Τονισμός ουσιαστικών και καταβιβασμός του τόνου
Σε γενικές γραμμές τα ουσιαστικά - αντίθετα με τα επίθετα - είναι δυνατό να παρουσιάζουν αλλαγές της τονιζόμενης συλλαβής κατά την κλίση τους. Δεν υπάρχει ένας ενιαίος κανόνας για τη συμπεριφορά όλων των ουσιαστικών, εξαιτίας των ιστορικών κυρίως διαφορών τους.
Οι κυριότεροι κανόνες που μπορούν να επισημανθούν είναι οι εξής:
(α) η επίδραση του νόμου της τρισυλλαβίας (Ο νόμος της τρισυλλαβίας προβλέπει ότι κάθε λέξη στα ελληνικά, ανεξάρτητα από τον αριθμό των συλλαβών της, μπορεί να τονίζεται μόνο σε μία από τις τρεις τελευταίες συλλαβές της. Με άλλα λόγια, μια λέξη στα νέα ελληνικά μπορεί να είναι είτε προπαροξύτονη, είτε παροξύτονη, είτε οξύτονη): όταν προστίθενται καταλήξεις που θα οδηγούσαν σε παραβίαση του νόμου αν το ουσιαστικό διατηρούσε τον τόνο στην αρχική του θέση: δισύλλαβες καταλήξεις σε ένα παροξύτονο ουσιαστικό ή μονοσύλλαβες σε προπαροξύτονο:
ο φούρναρης - οι φουρνάρηδες
η κυβέρνηση - των κυβερνήσεων
το όνομα - τα ονόματα
(β) για ιστορικούς λόγους, γενικά αποκλείεται ο τονισμός στην προπαραλήγουσα εφόσον η κατάληξη περιέχει κάποιο φωνήεν που στην αρχαία ελληνική ήταν μακρόχρονο. Ο κανόνας αυτός έχει (γενικά) εμφανή εφαρμογή στην περίπτωση προπαροξύτονων (στην ονομαστική) ουσιαστικών σε συνδυασμό με τις καταλήξεις -ου (της γενικής ενικού), -ων (της γενικής πληθυντικού - με την εξαίρεση της κατάληξης -εων), -ους (της αιτιατικής πληθυντικού) και -εις (της ονομαστικής, αιτιατικής και κλητικής πληθυντικού):
ο δήμαρχος - του δημάρχου
η είσοδος - της εισόδου
το πρόσωπο - του προσώπου
οι φύλακες - των φυλάκων
οι κλίμακες - των κλιμάκων
τα προβλήματα - των προβλημάτων
οι άγγελοι - τους αγγέλους
οι έξοδοι - τις εξόδους
οι πρόεδροι - τους/τις προέδρους
ο πρύτανης - οι πρυτάνεις
η κατάληξη - οι/τις καταλήξεις
(γ) Επίσης για ιστορικούς λόγους, πολλά ουσιαστικά αρσενικά σε -ας ή -ης και θηλυκά σε -α ή -η, που συνήθως προέρχονται από πρωτόκλιτα της αρχαίας ελληνικής, τονίζονται υποχρεωτικά στη λήγουσα της γενικής πληθυντικού:
ο κλέφτης, οι κλέφτες, των κλεφτών
ο τουρίστας, οι τουρίστες, των τουριστών
η τράπεζα, οι τράπεζες, των τραπεζών
η τέχνη, οι τέχνες, των τεχνών
ο/η ταμίας, οι ταμίες, των ταμιών
αλλά και
ο άντρας, οι άντρες, των αντρών
ο μήνας, οι μήνες, των μηνών
Διατηρούν (ή κατεβάζουν) τον τόνο στην παραλήγουσα (και όχι στη λήγουσα) γενικά τα ουσιαστικά που αντιστοιχούν σε τριτόκλιτα της αρχαίας (κυρίως αρσενικά σε -ας και θηλυκά σε -α):
ο αγώνας, οι αγώνες, των αγώνων
ο γείτονας, οι γείτονες, των γειτόνων
η εφημερίδα, οι εφημερίδες, των εφημερίδων
η δυνατότητα, οι δυνατότητες, των δυνατοτήτων
Επομένως ένας μαθητής (όπως γενικά και ένας φυσικός ομιλητής) που συναντά ένα αρσενικό σε -ας ή ένα θηλυκό σε -α δεν μπορεί να προβλέψει τη θέση του τόνου στον τύπο της γενικής πληθυντικού.
Χρειάζεται επίσης συχνή επισήμανση της διαφοράς κατηγοριών που μπορεί να λειτουργούν συντακτικά με τον ίδιο τρόπο, στην ίδια θέση και ενδεχομένως να βρίσκονται ταυτόχρονα μέσα στην ίδια φράση ή πρόταση:
Συναντήθηκαν οι πρόεδροι και οι πρυτάνεις
Σύλλογος μητέρων και κυριών
Η συμφωνία των πρακτόρων και των τουριστών
Οι υπηρεσίες των λοχιών και των δεκανέων
Περισσότερο πλούσιο εκπαιδευτικό υλικό για το Δημοτικό εδώ.
Περισσότερο πλούσιο εκπαιδευτικό υλικό για το Γυμνάσιο εδώ.
Περισσότερο πλούσιο εκπαιδευτικό υλικό για το Λύκειο εδώ.