Η Δημοκρατία και η κολακεία
Ο Πλάτων επέκρινε τη δημοκρατία χαρακτηρίζοντάς την πολίτευμα το οποίο ευνοεί την κολακεία, αποκαλώντας την «τέχνη του κολακεύειν». Κατά βάθος, βασική αδυναμία της δημοκρατίας είναι ο πολιτικός εξισωτισμός όλων των πολιτών. Οι συνέπειες είναι οδυνηρές. Οι μέτριοι βρίσκουν άριστες ευκαιρίες συμμαχιών με τις οποίες θα ακυρώσουν τη δυναμική των αρίστων. Βέβαια, οι άριστοι, οι έντιμοι, οι ειλικρινείς, δεν τρέπονται ποτέ προς την πολιτική. Ωστόσο, έχουν κάποια θέση στο ιστορικό γίγνεσθαι. Τους είναι αδύνατο να πείσουν τους πολλούς οι οποίοι είναι μέτριοι.
Ιδού το πεδίο δράσης των δημοκρατικών ηγετών. Για να προσεγγίσουν την εξουσία, οφείλουν να υμνήσουν τις αρετές, τη δύναμη, τα θαυμάσια κατορθώματα του λαού. Ο τελευταίος ζητάει πάντα τα εύκολα, τα προσιτά, χωρίς ιδιαίτερο μόχθο και ανώτερες βλέψεις. Συνέπεια, η δημαγωγία. Είναι υπερβέβαιο πως η δημαγωγία συνδέεται πολύ στενά με τη δημοκρατία. Όσο μάλιστα χαμηλότερο είναι το ήθος του λαού τόσο περισσότερο η δημαγωγία θριαμβεύει. Βέβαια, συνιστά ευφυή απάτη. Το δημαγωγείν εκφράζει την πιο χυδαία κολακεία και προδίδει το εξαμβλωμένο ήθος των λαών οι οποίοι χειροκροτούν τους κόλακές τους. Και οι τελευταίοι, ωστόσο, κολακεύονται απ’ τους κολακευόμενους, διαιωνίζοντας το ιστορικό ψεύδος το οποίο είναι κωμικοτραγικό. Κωμικό στην επιφάνειά του και τραγικό στο βάθος του…
Δεν θα αναφερθούμε σε γνωστούς και κορυφαίους ταυτόχρονα στοχαστές οι οποίοι απέρριψαν τη δημοκρατία, ταυτίζοντάς την με εκφυλιστικό σύμπτωμα που κατατρώγει όση ζωτικότητα απέμεινε. Μας είναι γνωστός ο βίος και η πολιτεία καθεστώτων τα οποία, καταργώντας τη δημοκρατία, επέβαλαν τον ολοκληρωτισμό υπό ποικίλους μανδύες. Είναι αναμφισβήτητο πως οι ολοκληρωτισμοί γεννιούνται με την παρακμή της δημοκρατίας και πως αποβλέπουν στην ιδεολογική κατίσχυση της δυνάμεως, της φυλής, μιας ισχυρής κάστας, μιας παρανοϊκής ιδεολογίας.
Αντίθετα, η δημοκρατία βεβαρυμμένη με τις τόσες και τόσες ιδιοτέλειες της ανθρώπινης φύσης, είναι μετριοπαθέστερη, γιατί έχει ένα ισχυρό όπλο: τη συμμαχία των πολλών, την εξισορρόπηση των συμφερόντων τους, την προαγωγή του ευδαιμονισμού.
Στα σπλάχνα της όμως διατηρεί κάτι από απ’ τις παλιές αμαρτίες των προγόνων της. Οι ισχυροί του χρήματος, της πληροφόρησης, του εμπορίου κ.ο.κ. εξασφαλίζουν συχνά στους πολλούς ανεκτή ζωή για να τους κυβερνούν ανενόχλητοι. Όσο κι αν οι θεσμοί της δημοκρατίας δρουν εξισορροπητικά, δεν είναι δυνατό να υπάρξει αρμονία. Ο πολιτικός εξισωτισμός δεν ακολουθείται απ’ τον οικονομικό. Τα ανθρώπινα πάθη, όμως, ελεύθερα να εκφράζονται υπό την επίφαση της νομιμότητας, αποκαλύπτουν τις κρυφές πληγές της ανθρώπινης φύσης. Αυτών των πληγών κάτοπτρο και μάλιστα διαφανές είναι η δημοκρατία.
