Πλάτωνα Πρωταγόρας - Ερμηνευτικά σχόλια στην Ενότητα 3

ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ, ΕΝΟΤΗΤΑ 3^η : Η κλοπή της φωτιάς

ΔΟΜΗ

1.       Ο Επιμηθέας συνειδητοποιεί την απρονοησία του. Ο Προμηθέας διαπιστώνει ότι ο άνθρωπος έμεινε χωρίς εφόδια.

2.       Ο Προμηθέας κλέβει τις τεχνικές γνώσεις και τη φωτιά (την «ἔντεχνον σοφίαν σύν πυρί») από τον Ήφαιστο και την Αθηνά για χάρη των ανθρώπων

3.       Η αδυναμία του Προμηθέα να κλέψει την πολιτική τέχνη

4.       Τα αποτελέσματα της πράξης του Προμηθέα :

·         Ο άνθρωπος εξασφαλίζει τα μέσα για την αντιμετώπιση των βιοτικών του αναγκών («εὐπορία τοῦ βίου»)

·         Ο Προμηθέας δικάζεται για κλοπή

1.Ο Επιμηθέας συνειδητοποιεί την απρονοησία του. Ο Προμηθέας διαπιστώνει ότι ο άνθρωπος έμεινε χωρίς εφόδια

Ο «ανυπεράσπιστος» άνθρωπος

·         Ο Επιμηθέας, καθόλου προνοητικός (ἅ­τε δὴ οὖν οὐ πά­νυ τι σο­φὸς ὢν) και χωρίς να το αντιληφθεί (ἔ­λα­θεν αὑ­τὸν), διέθεσε όλα τα βιολογικά (σωματικά) εφόδια στα «άλογα» όντα (υπονοείται ότι ο άνθρωπος διαθέτει «λόγον»). Άφησε το ανθρώπινο γένος ἀ­κό­σμη­τον, δηλαδή γυ­μνόν (χωρίς φυσική προστασία από τις καιρικές συνθήκες, π.χ. τρίχωμα ή σκληρό δέρμα), ἀ­νυ­πό­δη­τον (χωρίς οπλές στα πόδια ή άλλο προστατευτικό μέσο), ἄ­στρω­τον (χωρίς φυσικό στρώμα) καὶ ἄ­ο­πλον (χωρίς φυσικό οπλισμό, π.χ.γερά δόντια, κέρατα, νύχια κλπ, ώστε να προστατεύεται από τους εχθρούς).

·         Έπρεπε να βρεθεί λύση επειγόντως, γιατί πλησίαζε η μέρα να βγει ο άνθρωπος στο φως (ἡ εἱ­μαρ­μέ­νη ἡ­μέ­ρα πα­ρῆν, ἐν ᾗ ἔ­δει καὶ ἄν­θρω­πον ἐ­ξι­έ­ναι ἐκ γῆς εἰς φῶς).

·         Ο Προμηθέας συλλαμβάνει το παράτολμο σχέδιο της κλοπής της φωτιάς και της εντέχνου σοφίας από τους θεούς : ο άνθρωπος έπρεπε να έχει μέσα επιβίωσης, όπως όλα τα άλλα ζώα.

Ήταν όντως «ακόσμητος» ο άνθρωπος; Τα «ἄ-λογα» και ο ανθρώπινος «λόγος»

·         «ἀκόσμητος» από την άποψη των βιολογικών σωματικών εφοδίων, υστερεί σε σχέση με τα άλλα επαρκώς εφοδιασμένα ζώα. Όμως,

·         Δεν ανήκει στα ἄλογα, γιατί διαθέτει λόγον, δηλαδή λογική σκέψη και ἔναρθρη λαλιά (με την οποία δομεί τη λογική του σκέψη και την εκφράζει). Ο λόγος είναι η ειδοποιός διαφορά του από τα άλλα ζώα.

