Πλάτωνα Πρωταγόρας - Ερμηνευτικά σχόλια στην Ενότητα 7

ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ ΕΝΟΤΗΤΑ 7Η : Η διδασκαλία της αρετής από την οικογένεια και την κοινωνία

ΔΟΜΗ

Πρώτο μέρος : η διδασκαλία της αρετής από τους άριστους άντρες στα παιδιά τους.

1.       Η θέση του Σωκράτη : Η αδυναμία των αρίστων ανδρών να διδάξουν στα παιδιά τους την αρετή

2.       Η ανασκευή από τον Πρωταγόρα της θέσης του Σωκράτη

2. 1.   Η «ἀνδρός ἀρετή» και τα μέρη της ως απαραίτητη προϋπόθεση για την ύπαρξη πόλεως

2. 2.   Η δυνατότητα ηθικής βελτίωσης

2. 3.   Οι συνέπειες για όσους δεν αποκτούν την αρετή

2. 4.   Σύνοψη της απόδειξης και συμπέρασμα

Δεύτερο μέρος : Η διά βίου εκπαίδευση των Αθηναίων ως απόδειξη του διδακτού της αρετής

1.       Τα τρία στάδια της αγωγής στον ιδιωτικό και στο δημόσιο βίο: φορείς, μέ­θοδοι, περιεχόμενο, σκοπός της αγωγής

2.       Συμπέρασμα για το διδακτό της αρετής

Ο Πρωταγόρας, χρησιμοποιώντας λογικά επιχειρήματα, αντικρούει τη δεύτερη αντίρρηση-επιχείρημα του Σωκράτη, ότι δεν μπορούν οι άριστοι πολιτικοί να μεταδώσουν στους γιους τους την πολιτική αρετή (η διδακτική ενότητα 7 του σχολικού βιβλίου είναι η αρχή του δεύτερου μέρους της γενικής απάντησης):

α. Είναι αναγκαίο να έχουν πολιτική αρετή (δηλαδή δικαιοσύνη, σωφροσύνη, οσιό-τητα) όλοι χωρίς εξαίρεση, για να υπάρχει πόλη. Όμως κάποιοι (παιδιά, ά­ντρες, γυναίκες) δεν την έχουν και πρέπει να τους τη διδάξουμε' όποιος δε βελτιωθεί με τη διδασκαλία και την τιμωρία πρέπει να εκδιώκεται από την πό­λη ή να θανατώνεται. Θα ήταν λοιπόν παράλογο κάποιος μεγάλος πολιτικός να μη διδάσκει την αρετή στα παιδιά του, με κίνδυνο αυτά να εξοριστούν ή να θανατωθούν.

β. Στη συνέχεια της απάντησης του ο Πρωταγόρας αναφέρεται στο εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και στη διά βίου εκπαίδευση των Αθηναίων, για να αποδείξει το διδακτό της αρετής. Ετσι, κάνει λόγο διεξοδικά για τα τρία στάδια της αγω­γής στον ιδιωτικό και στο δημόσιο βίο, για τους φορείς, τις μεθόδους, το περιε­χόμενο και το σκοπό της αγωγής σε κάθε στάδιο, για να καταλήξει στο συμπέρα­σμα ότι ύστερα από όλα αυτά είναι ολοφάνερο ότι η αρετή μπορεί να διδαχτεί.

Πρώτο μέρος : η διδασκαλία της αρετής από τους άριστους άντρες στα παιδιά τους.