Τι θα μπορούσαμε να συναγάγουμε ως συμπέρασμα; Είναι δυνατός ο εκδημοκρατισμός της δημοκρατίας; Δεν υπάρχει αμφιβολία πως στα πλαίσια των θεσμών του δημοκρατικού πολιτεύματος επιτε-λούνται πάντα μεταρρυθμιστικές πρόοδοι οι οποίες είναι απαραίτητες. Αυτό όμως δε σημαίνει πως η δημοκρατική πρόοδος είναι πνευματικό προχώρημα. Κάποτε συμβάλλει στην οπισθοδρόμηση, καθώς επαυξάνει τον άρτο και τα θεάματα. Πάντα η δημοκρατία θα προβληματίζει, όσο κι αν αποτελεί μονόδρομο για τον άνθρωπο. Πάντα θα είναι ατελής και ανιδιοτελής, πάντα θα ερμηνεύει την ανθρώπινη φύση. Όσο η τελευταία βελτιώνεται τόσο η πολιτικοκοινωνική της έκφραση, η δημοκρατία, θα αναβαθμίζεται και θα προσφέρει στον άνθρωπο όλο και πιο ελπιδοφόρες προοπτικές.
[Διασκευή, Νίκος Μακρής, περ. ΕΥΘΥΝΗ, τεύχος 268, σσ. 174-175]
Θέματα:
Α. Να πυκνώσετε το παραπάνω κείμενο σε 100-120 λέξεις.
Β1. «Όσο μάλιστα χαμηλότερο είναι το ήθος του λαού τόσο περισσότερο η δημαγωγία θριαμβεύει»: να αναπτύξετε σε μία παράγραφο 100 λέξεων το περιεχόμενο της παραπάνω διαπίστωσης.
Β2. Να πλαγιοτιτλοφορήσετε τη δεύτερη («Ιδού το πεδίο … βάθος του») και την τελευταία παράγραφο («Τι θα μπορούσαμε … προοπτικές») του κειμένου.
Β3. Η τελευταία παράγραφος ξεκινά με ένα ερώτημα. Ποιο ρόλο επιτελεί;
Β4. Να αντικαταστήσετε τις υπογραμμισμένες λέξεις με συνώνυμές τους, ώστε να μην αλλοιώνεται το νόημα των φράσεων.
i. συνιστά ευφυή απάτη
ii. διαιωνίζοντας το ιστορικό ψεύδος
iii. αποβλέπουν στην ιδεολογική κατίσχυση της δυνάμεως
iv. η δημοκρατία βεβαρυμμένη με τις τόσες και τόσες ιδιοτέλειες της ανθρώπινης φύσης
v. Αυτό όμως δε σημαίνει πως η δημοκρατική πρόοδος είναι πνευματικό προχώρημα.
Γ. Υποστηρίζεται από πολλούς η άποψη πως ο μεσσιανισμός με τη μορφή της προσωπολατρίας (ηγετολατρίας) από τη μεριά των πολιτών, καθώς και ο λαϊκισμός με τη μορφή της κολακείας των πολιτών από τους πολιτικούς, αποτελούν όχι μόνο συγκοινωνούντα δοχεία αλλά και πληγές για το δημοκρατικό πολίτευμα, που φθείρουν ύπουλα και διαβρωτικά την ποιότητα της λειτουργίας του. Ποιοι λόγοι τροφοδοτούν τα παραπάνω φαινόμενα και υπό ποιες προϋποθέσεις μπορούν να αντιμετωπιστούν; Το κείμενό σας να έχει τη μορφή άρθρου σε περιοδικό πολιτικού προβληματισμού.
