Μπορεί να σόκαρε την ελληνική κοινωνία η πρόσφατη αυτοχειρία του 15χρονου μαθητή που σε σημείωμα του αναφέρετε ότι είχε πέσει θύμα σχολικού εκφοβισμού, ωστόσο θα πρέπει να θυμηθούμε ότι  Ελλάδα βρίσκεται μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών με τα υψηλότερα ποσοστά μαθητών που εμπλέκονται σε περιστατικά εκφοβισμού μαζί με τη Λιθουανία, την Εσθονία και τη Λετονία.
Τουλάχιστον αυτό είχε προκύψει από την έρευνα που είχε διενεργήσει «Το Χαμόγελο του Παιδιού» το 2014.
Συγκεκριμένα, το 6,3% των εφήβων στην Ελλάδα έχει δεχτεί διαδικτυακό εκφοβισμό σε διάστημα τεσσάρων μηνών και το 3,6% δηλώνει ότι έγινε δράστης. Το 42% των εκπαιδευτικών πιστεύει ότι τα περιστατικά ενδοσχολικής βίας και παραβατικότητας υποβαθμίζονται ή αποσιωπώνται, ενώ μόνο 1 στα 10 παιδιά που βιώνουν κάποια μορφή βίας λαμβάνουν υποστήριξη στην Ελλάδα.
Σύμφωνα με την Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου, άλλες έρευνες για τη συχνότητα του φαινομένου στην Ελλάδα δείχνουν ότι:
  • το 10-15% των μαθητών πέφτει θύμα διαφόρων μορφών βίας στο σχολικό περιβάλλον
  • οι μαθητές που ασκούν βία, δηλαδή οι θύτες, υπολογίζεται ότι ξεπερνούν το 5% του συνόλου των μαθητών
  • έχει ότι τα αγόρια εμπλέκονται περισσότερο σε περιστατικά σωματικής βίας σε σύγκριση με τα κορίτσια, τα οποία φαίνεται να εμπλέκονται πιο συχνά σε περιστατικά λεκτικής βίας
  • τα αγόρια σε σχέση με τα κορίτσια εμπλέκονται πιο συχνά σε περιστατικά βίας, με αναλογία 3 προς 1
  • τα περιστατικά ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού εκδηλώνονται με μεγαλύτερη συχνότητα στο δημοτικό και το γυμνάσιο, ενώ στο λύκειο μειώνονται
  • οι μισοί από τους μαθητές-θύματα βίας δεν αναφέρουν πουθενά το γεγονός, ενώ οι υπόλοιποι μισοί συνήθως το αναφέρουν σε φίλους τους και σπανιότερα στους εκπαιδευτικούς και τους γονείς τους.
Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού είναι διεθνές, αφού το 55% των παιδιών στην Ευρώπη που έχουν εκφοβιστεί υποστηρίζουν ότι ως συνέπεια βιώνουν συμπτώματα κατάθλιψης με περισσότερο από το 1/3 των παιδιών να υποστηρίζει ότι έκανε κακό στον εαυτό του ή σκέφτηκε να αυτοκτονήσει. Το 28% των μαθητών 6-12 ετών στις ΗΠΑ έχουν υποστεί εκφοβισμό, ενώ το 70, 6% των μαθητών δηλώνουν πως έχουν δει περιστατικά bullying στο σχολείο τους. Μόνο σε ποσοστό 20% – 30% των μαθητών που υφίστανται εκφοβισμό ενημερώνουν κάποιον ενήλικα. Αλλά εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι το 34% των ενηλίκων θεωρούν τον σχολικό εκφοβισμό ως μια φυσιολογική πτυχή της ανάπτυξης ενός παιδιού.