1.       Η θέση του Σωκράτη : Η αδυναμία των αρίστων ανδρών να διδάξουν στα παιδιά τους την αρετή

·       Ο Σωκράτης στην ενότητα 1 στήριξε την άποψη ότι η αρετή δεν είναι διδακτή με το επιχείρημα ότι οι άριστοι πολιτικοί (όπως π.χ. ο Περικλής) δεν μπορούν να μεταδώσουν στους γιους τους την πολιτική αρετή που διακρίνει τους ίδιους. Εδώ ο Πρωταγόρας απαντά στο Σωκράτη αλλοιώνοντας τη διατύπωση του Σωκράτη: ο Σωκράτης δεν είχε αναρωτηθεί γιατί συμβαίνει αυτό («για ποιον λόνο οι αγαθοί άνδρες... δεν είναι σε θέση να βελτιώσουν τους γιους τους στην αρετή...»), αλλά είχε εξάγει το βέβαιο συμπέρασμα ότι «η αρετή δεν είναι διδακτή». Ο Πρωταγόρας έχοντας ήδη υποστηρίξει το αντίθετο (η αρετή είναι διδακτή), θα αιτιολογήσει τη δική του θέση.

2.       Η ανασκευή από τον Πρωταγόρα της θέσης του Σωκράτη.

Η μέθοδος του Πρωταγόρα : «Για το θέμα αυτό δε θα σου πω μύθο αλλά λόγο.»

·       «Λόγος» : διάλεξη, ανάπτυξη λογικών επιχειρημάτων. Με τον «λόγον», η σκέψη θα γίνει πυκνότερη, θα κινητοποιήσει τη λογική και θα βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα. Ο μύθος και ο λόγος (διάλεξη) είναι μέθοδοι διδασκαλίας των σοφιστών. Ο Πλάτων και ο Σωκράτης απορρίπτουν τη διάλεξη (βλ. εισαγωγή).

^{2. 1.}     Η «ἀνδρός ἀρετή» και τα μέρη της ως απαραίτητη προϋπόθεση για την ύπαρξη πόλεως (Για το θέμα αυτό, Σωκράτη... σε καμιά περίπτωση χωρίς αυτό)

·       Ο Πρωταγόρας αρχίζει την απόδειξη υπενθυμίζοντας ότι απαραίτητη προϋπόθεση για την ύπαρξη πόλεως είναι η καθολικότητα της πολιτικής αρετής, η συμμετοχή όλων σ' αυτήν (η θέση αυτή θεωρείται δεδομένη και έχει διεξοδικά συζητηθεί στις ενότητες 4 και 5).

·       Εδώ η πολιτική αρετή αναφέρεται ως «ανδρός άρετή», ως ένα σύνολο επιμέρους αρετών («μόρια της ἀρετῆς» :  δικαιοσύνη, σωφροσύνη οσιότητα).

·       Στην ανδροκρατούμενη κοινωνία των αρχαίων πολίτες είναι μόνο οι άντρες και μόνο αυτοί συμμετέχουν στην πολιτική ζωή. Η αρετή της γυναίκας ήταν να ασχολείται με τις δουλειές του σπι­τιού και να είναι υπάκουη στον άντρα της.

2. 2.            Η δυνατότητα ηθικής βελτίωσης  (και εάν σε περίπτωση που κάποιος... και μετά την τιμωρία·)

Όσους δεν έχουν μερίδιο στην αρετή πρέπει να τους οδηγούμε στην αρετή, βελτιώ­νοντας τους. Τα μέσα της ηθικής βελτίωσης είναι η διδασκαλία και η τιμωρία. Αν ωστόσο δεν προσαρμόζονται, πρέπει να εκδιώκονται από την πόλη (εξορία) ή να θανατώνονται.

