από την Ελένη Λαζαράτου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Παιδοψυχιατρικής, Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών.
Ο σχολικός εκφοβισμός (bullying) περιγράφει τη σκόπιμη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βίαιη συμπεριφορά μεγαλύτερου ή δυνατότερου μαθητή προς μικρότερο ή αδύναμο με σκοπό να τον βλάψει.
Εναλλακτικά χρησιμοποιείται ο όρος “θυματοποίηση μεταξύ συνομιλήκων- peer victimization”, που περιλαμβάνει όλες τις μορφές επίθεσης από ανήλικο σε ανήλικο βίαιες πράξεις, κλοπές, σωματική βία, χτυπήματα, τραβήγματα, απαγόρευση της συμμετοχής του παιδιού στις δραστηριότητες της ομάδας, άσχημους χαρακτηρισμούς, κ.α
Το bullying δεν είναι σύγχρονο φαινόμενο. Παλαιότερα όμως δεν είχε δοθεί η κατάλληλη προσοχή και εθεωρείτο ότι όλα τα παιδιά το αντιμετώπιζαν κάποια στιγμή στα σχολικά τους χρόνια. Από το 1970 το φαινόμενο έγινε το αντικείμενο συστηματικής έρευνας κυρίως στις Σκανδιναβικές χώρες. Ο Olweus (1978) όρισε τον σχολικό εκφοβισμό ως την «εσκεμμένη επιθετική συμπεριφορά που επαναλαμβάνεται απέναντι σε ένα θύμα που δεν μπορεί να υπερασπιστεί εύκολα τον εαυτό του » τονίζοντας μια τυπική ανισορροπία δύναμης μεταξύ του θύτη και του θύματος ως μια σημαντική πτυχή του φαινομένου.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και τη δεκαετία του 1990, ο σχολικός εκφοβισμός άρχισε να μελετάται και σε αρκετές άλλες χώρες, όπως την Ιαπωνία, τη Μεγάλη Βρετανία, την Ολλανδία, τον Καναδά, τις ΗΠΑ και την Ισπανία. Κατά τα τελευταία 10 χρόνια υπήρξε μια σχεδόν εκρηκτική ανάπτυξη σε αυτόν τον τομέα, τόσο όσον αφορά την έρευνα, την παρέμβαση και τις εθνικές πολιτικές. Στις ΗΠΑ, αυτή η αυξημένη προσοχή τροφοδοτήθηκε από έντονες πράξεις βίας με πυροβολισμούς σε σχολεία, στα οποία τα τραγικά γεγονότα είχαν εν μέρει τουλάχιστον σύνδεση με πρακτικές εκφοβισμού στους εμπλεκόμενες φοιτητές.
Ενώ ο εκφοβισμός μπορεί να συμβεί σε οποιοδήποτε πλαίσιο συνήθως συμβαίνει στο σχολείο ή στη διαδρομή από και προς στο σχολείο. Τα ποσοστά είναι αυξημένα μεγαλύτερη στο Δημοτικό και στο Γυμνάσιο και σταδιακά μειώνονται στο Λύκειο.
Οι διαφορές αυτές συνδέονται και με το φύλο. Στο δημοτικό συμμετέχουν πιο πολύ τα αγόρια σε αναλογία 3 αγόρια προς 1 κορίτσι ενώ στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο εξισώνονται με τα κορίτσια. Έχει παρατηρηθεί επίσης ότι τα αγόρια μπλέκονται άμεσα σε περιστατικά σωματικής βίας, ενώ τα κορίτσια έμμεσα με λεκτική βία όπως ψεύδη, κουτσομπολιά και χειριστικές συμπεριφορές .
Τα αγόρια εκφοβίζονται κυρίως από αγόρια σε ποσοστό 80%, ενώ επίσης ένα μεγάλο ποσοστό κοριτσιών θυμάτων 50%, αναφέρει ως θύτες αγόρια. Ένα μικρότερο ποσοστό 15-25% αναφέρει ως θύτες αγόρια και κορίτσια.
