Πλάτωνα Πρωταγόρας - Ερμηνευτικά σχόλια στην Ενότητα 2

ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ, ΕΝΟΤΗΤΑ 2^η  : Η αρχή της δημιουργίας του ανθρώπου

ΔΟΜΗ :

1.                   Η δημιουργία των ζώων

2.                   Η εντολή των θεών στον Προμηθέα και τον Επιμηθέα

3.                   Η διανομή ικανοτήτων από τον Επιμηθέα με σκοπό :

·            Την προφύλαξη από τους εχθρούς

·            Την προφύλαξη από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες

·            Την εξασφάλιση τροφής

·            Την αναπαραγωγή των ειδών

και βασικά κριτήρια :

·            Την επιβίωση και διαιώνιση των ειδών

·            Την ισορροπία στη φύση

·            Το νόμο της αναπλήρωσης

1.    Η δημιουργία των ζώων

  ῏Ην γάρ πο­τε χρό­νος :

·         Η αρχή της δημιουργίας του ζωικού βασιλείου, μετά τη Θεογονία

·         αόριστος χρονικός προσδιορισμός (ανάγεται στα βάθη του χρόνου)

·         τυπική φράση στην αρχή της αφήγησης των μύθων (σαν το «μια φορά κι έναν καιρό» των νεοελληνικών παραμυθιών)

·         λαϊκότροπο ύφος της αφήγησης (άλλα στοιχεία : απλή σύνταξη, μικρές περίοδοι, παρατακτική σύνδεση, επαναλήψεις), αλλά και λόγιο, πιο περίτεχνο (ποιητικές και ρυθμικές φράσεις, λεκτικά σχήματα)

Οι θεοί και ο «αγνωστικισμός» του Πρωταγόρα : η αντίφαση και μια ερμηνεία της

Από την αρχή ήδη του μύθου είναι εμφανής ο πρωταγωνιστικός ρόλος των θεών. Δημιουργοί των έμβιων όντων είναι οι - προϋπάρχοντες -θεοί (τυ­ποῦ­σιν αὐ­τὰ θε­οὶ). Η ύπαρξη θεών και μάλιστα ως δημιουργών των ζώων και του ανθρώπου θεωρείται ότι έρχεται σε αντίφαση με την άποψη του Πρωταγόρα για τους θεούς : «για τους θεούς δεν μπορώ να ξέρω με βεβαιότητα ούτε αν υπάρχουν ούτε ποια μορφή έχουν. Είναι πολλά που εμποδίζουν τη γνώση μας γι’  αυτούς, όπως το ότι δεν εμφανίζονται αλλά και η συντομία του ανθρώπινου βίου». Ο Πρωαγόρας. αμφιβάλλει για την ύπαρξη των θεών, αφού οι γνώσεις μας δεν είναι σαφείς γι’ αυτούς (αγνωστικισμός). Πώς δέχεται, λοιπόν, στο μύθο την ύπαρξη και την καθοριστική τους δράση; Η αντίφαση αυτή ερμηνεύεται –εν μέρει-, αν λάβουμε υπόψη μας την αλληγορική σημασία του μύθου και τη συμβολική παρουσία των θεών σε αυτόν : οι θεοί είναι οι δυνάμεις της φυσικής νομοτέλειας, της αναγκαιότητας που διέπει τον κόσμο. Ο Δίας, ως ανώτατος θεός, συμβολίζει την ίδια τη φυσική νομοτέλεια, τις αναπόφευκτες δυνάμεις του κόσμου. Με την έννοια αυτή, δεν είναι ο Δίας που παρεμβαίνοντας δρα αλλά η ίδια η φύση. Το ίδιο ισχύει και για τους άλλους θεούς. Ο Προμηθέας και ο Επιμηθέας και αργότερα ο Ερμής είναι τα «εκτελεστικά όργανα» της νομοτέλειας αυτής.

τυ­ποῦ­σιν αὐ­τὰ θε­οὶ γῆς ἔν­δον : η «Γῆ μήτηρ» και η «αυτοχθονία»

·       αρχέγονη αντίληψη περί «Μητέρας Γης», μητέρας των πάντων («Παμμήτωρ», Δημήτηρ<Γη+μήτηρ), της πρώτης θηλυκής θεότητας που λατρεύθηκε (Θεά της γονιμότητας)

·       απηχείται και η αντίληψη περί  «αὐτοχθονίας» : πολλοί αρχαίοι λαοί (π.χ. οι Αθηναίοι) περηφανεύονταν ότι γεννήθηκαν στη γη που κατοικούσαν και δεν προήλθαν από αλλού.