2. 3.            Οι συνέπειες για όσους δεν αποκτούν την αρετή

Η εξορία και η θανάτωση των αδίκων : στο μύθο του Προμηθέα ο Δίας θεσπίζει την ποινή της θανάτωσης  όσων δεν έχουν συμμετοχή στην πολιτική αρετή και τους παρομοιάζει με σωματική νόσο (βλ. εν. 4: νό­μον γε θὲς πα­ρ' ἐ­μοῦ τὸν μὴ δυ­νά­με­νον αἰ­δοῦς καὶ δί­κης με­τέ­χειν κτεί­νειν ὡς νό­σον πό­λε­ως.). Εδώ προστίθενται και άλλες βαρύτατες ποινές: ο θάνατος ήταν βέβαια «η εσχάτη των ποινών», όπως και σήμερα, και επιβάλλεται σε όσους θεωρείται ότι δεν επιδέχονται ηθικής βελτίωσης και αποτελούν κίνδυνο για την ομαλή λειτουργία της πόλης. «Αποβάλλονται» έτσι από την ανθρώπινη κοινωνία και μάλιστα με τον πιο απόλυτο τρόπο. Με την ποινή της εξορίας, που μοιάζει –και είναι βέβαια- ελαφρύτερη, ο άδικος άνθρωπος επίσης αποβάλλεται (για ένα διάστημα ή και για πάντα) από την κοινωνία. Για τον πολίτη μιας αρχαίας πόλεως αυτό αποτελεί μέγιστη ατίμωση και μπορεί να θεωρηθεί ως μια μορφή θανάτου, αφού η ζωή του πολίτη μπορεί να νοηθεί μόνο στο πλαίσιο της πόλης. Η θανάτωση, η εξορία αλλά και η δήμευση της περιουσίας επιφέρουν «τη συνολική καταστροφή του οἴκου», το ξεκλήρισμα της οικογένειας, συνέπειες δηλαδή όχι μόνο οδυνηρές οικονομικά, αλλά, κυρίως, εντελώς ταπεινωτικές για έναν πολίτη: αυτός (αν δεν θανατωθεί) και τα μέλη του «οἶκου» του χάνουν το κοινωνικό τους κύρος και περιφέρονται χωρίς εστία και βιός («ἀνέστιοι και πένητες»).

2. 4.            Σύνοψη της απόδειξης και συμπέρασμα

Η απόδειξη του Πρωταγόρα ως εδώ :

1.       Υπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οι πολί­τες, για να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλης. Αυτό το πράγμα είναι η ανδρός αρετή, δηλαδή η πολιτική αρετή.

2.         Αν κάποιος δε μετέχει στην αρετή, πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε, για να βελτιωθεί και να μετέχει και αυτός σ' αυτήν.

3.       Αν όμως, παρ' όλα αυτά, δε θελήσει να ενστερνιστεί την αρετή, πρέπει να αποβάλλεται από την πόλη ή να θανατώνεται.

Και το συμπέρασμα :

ð  Άρα θα ήταν παράδοξο οι αγαθοί άνδρες να μη διδάσκουν την αρετή, ενώ  διδάσκουν στα παιδιά τους όλα τα άλλα.

Ο Πρωταγόρας συνοψίζει την απόδειξη και το συμπέρασμά του (ότι το πράγμα αυτό…κάτι τέτοιο, Σωκράτη;) :

·         Όλοι δέχονται ότι η αρετή είναι διδακτή.

·         Οι αγαθοί άνδρες διδάσκουν στα παιδιά τους όλα τα άλλα, η άγνοια των οποίων δεν οδηγεί στο θάνατο ή άλλη εξοντωτική ποινή

ð  Άρα,  δεν μπορεί παρά να διδάσκουν και αυτό που, αν δεν το γνωρίζουν, τα περιμένει θάνατος, εξορία κ.τ.λ., δηλαδή την πολιτική αρετή.

·         Ο Πρωταγόρας καταλήγει σε μια διαπίστωση που αποτελεί «άτοπον», παράλογο («εἰς ἄτοπον ἀπαγωγή»). Συνεπώς και η αφετηρία του συλλογισμού είναι «ἄτοπον», δεν μπορεί να ισχύει δηλαδή το ότι οι αγαθοί άνδρες δεν διδάσκουν την αρετή στα παιδιά τους. Αυτό θα ήταν αντίθετο στην κοινή λογική κατά την οποία ένας πατέρας επιδιώκει το καλό του παιδιού του. Αν, λοιπόν, δεν  του διδάσκει την αρετή, το οδηγεί στην καταδίκη του σε θάνατο, εξορία κλπ. Ο Πρωταγόρας αποδεικνύει αρνητικά (=αν δεν τη δίδασκαν, θα τα οδηγούσαν στην καταδίκη…) για ποιο λόγο δεν μπορεί παρά να διδάσκουν οι αγαθοί πολίτες την πολιτική αρετή στα παιδιά τους.