Τι είναι ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο;

Ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο είναι ένα σοβαρό πρόβλημα. Είναι κάτι που μπορεί να το βιώνουν πολλά παιδιά και να τα τρομάζει τόσο πολύ, ώστε να φοβούνται να πάνε στο σχολείο.
Γενικά, εκφοβισμός είναι όταν ένα παιδί (ή μια ομάδα παιδιών) προσπαθεί σκόπιμα να πληγώσει σωματικά ή ψυχικά ένα άλλο παιδί, με αρνητικές πράξεις ή αρνητικά λόγια εναντίον του. Αυτό συμβαίνει πολλές φορές και προκαλεί λύπη και φόβο στο παιδί που εκφοβίζεται και δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του.
Σύμφωνα με την Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου, ο εκφοβισμός μπορεί να συμβεί με πολλούς τρόπους:
  • Με κλωτσιές, γροθιές, χτυπήματα με αντικείμενα, τρικλοποδιές, τσιμπήματα, σπρωξίματα ή καταστροφή αντικειμένων.
  • Με βρισιές, προσβολές, απειλές που έχουν σκοπό να γελοιοποιήσουν ένα παιδί.
  • Με έμμεσους τρόπους, «πίσω από την πλάτη» του παιδιού και γι’ αυτό είναι δύσκολο να τους καταλάβει κανείς. Για παράδειγμα, το παιδί που εκφοβίζει μπορεί να διαδίδει ψέματα ή άσχημες φήμες για το παιδί που εκφοβίζεται με σκοπό να μην το συμπαθούν οι άλλοι, να κάνει αρνητικές ή και χυδαίες χειρονομίες, να λέει αστεία που γελοιοποιούν το παιδί που εκφοβίζεται, να το αποκλείει από τις παρέες και τα παιχνίδια.
  • Το παιδί που εκφοβίζει μπορεί να στέλνει στο παιδί που εκφοβίζεται μηνύματα με βρισιές ή χυδαίο περιεχόμενο στο κινητό του ή στο e-mail του. Ακόμη, μπορεί να διαδίδει ψέματα και άσχημες φήμες μέσω του διαδικτύου.
Όλα τα προηγούμενα μπορεί να συμβαίνουν πολλές φορές και για πολύ καιρό. Ο εκφοβισμός πληγώνει και τρομάζει τα παιδιά και επηρεάζει αρνητικά τη ζωή τους.

Ποιος κινδυνεύει;