·         Ο Αριστοτέλης διαφωνεί με την άποψη ότι η δημιουργία του ανθρώπου ήταν ατελής. Την θεωρεί τέλεια, επειδή ακριβώς διαθέτει τον λόγον, που του επέτρεψε να αντισταθμίσει τις βιολογικές του ελλείψεις, δημιουργώντας ο ίδιος τα μέσα για την αντιμετώπιση των κινδύνων και των αναγκών του (όπλα, κατοικίες κλπ). Κι ακόμα, ο λόγος τον οδήγησε στη δημιουργία του πολιτισμού του, υλικού, πνευματικού, ηθικού.

Το «ανθρώπων γένος»

·         Ο Πρωταγόρας θεωρεί τους ανθρώπους ως ενιαίο σύνολο με τις ίδιες φυσικές και πνευματικές ικανότητες. Οι σοφιστές απέρριπταν τη διάκριση των ανθρώπων σε ελεύθερους και δούλους, Έλληνες και βαρβάρους κλπ και διατύπωσαν την πρωτοποριακή για την εποχή τους άποψη περί φυσικής ισότητας όλων των ανθρώπων.

Η «ειμαρμένη ημέρα» (και στην ενότητα 2 : «ειμαρμένος χρόνος»)

·         Η μοίρα (ειμαρμένη) : ανώτατη δύναμη που καθορίζει τα πάντα, η φυσική αναγκαιότητα, οι αναπόφευκτες δυνάμεις που διέπουν τον κόσμο. Ακόμαι και οι θεοί υποτάσσονται σε αυτήν.

·         Η «ειμαρμένη ημέρα» και ο «ειμαρμένος χρόνος» είναι τα καθορισμένα από τη μοίρα χρονικά όρια, στοιχείο του μύθου, που συμβολίζει τη μετάβαση από ένα στάδιο της δημιουργίας/εξέλιξης στο επόμενο. Στην ενότητα 2 ο «ειμαρμένος χρόνος»  σηματοδοτεί την αρχή της δημιουργίας των ζώων (ἐ­πει­δὴ δὲ καὶ τού­τοις χρό­νος ἦλ­θεν εἱ­μαρ­μέ­νος γε­νέ­σε­ως), στην ενότητα 3 η «ειμαρμένη ημέρα» σηματοδοτεί τη μετάβαση από το στάδιο του Επιμηθέα (βιολογική δημιουργία των ζώων) στο στάδιο του Προμηθέα (ο άνθρωπος αποκτά τεχνικές γνώσεις και δημιουργεί τον πολιτισμό του, υλικό, πνευματικό και ηθικό). Το τρίτο στάδιο είναι η δημιουργία οργανωμένων πόλεων (ο Δίας δίνει την πολιτική αρετή -τη δίκη και την αιδώ- στους ανθρώπους κι εκείνοι οργανώνουν πόλεις/κοινωνίες, βλ. ενότητα 4)

2.Ο Προμηθέας κλέβει τις τεχνικές γνώσεις και τη φωτιά (την «ἔντεχνον σοφίαν σύν πυρί») από τον Ήφαιστο και την Αθηνά για χάρη των ανθρώπων

Τα κίνητρα του Προμηθέα

·         «Φιλανθρωπία» : λυπάται τους ανυπεράσπιστους ανθρώπους και επιδιώκει την επιβίωσή τους. Το ίδιο και ο Δίας, όταν δωρίζει την πολιτική τέχνη. Η θεϊκή «φιλανθρωπία» και στον Όμηρο (η Αθηνά προστάτης του Οδυσσέα), εδώ όμως για το σύνολο του ανθρωπίνου γένους.

·         Η δημιουργία των ζώων έπρεπε να είναι δίκαιη και ισορροπημένη, αλλιώς θα ήταν αποτυχημένη : ο άνθρωπος έπρεπε να έχει τα μέσα για την επιβίωσή του, όπως και τα άλλα ζώα. Η έντεχνος σοφία θα βοηθούσε τον άνθρωπο να το επιτύχει επινοώντας τα δικά του «όπλα». Έτσι, η δημιουργία θα ήταν «τέλεια», όπως αρμόζει σε ένα έργο θεϊκό.