ἐκ γῆς καὶ πυ­ρὸς μεί­ξα­ντες καὶ τῶν ὅ­σα πυ­ρὶ καὶ γῇ κε­ράν­νυ­ται : κοσμολογικές αντιλήψεις περί στοιχείων της φύσης

·       πρώτη ύλη για τη δημιουργία των ζώων ήταν το χώμα και η φωτιά (=κοσμολογία Παρμενίδη, στην Παλαιά Διαθήκη η δημιουργία του Αδάμ γίνεται από χώμα στο οποίο ο Θεός ενεφύσησε ζωή)

·       η ανάμιξη και άλλων στοιχείων, δηλαδή νερού και αέρα, απηχεί αντιλήψεις του Εμπεδοκλή (τα όντα αποτελούνται από σύνθεση των τεσσάρων στοιχείων : νερού, αέρα, γης και φωτιάς)

2.    Η εντολή των θεών στον Προμηθέα και τον Επιμηθέα :

Προμηθέας και Επιμηθέας : δύο αδέλφια τόσο διαφορετικά μεταξύ τους…

·       Τιτάνες, γιοι Ιαπετού και Κλυμένης.

·       Προμηθεύς (<πρό+μῆτις=σοφία, ευφυία) =ο προνοητικός, ο προβλεπτικός (επιθ. προμηθής, ουσ. ἡ προμήθεια=πρόνοια, πρόβλεψη)

·       Ἐπιμηθεύς (<ἐπί+μῆτις) = ο αστόχαστος, ο κατόπιν σκεπτόμενος, που δεν προνοεί

·       Ο Επιμηθεύς αναλαμβάνει τη διανομή των ικανοτήτων στα ζώα και, ως απερίσκεπτος που είναι, ξεχνά τον άνθρωπο χωρίς βιολογικές-σωματικές ικανότητες. Η επιθυμία του Επιμηθέα να κάνει αυτός τη διανομή είναι καίρια για την εξέλιξη του μύθου : θα αφήσει τον άνθρωπο «ανεφοδίαστο» και θα προκαλέσει την παρέμβαση του Προμηθέα που θα δωρίσει στον άνθρωπο την ἔντεχνον σοφίαν ως αντιστάθμισμα.

3.       Η διανομή των ικανοτήτων από τον Επιμηθέα : δεν ήταν και τόσο ανόητος τελικά…

Οι στόχοι της διανομής :

Α.Προστασία από τους εχθρούς (από τα άλλα ζώα, «ἀλ­λη­λο­φθο­ρι­ῶν δι­α­φυ­γὰς»), ώστε να εξασφαλισθεί η επιβίωση των ειδών («εἰς σω­τη­ρί­αν», «ἔ­σῳ­ζεν», «μή τι γέ­νος ἀϊ­στω­θεί­η») :

·       Σωματική δύναμη χωρίς ταχύτητα (ἰ­σχὺν ἄνευ τάχους)

·       Ταχύτητα στα αδύναμα (τοὺς δ' ἀ­σθε­νε­στέ­ρους τά­χει ἐ­κό­σμει)

·       Όπλα, δηλ. δόντια, νύχια, κέρατα, οπλές (ὥ­πλι­ζε)

·       Στα άοπλα (τοῖς δ' ἄ­ο­πλον δι­δοὺς φύ­σιν ) άλλες ικανότητες (ἄλ­λην τι­ν' αὐ­τοῖς ἐ­μη­χα­νᾶ­το δύ­να­μιν) : στα μικρόσωμα πτητική ικανότητα (πτη­νὸν φυ­γὴν),  ή υπόγεια κατοικία (κα­τά­γει­ον οἴ­κη­σιν), στα μεγαλόσωμα μέγεθος (με­γέ­θει)

Β.Προφύλαξη από δυσμενείς καιρικές συνθήκες («πρὸς τὰς ἐκ Δι­ὸς ὥ­ρας εὐ­μά­ρει­αν»), δηλ. το ψύχος και τη ζέστη (ἱ­κα­νοῖς μὲν ἀ­μῦ­ναι χει­μῶ­να, δυ­να­τοῖς δὲ καὶ καύ­μα­τα»), αλλά και ως «φυσικό στρώμα» για την ανάπαυσή τους («στρω­μνὴ οἰ­κεί­α τε καὶ αὐ­το­φυ­ὴς»)