Η επιστημονική έρευνα γύρω από τον εκφοβισμό δείχνει ότι σε μακροπρόθεσμο ψυχοσωματικό κίνδυνο δεν βρίσκονται μόνο τα παιδιά που υφίστανται τον εκφοβισμό, αλλά και τα ίδια τα παιδιά που εκφοβίζουν άλλα παιδιά.
Τα παιδιά που κινδυνεύουν να εκφοβίσουν άλλα παιδιά μπορεί να…
  • Είναι παιδιά που εκτίθενται στη βία από την οικογένειά τους και θεωρούν σωστό να επιβάλλεται η θέληση του ισχυρότερου και στις δικές τους σχέσεις με τους συμμαθητές τους
  • Εκφοβίζονται από άλλα παιδιά ή ενήλικες, και να επαναλαμβάνουν τη συμπεριφορά σε βάρος άλλων ώστε να επανακτήσουν την αυτοπεποίθησή τους
  • Χαρακτηρίζονται από υψηλή δημοφιλία και να έχουν αναπτύξει δεξιότητες «ανάγνωσης» των ανίσχυρων παιδιών που εκφοβίζουν
  • Νιώθουν τους γονείς τους απόμακρους ή αδιάφορους
  • Προέρχονται από οικογένειες που τα μέλη τους δεν μπορούν να εκφράζονται ελεύθερα, που υπάρχει απολυταρχικός έλεγχος και λείπει η καλή επικοινωνία και η θετική επαφή με τον έξω κόσμο, με αποτέλεσμα να γίνονται ανασφαλή και επιθετικά στις σχέσεις τους με άλλα παιδιά, που τα βλέπουν ως απειλητικά
  • Πηγαίνουν σε σχολεία που έχουν πάρα πολλούς μαθητές και λίγους εκπαιδευτικούς, με αποτέλεσμα ανεπαρκή επίβλεψη από τους εκπαιδευτικούς, απουσία εκπαιδευτικής σχέσης με τον κάθε μαθητή, και φτωχά μαθησιακά ερεθίσματα
  • Πηγαίνουν σε σχολεία ανταγωνιστικά, με κλίμα ελεγκτικό και απρόσωπο, ή αυστηρά προσανατολισμένο στη μάθηση και στην τήρηση ορίων με άκαμπτο τρόπο
  • Ανήκουν σε παρέες (ή είναι «αρχηγοί») που έχουν ως προϋπόθεση την άσκηση βίας και τη χρήση επιθετικών συμπεριφορών για την ένταξη σε αυτές, και στρέφουν τα μέλη τους εναντίον κάποιου άλλου παιδιού ή ομάδας
  • Περνούν πολύ χρόνο βλέποντας ταινίες και παίζοντας ηλεκτρονικά παιχνίδια με βίαιο περιεχόμενο. Ειδικά τα παιδιά που εκτίθενται και σε άλλους παράγοντες που προκαλούν άγχος, έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να αναπαράξουν την επιθετικότητα που βλέπουν
  • Συχνά προέρχονται από οικογένειες που βρίσκονται σε οικονομική ανασφάλεια και εκφράζουν την αγωνία που βιώνουν στην οικογένεια με επιθετικότητα στο σχολείο
Τα παιδιά που είναι σε κίνδυνο να εκφοβιστούν από άλλα παιδιά μπορεί να…
  • Είναι παιδιά που δεν έχουν πολλούς φίλους, δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλή, είναι ήσυχα και μοναχικά
  • Δυσκολεύονται στις κοινωνικές τους συνδιαλλαγές με τα συνομήλικά τους παιδιά
  • Έχουν αγχώδη ιδιοσυγκρασία, χαμηλή αυτοεκτίμηση και δυσκολεύονται να προσαρμοστούν σε νέες συνθήκες
  • Είναι παιδιά με σωματικές αναπηρίες, με προβλήματα ψυχικής υγείας ή με αναπτυξιακά προβλήματα
  • Είναι παιδιά με ειδικές μαθησιακές δυσκολίες, τα οποία δυσκολεύονται στα μαθήματα κι αυτό γίνεται αντιληπτό από τους συμμαθητές ως «μειονεξία», αδυναμία
  • Είναι παιδιά που γίνονται αντιληπτά ως «διαφορετικά» από την πλειονότητα, ή παιδιά με ιδιοσυγκρασιακές ιδιαιτερότητες
  • Προέρχονται από άλλες χώρες, ή να ανήκουν σε άλλη φυλή, ή να έχουν διαφορετικό θρήσκευμα
  • Έχουν χρόνια έκθεση στη βία (συναισθηματική, ψυχολογική, σωματική κ.λπ.) και έχουν αναπτύξει αίσθηση αβοηθησίας, που δεν τα βοηθά στο να αναζητούν και να βρίσκουν στρατηγικές αντιμετώπισης
  • Έχουν υπερπροστατευτικούς ή απόμακρους γονείς
  • Πηγαίνουν σε σχολεία που έχουν πάρα πολλούς μαθητές και λίγους εκπαιδευτικούς, με αποτέλεσμα να λείπει η επαρκής επίβλεψη από τους εκπαιδευτικούς και η διαμόρφωση εκπαιδευτικής σχέσης με τον κάθε μαθητή, και τα εκπαιδευτικά ερεθίσματα που δίνονται να μην είναι αρκετά πλούσια
  • Πηγαίνουν σε σχολεία ανταγωνιστικά, με κλίμα ελεγκτικό και απρόσωπο, ή αυστηρά προσανατολισμένο στη μάθηση και στην τήρηση ορίων με στερεοτυπικό τρόπο

Παιδιά-παρατηρητές του εκφοβισμού: Αυτά, κινδυνεύουν;