Οι μισοί από τους μαθητές θύματα βίας δεν αναφέρουν πουθενά το γεγονός. Οι υπόλοιποι μισοί το αναφέρουν συνήθως σε φίλους τους και λιγότερο στους εκπαιδευτικούς ή τους γονείς. Τα παιδιά δεν μιλούν είτε γιατί φοβούνται την τιμωρία από τους ενήλικες (οι θύτες) είτε γιατί φοβούνται την εκδίκηση από τους συνομηλίκους (τα θύματα).
Ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να λάβει διάφορες μορφές, οι οποίες εκδηλώνονται με άμεση επιθετικότητα όπως σωματικά με κλωτσιές, γροθιές, λεκτικά με απειλές ή προσβολές, με σεξουαλικές χειρονομίες, καθώς και με έμμεση επιθετικότητα όπως η καταστροφή ή η κλοπή αντικειμένων που ανήκουν στο θύμα, ο αποκλεισμός ή η απόρριψή του από κοινωνικές ομάδες, η διάδοση ψευδών ή κουτσομπολιού και η παρενόχλησή του με ηλεκτρονικά μέσα
Περιγράφονται δύο είδη bullying.
Ο αυθόρμητος εκφοβισμός είναι εκείνος που γίνεται χωρίς το θύμα να έχει προκαλέσει με κάποιον τρόπο τον θύτη. Εκφράζει κοινωνικά, ακαδημαϊκά ή συναισθηματικά προβλήματα. Ο αντιδραστικός ή αμυντικός εκφοβισμός συμβαίνει ως απάντηση σε απειλή ή πρόκληση. Τα παιδιά αυτά μπορεί να είναι στόχοι για bullying αλλά με τη σειρά τους εκφοβίζουν μικρότερα και πιο αδύναμα παιδιά. Είναι δύσκολο να ταυτοποιηθούν γιατί παρουσιάζονται σαν θύματα κάποιου άλλου. Είναι υπεδραστήρια, με γρήγορες εναλλαγές του θυμικού, διεγείρονται εύκολα και δημιουργούν εντάσεις. Υπάρχει κίνδυνος για κοινωνική απομόνωση, αντικοινωνική συμπεριφορά, σχολική αποτυχία και χρήση ουσιών στην εφηβεία και την ενήλικη ζωή.
Η αναλογία θυμάτων – θυτών ποικίλλει. Μπορεί να έχουμε ένα θύτη και πολλά θύματα (Serial bullying) ή πολλούς θύτες και ένα θύμα (Multiple Victimization), που είναι το συχνότερο φαινόμενο στο σχολικό περιβάλλον . Αναφέρεται επίσης εκφοβισμός από διάφορα μέλη της ίδιας οικογένειας σ’ένα συγκεκριμένο θύμα (Families bullying)
Για την εκδήλωση του σχολικού εκφοβισμού συμβάλλουν βιολογικοί, κοινωνικοί και ψυχολογικοί ατομικοί παράγοντες. Περιλαμβάνουν την ιδιοσυγκρασία του παιδιού, τη σχέση του με την οικογένεια , τους φίλους, το σχολείο την κοινότητα και το πολιτισμικό περιβάλλον.
Ορισμένα ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά του παιδιού όπως παρορμητικότητα, μικρή ανοχή στις ματαιώσεις, δυσκολία στη κατανόηση των συναισθημάτων του άλλου, δυσκολία στη τήρηση των κανόνων συμβάλλουν στην εκδήλωση της συμπεριφοράς
Το bullying εκ μέρους του θύτη αποτελεί μια προσπάθεια κοινωνικής επικράτησης και υπεροχής, αλλά και κοινωνικής αποδοχής από τους συνομηλίκους Αναζητώντας τις απόψεις των ανηλίκων για τα αίτια του εκφοβισμού, άτομα που παραδέχονταν το ρόλο του θύτη, ανέφεραν ότι επιδίδονταν στον εκφοβισμό των συνομηλίκων τους γιατί ‘έχει πλάκα’, γιατί συντελεί στη δημοτικότητά τους και τους κάνει να αισθάνονται ισχυροί.\
Το bullying συμβαίνει συχνότερα σε σχολεία με ελλιπή οργάνωση, ανεπαρκή εποπτεία, μη ξεκάθαρους κανόνες αναμενόμενης συμπεριφοράς από τους μαθητές και ακατάλληλες μεθόδους πειθαρχίας. Παράγοντες που επίσης επηρεάζουν την εκδήλωση της συμπεριφοράς είναι οι συχνές εναλλαγές των διδασκόντων και η άσχημη ψυχολογική τους κατάσταση.