Η έντεχνος σοφία σύν πυρί

·         Έντεχνος σοφία : Το σύνολο των γνώσεων (σοφία) που σχετίζονται με την άσκηση πρακτικών τεχνών, το σύνολο των τεχνικών γνώσεων, η τεχνογνωσία, η τεχνολογία. Ως πρακτικές τέχνες νοούνται αυτές που καλύπτουν τις βιοτικές ανάγκες του ανθρώπου, όπως η μεταλλουργία, η αγγειοπλαστική, η ξυλουργική, η οικοδομική, η αρχιτεκτονική και οι άλλες καλές τέχνες (γλυπτική, ζωγραφική), αφού και αυτές απαιτούν τεχνικές γνώσεις. Η έντεχνος σοφία δεν σχετίζεται με τις καθαρά θεωρητικές γνώσεις (φιλοσοφία, λογοτεχνία κλπ) ούτε με τη θεωρητική σύλληψη ενός έργου τέχνης.

·         Το πυρ :Απαραίτητο μέσο για την εφαρμογή της «εντέχνου σοφίας», των τεχνικών γνώσεων είναι η φωτιά (σύν πυρί), χωρίς την οποία δεν μπορούσε-κατά την αρχαιότητα- να γίνει η επεξεργασία των πρώτων υλών και η κατασκευή των τεχνικών έργων  (ἀ­μή­χα­νον γὰρ ἦν ἄ­νευ πυ­ρὸς αὐ­τὴν κτη­τήν τῳ ἢ χρη­σί­μην γε­νέ­σθαι). Ἡ «ἔ­μπυ­ρος τέ­χνη» (που ανήκει στον Ήφαιστο) είναι ακριβώς η πρακτική εφαρμογή της εντέχνου σοφίας, με τη χρήση της φωτιάς. Σήμερα βέβαια, εκτός από την φωτιά χρησιμοποιούνται και άλλες πηγές ενέργειας.

Οι τεχνικές γνώσεις : ολοκληρωμένο σύνολο «a priori» ή θησαύρισμα σταδιακής πείρας μέσα στους αιώνες;

·         Ο Προμηθέας δωρίζει την έντεχνον σοφίαν ως ένα ήδη διαμορφωμένο –έτοιμο- σύνολο τεχνικών γνώσεων. Ο άνθρωπος δηλαδή αποκτά την τεχνογνωσία από τον Προμηθέα «όλη μαζί», και μπορεί να την εφαρμόσει για να ικανοποιήσει τις βιοτικές του ανάγκες («ολοκληρωμένο σύνολο a priori»). Αυτό δεν ανταποκρίνεται στην ιστορική πραγματικότητα : οι τεχνικές γνώσεις είναι αποτέλεσμα μιας μακράς εξέλιξης, από την κατασκευή απλών λίθινων εργαλείων (παλαιολιθική εποχή) έως την επεξεργασία των μετάλλων (εποχή του χαλκού, εποχή του σιδήρου) και την κατασκευή προηγμένων τεχνικών έργων. Οι τεχνικές γνώσεις είναι δηλαδή ένα «θησαύρισμα σταδιακής πείρας μέσα στους αιώνες», που απέκτησε ο άνθρωπος εξελικτικά.

·         Στο μύθο του Πρωταγόρα, όπου όλα παρουσιάζονται συμβολικά, η κλοπή της εντέχνου σοφίας συν πυρί και η παράδοσή της στον άνθρωπο συμβολίζει τη μετάβαση από το στάδιο του βιολογικού σχηματισμού του ανθρώπου (Επιμηθεϊκό στάδιο) σ’ ένα επόμενο στάδιο, εκείνο της γένεσης του υλικού –κατ’αρχήν-πολιτισμού (Προμηθεϊκό στάδιο). Σε αυτό ο έλλογος άνθρωπος αποκτά τεχνικές δεξιότητες και γνώσεις, και δημιουργεί τις προϋποθέσεις της επιβίωσής του και της προσαρμογής του στο φυσικό περιβάλλον. Ο ίδιος ο Προμηθέας άλλωστε (όπως όλοι οι θεοί στο μύθο) λειτουργεί ως όργανο της φυσικής νομοτέλειας και της ιστορικής εξέλιξης του ανθρώπου.