Ακόμα κι αν δεν υφίστανται τα ίδια τον εκφοβισμό, ή αν δεν εκφοβίζουν ενεργητικά άλλα παιδιά, τα παιδιά που γίνονται θεατές περιστατικών εκφοβισμού στο σχολείο επιβαρύνονται και αυτά, ψυχολογικά. Αρκετά από αυτά ενδέχεται να νιώθουν ανασφάλεια για τον εαυτό τους (δηλαδή ότι μπορεί να είναι οι επόμενοι που θα εκφοβιστούν), ενοχές για το ότι δεν προστάτευσαν κάποιον συμμαθητή/κάποια συμμαθήτρια, ή για το ότι ενίσχυσαν το παιδί που εκφόβισε κάποιο άλλο στο να το κάνει. Άλλα, ενδέχεται να βρίσκονται στην άλλη πλευρά του φάσματος, και να κινδυνεύουν να εκτεθούν στην επιρροή μιας παρέας παιδιών που εκφοβίζει άλλα παιδιά. Σε κάθε περίπτωση, δεδομένου ότι οι παρατηρητές του φαινομένου έχουν και τον πιο σημαντικό ρόλο στο σταμάτημά του, δεν πρέπει να αγνοούνται αλλά αντίθετα να ενεργοποιούνται, ώστε να προστατευθούν από τον εκφοβισμό.

Αντιμετωπίζοντας τον σχολικό εκφοβισμό με συγκεκριμένα μέτρα και πολιτικές

Σε επίπεδο σχολείου τα μέτρα περιλαμβάνουν:
  • Θεσμοθέτηση επιτροπής ενάντια στην ενδοσχολική βία και τον εκφοβισμό από εκπαιδευτικούς, μαθητές και γονείς
  • Σύνταξη Διακήρυξης του σχολείου ενάντια στη βία: δικαιώματα-υποχρεώσεις-καθήκοντα για όλα τα μέλη της σχολικής κοινότητας
  • Διερεύνηση της συχνότητας και των μορφών με τις οποίες εκδηλώνεται ο σχολικός εκφοβισμός –χορήγηση ερωτηματολογίου
  • Πραγματοποίηση ομιλιών για το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού
  • Οργάνωση αποτελεσματικής εποπτείας και επίβλεψης
  • Καταγραφή των περιστατικών σχολικού εκφοβισμού
  • Συναντήσεις εκπαιδευτικών-γονέων
Σε επίπεδο τάξης τα μέτρα περιλαμβάνουν:
  • Σύνταξη των κανόνων της τάξης ενάντια στη βία και τον εκφοβισμό
  • Συζήτηση στην τάξη για τον ορισμό & τις μορφές της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού
  • Συζήτηση για τις επιπτώσεις του εκφοβισμού και για τους τρόπους πρόληψης και αντιμετώπισης
  • Πρόγραμμα δραστηριοτήτων ευαισθητοποίησης βασισμένο στα εργαστήρια που περιλαμβάνει το πρόγραμμα παρέμβασης
  • Προαγωγή των συνεργατικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ των μαθητών
Σε ατομικό επίπεδο τα μέτρα περιλαμβάνουν:
  • Συζήτηση των εκπαιδευτικών με τους μαθητές που ασκούν βία, καθώς και με τους μαθητές που δέχονται βία, σε ξεχωριστό χρόνο και πλαίσιο
  • Το μοντέλο της «σχολική διαμεσολάβησης», που πραγματοποιείται από μαθητές
  • Συζήτηση των εκπαιδευτικών με τους γονείς των μαθητών που εμπλέκονται στα ανάλογα περιστατικά
  • Διαδικασία παραπομπής σε ειδικές υπηρεσίες, όταν αυτό απαιτείται

Πώς πρέπει να δράσουν γονείς και καθηγητές απέναντι στη σχολική βία;