·         Ο Πρωταγόρας για την εξαγωγή του συμπεράσματος χρησιμοποιεί το συλλογισμό «ἐκ τοῦ ἐλάσσο­νος προς τό μεῖζον» : από το μικρότερο, το λιγότερο σημαντικό (ενν. από τη διδα­σκαλία της ανάγνωσης, των μαθηματικών κ.ά. που η έλλειψή της δεν επιφέρει ποινή), στο μεγαλύτερο, στο πιο ση­μαντικό (στη διδασκαλία της αρετής, που η έλλειψή της επιφέρει βαρύτατες ποινές).

Η φραστική διατύπωση της απόδειξης

Ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί :

·       μια ρητορι­κή ερώτηση : «υπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οι πολίτες, προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως, ή δεν υπάρχει;» Την απάντηση δίνει ο ίδιος πιο κάτω : ναι, υπάρχει και είναι η ἀνδρός ἀρετή (=η πολιτική αρετή)

·       επτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις : διατυπώνονται ρητορικά ως υποθέσεις χωρίς απόδοση («ανανταπόδοτο σχήμα»). Για όλες τις υποθετικές προτάσεις όμως υπάρχει η κοινή απόδοση «σκέψου τι περίεργα πλάσματα είναι αυτοί οι αγαθοί άνδρες». Οι υποθετικές προτάσεις νοούνται ως προτάσεις αποφαντικές, ως δεδομένες θέσεις.

·       Με αυτά τα εκφραστικά μέσα ο λόγος γίνεται πιο εντυπωσιακός. Κατ’ άλλους, ο Πλάτων επιδιώκει να παρουσιάσει έναν Πρωταγόρα που βρίσκεται σε αμηχανία και δυσκο­λεύεται να διατυπώσει λογικά την απόδειξη του, γι' αυτό φλυαρεί, επιδιώκει τον εντυπωσιασμό και πλατειάζει με ανακόλουθα, επαναλήψεις και λόγο χαλαρό.

Κριτική της απόδειξης

1.     Ο Πρωταγόρας παρουσιάζεται από τον Πλάτωνα να διατυπώνει όχι αυστηρά λογικά και πειστικά επιχειρήματα, με λόγο που παρεκκλίνει από το στοχα­στικό ύφος και έχει ρητορικά στοιχεία εντυπωσιασμού (ρητορικές ερωτήσεις και αλλεπάλληλες υποθέσεις).

2.     Ο Πρωτ. αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη (βλ. παραπάνω), για να αποδείξει αυτό που θέλει ο ίδιος και όχι αυτό που πρέπει.

3.       Χρησιμοποιεί δεοντολογικές διατυπώσεις (τέσσερα «πρέπει να»), που δεν είναι πειστικές (πρέπει οι απο­δεικτικές προτάσεις να είναι αποφαντικές και όχι δεοντολογικές ώστε να έχουν λογική ισχύ). Λέει, δηλαδή, τι πρέπει να γίνεται (π.χ. πρέπει να τον διδάσκουμε...)και όχι τι συμβαίνει στην πραγματικότητα (τον διδάσκουμε...).

4.       Δεν αποδεικνύει τη θέση του θετικά, αλλά αρνητικά : λέει ότι θα ήταν αδιανόητο να μην ισχύει, χωρίς να αιτιολογεί γιατί ισχύει.