Η σημασία της θεϊκής προέλευσης των δώρων

·         Οι τεχνικές γνώσεις και το πυρ ανήκουν στους θεούς (Ήφαιστο και Αθηνά, όπως και η πολιτική τέχνη που ανήκει στο Δία). Αυτό υποδηλώνει τη μεγάλη αξία τους, καθώς οδηγούν τον άνθρωπο σε ένα ανώτερο στάδιο, εκείνο της γενέσεως του πολιτισμού. Επίσης, τη δύσκολη και μακρά πορεία που ο άνθρωπος διήνυσε για να κατακτήσει τις γνώσεις αυτές.

·         Η θεϊκή προέλευση της φωτιάς, ειδικότερα, υποδηλώνει :

ü  την ευεργετική για τον άνθρωπο χρήση της : με αυτήν ο άνθρωπος όχι μόνο θερμαίνεται, αλλά και επεξεργάζεται τις πρώτες ύλες (μέταλλα κλπ)και εφαρμόζει τις τεχνικές του  γνώσεις, κατασκευάζοντας τα μέσα για την αντιμετώπιση των αναγκών και των κινδύνων.

ü  την καταλυτική της δύναμη, που μπορεί να νοηθεί θετικά αλλά και αρνητικά : η φωτιά καταστρέφει (πυρκαγιές, ηφαίστεια, κεραυνοί κλπ)

Ήφαιστος, Αθηνά:

·         Αθηνά : εκπροσωπεί τις τεχνικές γνώσεις (την ἔντεχνον σοφίαν, ως Εργάνη Αθηνά)

·         Ήφαιστος : θεός σχετικός με την εφαρμογή των τεχνικών γνώσεων, θεός της φωτιάς και της μεταλλουργίας, του ανήκει η ἔμπυρος τέχνη.

·         Οι δύο θεοί συνδέονται στενά : κοινό το εργαστήριό τους, η Αθηνἀ παιδαγωγός του Εριχθονίου, γιού του Ηφαίστου, κοινή λατρεία τους στην Αθήνα (εορτές των Απατουρίων και των Χαλκείων, κοινός ναός)

3.Η αδυναμία του Προμηθέα να κλέψει την πολιτική τέχνη

·         Πολιτική τέχνη : η ικανότητα δημιουργίας οργανωμένων πόλεων/κοινωνιών

·         Ανήκει στο Δία και φρουρείται στενά : συμβολίζεται έτσι η μεγάλη της σημασία, το ανώτερο στάδιο πολιτισμού στο οποίο ανήκει η δημιουργία πόλεων και η δυσκολία κατάκτησης της πολιτικής τέχνης. Στο μύθο του Πρωτ. ο ίδιος ο Δίας θα αποφασίσει τελικά να την δωρίσει στον άνθρωπο (ενότητα 4).

4.Τα αποτελέσματα της πράξης του Προμηθέα :

·         Με τις τεχνικές του γνώσεις ο άνθρωπος δημιούργησε τα μέσα που η φύση (η απρονοησία του Επιμηθέα) του είχε στερήσει, ώστε να αντιμετωπίσει τις βιοτικές του ανάγκες. Αντιστάθμισε δηλαδή τις βιολογικές του ελλείψεις, κατασκευάζοντας όπλα, ενδύματα, υποδήματα, κατοικίες, παράγοντας την τροφή του κλπ. («τὴν μὲν οὖν πε­ρὶ τὸν βί­ον σο­φί­αν ἄν­θρω­πος ταύ­τῃ ἔ­σχεν», «ἐκ τού­του εὐ­πο­ρί­α μὲν ἀν­θρώ­πῳ τοῦ βί­ου γί­γνε­ται»).

·       Ο Προμηθέας δικάζεται για κλοπή : ο Πρωτ. αναφέρει μόνο ότι δικάστηκε, είναι ωστόσο γνωστή η τιμωρία του Τιτάνα, που ο Δίας αλυσόδεσε στον Καύκασο. ΄Ενας αετός του έτρωγε τη μέρα το συκώτι, που ξανάβγαινε τη νύχτα κοκ. Από το μαρτύριό του τον απελευθέρωσε ο Ηρακλής, σύμφωνα με άλλο μύθο.