Το Δίκτυο Κατά της Βίας στο σχολείο που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία της Εταιρείας Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου δίνει σημαντικές συμβουλές για την πρόληψη και την αντιμετώπιση του φαινομένου.
Συμβουλές σε εκπαιδευτικούς
  1. Μιλήστε στο παιδί που εκφοβίζεται και ακούστε με προσοχή και σοβαρότητα αυτά που έχει να σας πει. Διαβεβαιώστε το ότι θα ανταποκριθείτε άμεσα για να το προστατεύσετε και ότι είστε διαθέσιμος να παράσχετε κάθε δυνατή βοήθεια. Πείτε στο παιδί, να σας κρατά ενήμερο σχετικά με οποιαδήποτε εξέλιξη.
  2. Συζητήστε με τους γονείς του παιδιού, εκφράστε τις ανησυχίες σας και δείξτε ότι είστε αποφασισμένος να αναλάβετε δράση.
  3. Εξακριβώστε ποιο παιδί είναι αυτό που εκφοβίζεται ή αυτό που εκφοβίζει.
  4. Εξακριβώστε αν υπάρχει ομάδα παιδιών η οποία ενθαρρύνει ή/και υποστηρίζει το παιδί που εκφοβίζει.
  5. Οδηγήστε το παιδί που εκφοβίζει στο γραφείο του Διευθυντή και συζητήστε σοβαρά μαζί του για το περιστατικό.
  6. Υποστηρίξτε το παιδί που εκφοβίζεται σε συνεργασία με τον Διευθυντή.
Συμβουλές σε γονείς παιδιού που εκφοβίζεται
  1. Συνεργαστείτε στενά με το σχολείο για να πληροφορηθείτε για την έκταση και τη σοβαρότητα του περιστατικού καθώς και για τους τρόπους αντιμετώπισής του.
  2. Παρέχετε στο παιδί σας υποστήριξη και ασφάλεια, χωρίς να το κατακρίνετε.
  3. Ακούστε προσεκτικά τι έχει να σας πει το παιδί σας για τα συναισθήματά του και για τις ανάγκες του.
  4. Παρακολουθείτε την εξέλιξη της κατάστασης αλλά και την υγεία του παιδιού σας.
  5. Αν το παιδί σας παραπονιέται για μεγάλο χρονικό διάστημα ότι έχει σωματικούς πόνους, αν παρατηρείτε ότι έχει δυσκολίες στον ύπνο ή αν αρνείται επίμονα να πάει στο σχολείο, επισκεφτείτε έναν ειδικό ψυχικής υγείας για παιδιά.
Συμβουλές σε γονείς παιδιού που εκφοβίζει
  1. Συζητήστε με τον Διευθυντή του σχολείου για το περιστατικό εκφοβισμού που προκλήθηκε από το παιδί σας.
  2. Συνεργαστείτε με το σχολείο, για την αντιμετώπιση του προβλήματος του παιδιού σας σχετικά με τη βία.
  3. Συνεργαστείτε με τον Διευθυντή και τον δάσκαλο του παιδιού σας για την εφαρμογή των κανόνων, των συνεπειών και την πρόληψη τέτοιων συμπεριφορών.
  4. Παρακολουθήστε την εξέλιξη της κατάστασης και συνεργαστείτε στενά με το σχολείο. Παρατηρήστε αν το παιδί σας εμπλέκεται συχνά σε καβγάδες ή εκδηλώνει εκφοβιστική συμπεριφορά και με τα παιδιά της γειτονιάς ή και με εσάς στο σπίτι. Μιλήστε γι’ αυτά στο Διευθυντή και το δάσκαλο της τάξης και συνεργαστείτε μαζί τους για να πάρετε βοήθεια.

Πού μπορείτε να απευθυνθείτε
  • 1056 Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS από το Χαμόγελο του Παιδιού
  • 116-111 Γραμμή στήριξης παιδιών και εφήβων της ΕΨΥΠΕ
  • 800 11 32 000 Συνήγορος του Πολίτη-Κύκλος Δικαιωμάτων του Παιδιού

Περισσότερες συμβουλές εδώ.