·       Πυκνό τρίχωμα («πυ­κναῖς τε θρι­ξὶν»)

·       Ανθεκτικό δέρμα («στε­ρε­οῖς δέρ­μα­σιν») ὀ­λι­γο­γο­νί­αν

·       Δέρμα ανθεκτικό και χωρίς αίμα (εννοεί τα λέπια, τις φολίδες των ερπετών, τα όστρακα) («[θρι­ξὶν καὶ] δέρ­μα­σιν στε­ρε­οῖς καὶ ἀ­ναί­μοις»)

·       Οπλές («ὑ­πο­δῶν τὰ μὲν ὁ­πλαῖς»): απορίας άξιο που αναφέρονται εδώ, αφού χρησιμεύουν για την προστασία από τους εχθρούς και όχι τις καιρικές συνθήκες

Οι ἐκ Δι­ὸς ὥ­ραι= οι διάφορες εποχές, η εναλλαγή των οποίων προέρχεται από το Δία (=φυσική νομοτέλεια)

Γ.Εξασφάλιση τροφής

·       Δεν τρέφονται όλα τα είδη με την ίδια τροφή, ώστε να μην παρατηρηθεί έλλειψη («τρο­φὰς ἄλ­λοις ἄλ­λας ἐ­ξε­πό­ρι­ζεν») : άλλα είναι φυτοφάγα («ἄλ­λοις δὲ δέν­δρων καρ­πούς, τοῖς δὲ ῥί­ζας») και άλλα σαρκοφάγα («ἔ­στι δ' οἷς ἔ­δω­κεν εἶ­ναι τρο­φὴν ζῴ­ων ἄλ­λων βο­ράν»)

Δ.Αναπαραγωγή των ειδών

·       Μικρή γονιμότητα («ὀ­λι­γο­γο­νί­αν») σε όσα τρέφονται με άλλα ζώα (δηλ. στα μεγαλύτερα σαρκοφάγα ζώα)

·       Μεγάλη γονιμότητα («πο­λυ­γο­νί­αν») σε όσα αποτελούν την τροφή άλλων ζώων, δηλ. στα μικρά, όπως τα έντομα («τοῖς δ' ἀ­να­λι­σκο­μέ­νοις ὑ­πὸ τού­των»)

Τα κύρια κριτήρια της διανομής

Α.Η επιβίωση και διαιώνιση των ειδών (η «σωτηρία» των ειδών)

·       χαρακτηριστικές φράσεις : «εἰς σω­τη­ρί­αν», «ἔ­σῳ­ζεν», «εὐ­λά­βει­αν ἔ­χων μή τι γέ­νος ἀϊ­στω­θεί­η», «ἀλ­λη­λο­φθο­ρι­ῶν δι­α­φυ­γὰς», «ἀ­μῦ­ναι», «σω­τη­ρί­αν τῷ γέ­νει πο­ρί­ζων».

Β.Η ισορροπία στη φύση («ἐ­πα­νι­σῶν»), απαραίτητη για την επιβίωση και διαιώνιση των ειδών, εξασφαλίζεται με :

·       Την αναπλήρωση ενός μειονεκτήματος από ένα πλεονέκτημα (τα μεγάλα ζώα δεν έχουν ταχύτητα, τα μικρά πετούν και κρύβονται στις υπόγειες φωλιές τους) (=νόμος της αναπλήρωσης)

·       Την κατανάλωση διαφορετικών τροφών (τροφική ισορροπία)

·       Την πολυγονία για τα «αναλισκόμενα υπό των άλλων» και την ολιγογονία (αναπαραγωγική ισορροπία)

Γ.Ο «νόμος της αναπλήρωσης» :

βιολογική αρχή, κατά την οποία μια αδυναμία (βιολογικό μειονέκτημα) αναπληρώνεται από μια ικανότητα (βιολογικό πλεονέκτημα). Π.χ. ο λαγός αντισταθμίζει την έλλειψη δύναμης με την ταχύτητά του, ο ελέφαντας την έλλειψη ταχύτητας με το μεγάλο μέγεθος και τη δύναμή του, το μικρό και αδύναμο σπουργίτι μπορεί να γλυτώσει πετώντας κλπ.