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
Α. Θέμα του κειμένου αποτελούν οι συνέπειες της κολακείας για τη Δημοκρατία. Αρχικά, ο συγγραφέας επισημαίνει πως η ισοπέδωση των πολιτών οδηγεί στην κυριαρχία της μετριότητας και στον παραμερισμό των αρίστων. Έτσι, οι ηγέτες κολακεύουν τα γούστα του λαού εκμεταλλευόμενοι την ηθική του κατάπτωση, για να τον χειραγωγήσουν με ψεύτικες υποσχέσεις. Το αποτέλεσμα είναι τότε ο εκφυλισμός της δημοκρατίας και η επικράτηση του ολοκληρωτισμού, σε αντίθεση με τη δημοκρατία που αποβλέπει στη μετριοπάθεια και τη σύνθεση των συμφερόντων. Εντούτοις, ορισμένες αρχηγεσίες εξαγοράζουν με την καταναλωτική ευμάρεια το λαό, για να κυβερνούν ευκολότερα, χωρίς ωστόσο να επιτυγχάνεται οικονομική ισότητα. Σε τελική ανάλυση, μόνον η εσωτερική βελτίωση των ανθρώπων εγγυάται την αναβάθμιση της δημοκρατίας. (111 λέξεις)
Β1. Οι δημαγωγοί, από τα πρώτα πολιτεύματα που εμφανίστηκαν, μέχρι και σήμερα προσπαθούν να χειραγωγήσουν τις μάζες χρησιμοποιώντας ένα ψεύτικο και πλαστό ενδιαφέρον για τις ανάγκες τους και εκμεταλλεύονται την ευπιστία τους αλλά και την ανάγκη για έναν ηγέτη. Σε περιόδους έκπτωσης των ηθών, εμφανίζονται επιδέξιοι δημοκόποι που προσπαθούν με απατηλά και αθέμιτα μέσα – κολακείες, ψεύτικες υποσχέσεις και συγκινησιακή διέγερση του ακροατηρίου – να κερδίσουν την εύνοια του λαού, προκειμένου να αποκομίσουν πολιτικά και προσωπικά οφέλη. Η δημαγωγία τροφοδοτείται από ανθρώπους που αρέσκονται να ακούν αυτούς που θωπεύουν τις αδυναμίες και τα ελαττώματά τους αλλά και από ανεύθυνους και επικίνδυνους πολιτικούς που ψαρεύουν στα θολά απόνερα της απογοήτευσης και της ηττοπάθειας. Χαρακτηριστική περίπτωση έσχατης δημαγωγίας αποτελεί η περίπτωση του Χίτλερ, ο οποίος πότισε με ισχυρό και διαβρωτικό δηλητήριο τους Γερμανούς. Με απέραντη μαεστρία ήξερε να υποδαυλίζει όλη την κλίμακα των ανθρωπίνων συναισθημάτων. Έκανε τους Γερμανούς να νιώθουν ριγμένοι, ταπεινωμένοι, απειλούμενοι. Κέντριζε μέσα τους την παράνοια, την ανασφάλεια, τη φοβία. Κι από την άλλη πλευρά, τους υποσχόταν δικαίωση, δύναμη, δόξα. Συνομιλούσε με το πλήθος και το μαγνήτιζε. Εκμεταλλευόταν όλους τους εθνικούς μύθους, αληθινούς και ψεύτικους. Παραπληροφορούσε τόσο έντεχνα, που ακόμα και το 1960 πολλοί Γερμανοί πίστευαν πως η χώρα τους μπήκε στον πόλεμο, αμυνόμενη, θύμα διεθνούς συνωμοσίας.
Β2. § 2η: Η δημαγωγία, γνώρισμα της δημοκρατίας.
§ 6η: Ο εκδημοκρατισμός της δημοκρατίας προϋποθέτει την εσωτερική βελτίωση του πολιτικού υποκειμένου.
Β3. Το ερώτημα παίζει ρόλο συνδετικό, διευκολύνοντας τη μετάβαση μεταξύ των δύο παραγράφων.
Β4. φενάκη, συντηρώντας, επικράτηση, υπολογισμοί (συμφεροντολογισμοί), πρόοδος (εξέλιξη).
Γ. Ενδεικτικές απαντήσεις:
Ορισμοί:
1. Λαϊκισμός: Η επιβολή του “χαρισματικού ηγέτη” στις μάζες, στο όνομα ενός προγράμματος που θα ικανοποιούσε “εθνικές, πολιτικές και κοινωνικές” διεκδικήσεις. Η τυπική αναγνώριση της εξουσίας του λαού, ενώ στην πραγματικότητα είτε δε συμμετέχει είτε συμμετέχει περιορισμένα στην άσκηση της εξουσίας• η διάσταση ανάμεσα στις λέξεις που εκφράζουν τους όρους της κοινωνικής πραγματικότητας και στην ίδια την πραγματικότητα. Η κακόσχημη πλευρά της λαϊκότητας. Αντίθετα, λαϊκότητα είναι το γνήσιο λαϊκό στοιχείο με χαρακτηριστικά την απλότητα και τη λιτότητα. Ο λαϊκισμός είναι ένα επικίνδυνο πολιτικό είδος, με αναφορές στο μαύρο παρελθόν της ευρωπαϊκής ιστορίας. Ο λαϊκισμός στην Ευρώπη, σε αντίθεση με την αμερικανική παράδοση του λαϊκισμού, είναι λιγότερο ή περισσότερο συνδεδεμένος με το φασισμό και το ναζισμό, τις πα-θολογίες της «φωνής των μαζών».