Δεύτερο μέρος : Η διά βίου εκπαίδευση των Αθηναίων ως απόδειξη του διδακτού της αρετής

1.       Τα τρία στάδια της αγωγής στον ιδιωτικό και στο δημόσιο βίο: φορείς, μέ­θοδοι, περιεχόμενο, σκοπός της αγωγής

Σε όλη τη ζωή τους οι Αθηναίοι διδάσκονται την αρετή με διάφορους τρόπους και μεθόδους :

·         Στη νηπιακή ηλικία : οι γονείς, η παραμάνα και ο παιδαγωγός δίνουν στο παιδί τις βάσεις της ηθικής συμπεριφοράς.

·         Στην παιδική και στην εφηβική ηλικία : οι δάσκαλοι φροντίζουν περισσότερο για τη διαμόρφωση της ηθικής προσωπικότητας του παιδιού παρά για την παροχή γνώσεων.

·         Ως πολίτες : η πολιτεία τους υποχρεώνει να μαθαίνουν τους νόμους (που καθορίζουν τι είναι δίκαιο και τι όχι) και να ζουν σύμφωνα με τις επιταγές τους, είτε ασκούν δημόσια αξιώματα είτε όχι.

ð  Το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας

Α. Πρώτο στάδιο

ηλικία: νηπιακή (ως το 6ο ή 7ο έτος)

φορείς: η οικογένεια (γονείς, παραμάνα, παιδαγωγός)

περιεχόμενο: ηθοπλαστικό (δίκαιο - άδικο, καλό - κακό κτλ.)

στόχος: η ηθική βελτίωση του παιδιού (διδασκαλία αρετής)

μέθοδοι: νουθεσίες, διδασκαλία - απειλές, χτυπήματα

Β. Δεύτερο στάδιο

ηλικία: παιδική, εφηβική (από το 6ο ή 7ο ως το 18ο έτος)

φορείς: δάσκαλος (στο σπίτι του)

περιεχόμενο: ηθοπλαστικό και γνωστικό (ανάγνωση και γραφή, μουσι­κή - ποιήματα μεγάλων ποιητών)

στόχος: η εύκοσμία των παιδιών (καλή και ηθική συμεπριφορά)

μέθοδοι: διδασκαλία, παραδείγματα προς μίμηση(των αρχαίων ηρώων)

Γ. Τρίτο στάδιο

ηλικία: ανδρική (από το 18ο έτος και πάνω)

φορείς: πολιτεία, κοινωνία

περιεχόμενο: πολιτικό (εκμάθηση των νόμων, δηλ. της πολιτικής αρετής)

στόχος: η πολιτική αγωγή: να ζουν οι πολίτες σύμφωνα με τους νό­μους (μαθαίνοντας να άρχουν και να άρχονται)

μέθοδοι: κυρώσεις στους παραβάτες των νόμων (εὐθύναι)

ð  Τα γνωρίσματα της εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα

1.       δια βίου εκπαίδευση: διαδικασια συνεχής από τη νηπιακή ως την ώριμη ηλικία. Πέρα από τη διδασκαλία στο σπίτι και στο δάσκαλο, Η πόλη δίδασκε με τους νόμους (δημοσιεύονταν σε μεγάλες ξύλινες πλάκες σε δημόσιο χώρο, ώστε να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες) αλλά και με πολλούς άλλους παιδευ­τικούς θεσμούς (γιορτές, τελετές, θέατρο και άλλοι καλλιτεχνικοί αγώνες κ.ά.).

2.       ιδιωτική : οι δαπάνες της διδασκαλίας στο σπίτι και στον ιδιωτικό δάσκαλο επιβάρυναν αποκλειστικά την οικογένεια του παιδιού. Γι’ αυτό και κυρίως οι πλούσιοι μόρ­φωναν τα παιδιά τους, γιατί η εκπαίδευση ήταν δαπανηρή.

3.       ανοιχτή, χωρίς προκαθορισμένα όρια και περιεχόμενο (ενώ στη Σπάρτη η αγωγή των παιδιών ήταν καθορισμένη από την πολιτεία, η οποία και την αναλάμβανε).