Ο ρόλος της οικογένειας φαίνεται επίσης να είναι καθοριστικός. Η μειωμένη γονεϊκή υποστήριξη, η ενδοοικογενειακή βία, η κακοποίηση ή η παραμέληση του παιδιού, οι οικογενειακές διενέξεις και οι χαμηλές προσδοκίες για ακαδημαϊκή επιτυχία συντελούν στην εμφάνιση του φαινομένου.
Τέλος οι κοινωνικοί παράγοντες αναφέρονται στις στάσεις των συνομηλίκων, των γονέων, των δασκάλων και της κοινωνίας γενικότερα απέναντι στη βία, την οποία μπορεί να θεωρούν φυσιολογική, ως στάδιο ωρίμανσης των αγοριών ή να την αποδέχονται σε κάποιες εκφάνσεις της (όπως στις αθλητικές δραστηριότητες, στη λεκτική επικοινωνία, στο διαδίκτυο).
Αντίθετα η ανθεκτικότητα στο bullying ενδυναμώνεται από τη συμμετοχή ενηλίκων που φροντίζουν το παιδί, την ανάπτυξη γνωσιακών και κοινωνικών δεξιοτήτων, την ύπαρξη κοινωνικών υποστηρικτικών συστημάτων. Οι συναισθηματικοί δεσμοί με το σχολείο και η συμμετοχή σε ομάδες συνομηλίκων όπως αθλητικές ομάδες παίζουν το ρόλο προστατευτικών παραγόντων.
Η ουσιαστική επικοινωνία μεταξύ των μελών της οικογένειας, η γονεϊκή υποστήριξη , η καλή σχέση με τους συνομηλίκους, η ύπαρξη «κολλητών» φίλων έχει φανεί ότι λειτουργούν προστατευτικά σε σχέση την εκδήλωση συμπεριφορών εκφοβισμού και ευνοούν την καλύτερη προσαρμογή των ατόμων που έχουν εκτεθεί ως θύματα σε τέτοιες συμπεριφορές.
Για την αντιμετώπιση και την πρόληψη του φαινομένου όλες οι μέθοδοι εστιάζουν στο ρόλο της οικογένειας, του σχολείου και των κρατικών φορέων, όπως και στη συνεργασία τους.
Όλοι συμφωνούν ότι το bullying όταν ανακαλυφθεί δεν πρέπει να μείνει χωρίς συνέπειες. Δεν υπάρχει λόγος να είναι κανείς επιθετικός με τον θύτη. Είναι καλύτερο να απομακρυνθεί το θύμα όσο γίνεται γρηγορότερα από τη σκηνή λέγοντας στο θύτη ότι θα λογοδοτήσει αργότερα, χωρίς να συγκεκριμενοποιείται το πως και πότε. Ο θύτης θα ανησυχεί για το τι πρόκειται να συμβεί και πιθανόν θα μπορέσει να σκεφτεί το λάθος του. Τιμωρίες που περιέχουν βία, προκαλούν θυμό, ταπείνωση ή υποτίμηση δεν είναι αποτελεσματικές και μπορεί να επιδεινώσουν το φαινόμενο. Η πιο αποτελεσματική αντιμετώπιση είναι να ζητηθεί από τον θύτη να επανορθώσει απέναντι στο θύμα. Αυτό μπορεί να γίνει με δημόσια συγνώμη, με προσωπική συγνώμη, με μια προσφορά ή την εκπλήρωση μιας επιθυμίας του θύματος , με την παροχή προστασίας απέναντι σε μελλοντικό bullying ή με κάποιο άλλο τρόπο που θα υποδείξει το θύμα. Αυτού του είδους η επανόρθωση δεν είναι εύκολη για τον θύτη, αλλά τον φέρνει αντιμέτωπο με τις συνέπειες της συμπεριφοράς του και δείχνει ότι το bullying δεν είναι ευρύτερα αποδεκτό και έχει κόστος για όλους τους εμπλεκόμενους.
Περισσότερα θέματα για τον σχολικό εκφοβισμό εδώ.