2. Μεσσιανισμός: Πρόκειται για την προσδοκία της μελλοντικής έλευσης ενός σωτήρα, που θα λυτρώσει τον κάθε άνθρωπο, χωρίς ο τελευταίος να χρειάζεται να αυτενεργήσει και να διαφοροποιηθεί από τη μάζα. Είναι μια βαθύτατα συντηρητική αντίληψη, η οποία έχει ως βασικό της χαρακτηριστικό το ότι κάθε πολίτης δεν μπορεί να επωμιστεί τις ευθύνες που απορρέουν από την κοινωνική του ένταξη και αναμένει την έλευση του εγκόσμιου σωτήρα, ο οποίος είναι χαρισματικός και μπορεί να αναλαμβάνει τις ευθύνες των άλλων. Ιδιαίτερα εμφανίζεται σε χώρες της Ανατολής, των οποίων οι άνθρωποι έχουν εθιστεί στην αναμονή της έξωθεν σωτηρίας. Δεν πρόκειται για μια γνήσια θρησκευτική πίστη, αλλά για μια νοθευμένη θρησκευτική συνείδηση, που αναφέρεται σε ανθρώπους χωρίς συγκροτημένη προσωπικότητα, χωρίς πρόσωπο αφού στη θέση του κυριαρ-χεί το προσωπείο.
Α’ Ζητούμενο:
Σήμερα, η ευθύνη για την εμφάνιση τέτοιων φαινομένων βαρύνει εξίσου την πολιτεία και τους πολίτες. Συνηθισμένες αιτίες εμφάνισης τέτοιων φαινομένων μπορεί να είναι η ελλιπής συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, η αδρανοποίησή τους και η ανάπτυξη του ατομικιστικού πνεύματος. Ακόμα και η επικράτηση μιας μαζικής κουλτούρας μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη μιας πολιτικής πατρωνίας και την αποδυνάμωση της δημοκρατίας. Η εμφάνιση του λαϊκισμού και του μεσσιανισμού οφείλεται:
• Στην αμάθεια και στις προκαταλήψεις των ανθρώπων.
• Στην έλλειψη πολιτικής συνείδησης και συμμετοχικών δημοκρατιών.
• Στην άσκηση πατερναλιστικής πολιτικής, η οποία αναθρέφει πολίτες-νήπια, που αδυνατούν να κατανοήσουν το μέγεθος της προσωπικής-πολιτικής τους ευθύνης.
• Στη μη ορθή λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος που επιτρέπει στους κάθε είδους δημαγωγούς, με την υποσχεσιολογία, να δημιουργούν συγκινησιακή πρόσδεση των πολιτών με το πρόσωπό τους, ώστε να αναστέλλεται η κριτική σκέψη και να αποπροσανατολίζονται από τα πραγματικά προβλήματα.
• Στις παλαιοκομματικές αντιλήψεις και πελατειακές σχέσεις του παρελθόντος που έχουν διαμορφώσει την αντίληψη ότι ο πολιτικός έχει ως αποστολή την ικανοποίηση των συμφερόντων των ψηφοφόρων-πελατών και όχι ευρύτερων κοινωνικών συνόλων ανεξάρτητα αν είναι ψηφοφόροι του.
• Στη νοθευμένη θρησκευτική συνείδηση των ανθρώπων, που αντικαθιστά τις γνήσιες, μεταφυσικές ανησυχίες τους με μοιρολατρικές στάσεις ζωής.
• Στην παθογένεια του εκπαιδευτικού συστήματος, το οποίο αδυνατεί να δημιουργήσει ισχυρή προσωπικότητα στους μαθητές, οι οποίοι δεν μπορούν να βιώσουν τον εαυτό τους ως ενεργητικό φορέα των δυνατοτήτων τους.
• Στο χαμηλό πνευματικό επίπεδο των ανθρώπων: η έλλειψη προβληματισμού χαρακτηρίζει το σύγχρονο άνθρωπο ο οποίος δεν μπορεί πολλές φορές να συνειδητοποιήσει πότε καταπατούνται τα δικαιώματά του, πώς μπορεί να ενεργήσει ώστε να συμβάλει έστω και σε μικρό βαθμό στις πολιτικές εξελίξεις της χώρας του. Έτσι, οι πολιτικοί ηγέτες εκμεταλλεύονται την πνευματική νωθρότητα και με την επιτηδευμένη χρήση του λόγου παραπλανούν τους πολίτες, αντί να τους διαφωτίζουν.