4.       Ως προς το περιεχόμενο και τους στόχους ο χαρακτήρας της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικός, αφού η αγωγή σε όλες τις βαθμίδες αποσκοπούσε στην κατάκτηση της αρετής με την ηθική διαπαιδαγώγηση.

ð  Τα μέσα της αγωγής

1.       οι νουθεσίες (προτρεπτικές ή αποτρεπτικές) και η προβολή παραδειγμά­των για μίμηση : μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότη­τας του και στην κατάκτηση της αρετής. Τα μέσα αυτά τα υιοθετεί και η σύγ­χρονη παιδαγωγική.

2.       οι απειλές, τα χτυπήματα :  σωφρονιστικές μέθοδοι, για συμμόρφωση στις υποδείξεις και τις διδασκαλίες ( «ισιώνουν», πρβλ. και τα « Ό μή δαρείς άνθρωπος ού παιδεύεται» και «Το ξύλο βγήκε aπ' τον Παράδεισο» ). Η νέοτερη παιδαγωγική απόρρίπτει τα μέσα αυτά ως άσκηση σωματικής και ψυχολογικής βίας, που προσβάλλουν την προσωπικότητα του παιδιού και δημιουργούν ψυχικά τραύματα (ο ξυλοδαρμός απαγορεύεται σήμερα από το νόμο). Στην αρχαία Αθήνα όμως αυτές οι αυταρχικές μέθοδοι αγωγής ήταν σε χρήση.

ð  Η παρομοίωση

·       Ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί μιαν εύστοχη παρομοίωση: όταν το παιδί παρεκ­κλίνει από τα όρια που του επιβάλλονται  (δηλαδή από τους κανόνες της αρετής), εκείνοι που ασκούν το έργο της α­γωγής το επαναφέρουν στην ευθεία, δηλαδή στο ορθό δρόμο της αρετής (εύθύνουσιν), όπως ισιώνουμε ένα δέ­ντρο που λυγίζει και γέρνει. Η παρομοίωση αυτή προετοιμάζει την ετυμολογι­κή ερμηνεία που θα δοθεί λίγο πιο κάτω στη λέξη «εὐθύναι».

·       «Εὐθύναι» : η λογοδοσία που ήταν υποχρεωμένος να κάνει σε ειδικούς ελεγκτές ένας άρχοντας για τα πεπραγμένα του, όταν τελείωνε ο χρόνος της εξουσίας του. Ετσι ονομάζονταν και οι κυρώσεις που του επιβάλλονταν, αν διαπιστωνόταν κατάχρηση της εξουσίας του ή παραλείψεις.

2.       Συμπέρασμα για το διδακτό της αρετής

·       Αυτή η τόσο πλατιά και μακρόχρονη προσπάθεια διδασκαλίας της αρετής, που καταβάλλεται από τόσους ανθρώπους και στον ιδιωτικό και στο δημό­σιο τομέα, αποδεικνύει ότι μπορεί να διδαχτεί. Η ίδια λοιπόν η πραγματικότητα αποδεικνύει ότι η αρετή είναι διδακτή.

·       Το συμπέρασμα του Πρωταγόρα διατυπώνεται με τρόπο έντονο και σχεδόν θριαμβικό (με ρητορική ερώτηση, όπως και το προηγούμενο). Έτσι, ο μεγάλος σοφός παρουσιάζεται γεμάτος αυτοπεποίθηση και σίγουρος ότι ολοκλήρωσε με επιτυχία την απόδειξη για την ορθότητα της θέσης του.

Κριτική της απόδειξης :

·       Το συμπέ­ρασμα του Πρωταγόρα, καθώς στηρίζεται στην πραγματικότητα, είναι πειστικό, όσο και αν δεν απορρέει από λογικές κατασκευές που θα ακολουθούσαν κανόνες της τυπικής λογικής. Θα μπορούσε ωστόσο να καταλογιστεί ως ασθενές σημείο του συμπεράσματος το ότι στηρίζεται σε όσα πρέπει να αποδειχτούν.