• Στην τάση των ανθρώπων να αναζητούν τη λύση των προβλημάτων τους, στηριζόμενοι στις ικανότητες ενός χαρισματικού ηγέτη.
Συνέπειες του λαϊκισμού και του μεσσιανισμού:
Η υποβάθμιση της δημοκρατίας και η υπερίσχυση τακτικών που χαρακτηρίζουν ολοκληρωτικά καθεστώτα είναι το αποτέλεσμα της υιοθέτησης του λαϊκισμού και του μεσσιανισμού. Αν και ο λαός πρέπει να εξουσιάζει μέσω των αντιπροσώπων του, ωστόσο ο ίδιος γίνεται άθυρμα των πολιτικών πατρώνων. Δεν είναι υπερβολικό να υποστηριχθεί, δηλαδή, ότι οι πολίτες ταυτίζονται με τα πρόσωπα της πολιτικής στο βαθμό που θεωρούν τα κηρύγματά τους μεσσιανικά. Εκτός από αυτά, τα κόμματα αντί να λειτουργούν ως πυρήνες αναπαραγωγής δημοκρατικών ηθών γίνονται κέντρα χαριστικών παροχών εκ μέρους υπουργών ή βουλευτών σε κομματικούς οπαδούς. Είναι, επομένως, εμφανές ότι όλο το δημοκρατικό πολιτικό σύστημα υπολειτουργεί και οι φορείς του ευτελίζονται.
Β΄ Ζητούμενο:
Μόνο τα πνευματικώς ώριμα άτομα μπορούν να μην ετεροκατευθύνονται από την προπαγάνδα των πολι-τικών.
Οι πνευματικοί άνθρωποι μπορούν με τη διεισδυτική ικανότητά τους να διακρίνουν τις παραπλανητικές μεθόδους των πολιτικών, τα δήθεν λαϊκά καλλιτεχνικά δημιουργήματα κλπ. Έτσι, έχουν χρέος να αποκαλύπτουν την αλήθεια στο κοινό, προκειμένου το ίδιο να μην παγιδεύεται.
Ενίσχυση των συμμετοχικών πολιτικών θεσμών, που θα καθιστά τους ανθρώπους ικανούς να σκεφτούν, να κατανοούν τις ευθύνες τους και την αξία της συμμετοχής.
Καλλιέργεια της πραγματικής λαϊκής συνείδησης μέσα από παραδοσιακά, και όχι μόνον, πρότυπα και σχήματα.
Ενίσχυση της παιδείας, ώστε να γίνει συνείδηση στους ανθρώπους ότι ο Μεσσίας μπορεί να αναγνωριστεί μόνο από εκείνους που έχουν ασκηθεί στην αναζήτηση του Ωραίου, του Αγαθού και του Αληθινού.
Μόνο η ανθρωπιστική παιδεία μπορεί να δημιουργήσει ανθρώπους ικανούς να αναζητήσουν και να βιώσουν το βάθος του προσώπου τους, ώστε να έχουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και να αναπτύσσουν πρωτοβουλίες, χωρίς να αναμένουν έξωθεν σωτήριες επεμβάσεις. Η ολοκληρωμένη παιδεία ευαισθητοποιεί ποικιλότροπα τους ανθρώπους, οξύνει την κρίση και τους επιτρέπει να διαμορφώνουν προσωπική άποψη, ώστε να αποκαλύπτουν τους λαϊκιστές.
Σωστή λειτουργία της δημοκρατίας, ώστε να μην προωθούνται όσοι δεν έχουν πραγματική αξία και ενδιαφέρον για το λαό, αλλά εκμεταλλεύονται το πολιτικό έλλειμμα.
Για να γίνει το πολιτικό μας σύστημα πιο αξιόπιστο και ελκυστικό, δεν αρκεί ούτε ένας πολιτικός ηγέτης ούτε καν ένα κόμμα. Χρειάζεται συνέγερση περισσότερων δυνάμεων, μια επανάσταση στη νοοτροπία μας. Για να αλλάξει η Ελλάδα πρέπει πρώτα να αλλάξουμε όλοι εμείς.
Περισσότερο πλούσιο εκπαιδευτικό υλικό για το Λύκειο εδώ.