Πλάτωνα Πρωταγόρας - Ερμηνευτικά σχόλια στην Ενότητα 6

ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ, ΕΝΟΤΗΤΑ 6^η  : Η παιδευτική σημασία της τιμωρίας ως απόδειξη του διδακτού της αρετής

ΘΕΜΑ: η παιδευτική σημασία της τιμωρίας ως αποδεικτικό στοιχείο για το διδακτό της αρετής (η δεύτερη απόδειξη για το διδακτό της αρετής- η πρώτη απόδειξη στην προηγούμενη ενότητα)

ΔΟΜΗ

1.     Συμπέρασμα της προηγούμενης απόδειξης και σύνδεση με την επόμενη (ἔνθα... οὔσης)

2.     Το θέμα και η αποδεικτέα θέση (εἰ γὰρ … εἶ­ναι ἀ­ρε­τήν.)

3.     Η απόδειξη: Ο διττός στόχος της έλλογης τιμωρίας (Οὐδείς γάρ... πολῖται)

4.     Το συμπέρασμα (ὥστε... διδακτόν ἀρετήν)

5.     Ανακεφαλαίωση για την καθολικότητα και το διδακτό της αρετής (ὠς μέν οὖν... φαίνεται)

1.Συμπέρασμα της προηγούμενης απόδειξης και σύνδεση με την επόμενη  (ἔν­θα δὴ πᾶς πα­ντὶ θυ­μοῦ­ται καὶ νου­θε­τεῖ, δῆ­λον ὅ­τι ὡς ἐξ ἐ­πι­με­λεί­ας καὶ μα­θή­σε­ως κτη­τῆς οὔ­σης.)

·       Το συμπέρασμα (δή) της προηγούμενης απόδει­ξης για το διδακτό της αρετής : στην περίπτωση (ἔν­θα) των ηθικών ελαττωμά­των που δεν οφείλονται στην τύχη ή στη φύση αλλά στον άνθρωπο, το ότι ο καθένας θυμώνει με όσους δεν έχουν αρετή και τους νουθετεί αποδεικνύει πως αυτή την αποκτούμε με την επιμέλεια και τη μάθηση (=είναι διδακτή).

2.Το θέμα και η αποδεικτέα θέση (εἰ γὰρ ἐ­θέ­λεις ἐν­νο­ῆ­σαι τὸ κο­λά­ζειν, ὦ Σώ­κρα­τες, τοὺς ἀ­δι­κοῦ­ντας τί πο­τε δύ­να­ται, αὐ­τό σε δι­δά­ξει ὅ­τι οἵ γε ἄν­θρω­ποι ἡ­γοῦ­νται πα­ρα­σκευ­α­στὸν εἶ­ναι ἀ­ρε­τήν.)

·    Ο Πρωταγόρας δηλώνει στο Σωκράτη ότι θα αναφερθεί στη σκοπιμό­τητα της τιμωρίας, για να αποδείξει ότι η αρετή είναι διδακτή (παρασκευαστόν = διδακτόν).

3.Η απόδειξη: Ο διττός στόχος της έλλογης τιμωρίας

Μια λεξιλογική διευκρίνιση :

·       τιμωρούμαι = τιμωρώ για να πάρω εκδίκηση, ενώ κολάζω = τιμωρώ για επανόρθωση της αδικίας ή για σωφρονισμό. Ο Αριστοτέλης στη Ρη­τορική του διευκρινίζει: Διαφέρει δέ τιμωρία καί κόλασις. ἡ μέν γάρ κόλασις τοῦ πά­σχοντος ἕνεκα ἐστιν, ἡ δέ τιμωρία τοῦ ποιούντος, ἵνα άποπληρωθῆ (= οι έννοιες της «τιμωρίας» και της «κολάσεως» διαφέρουν. Η «κόλασις» γίνεται για χάρη του θύματος, ενώ η «τιμωρία» για να πληρώσει ο δράστης).

α. Η τιμωρία ως εκδίκηση (οὐ­δεὶς γὰρ κο­λά­ζει τοὺς ἀ­δι­κοῦ­ντας πρὸς τού­τῳ τὸν νοῦν ἔ­χων καὶ τού­του ἕ­νε­κα, ὅ­τι ἠ­δί­κη­σεν, ὅ­στις μὴ ὥ­σπερ θη­ρί­ον ἀ­λο­γί­στως τι­μω­ρεῖ­ται·)

·       Ο Πρωταγόρας απορρίπτει ως σκοπό του κολάζειν το τιμωρεῖσθαι (με την αρχαιοελληνική σημασία των λέξεων). Θεωρεί δηλαδή ότι κανένας δεν επιβάλλει μια «τιμωρία» ως άλογη και τυφλή εκδίκηση, με σκοπό την ανταπόδοση ενός αδικήματος και την εκδίκηση κατά του δράστη (οὐ­δεὶς γὰρ κο­λά­ζει τοὺς ἀ­δι­κοῦ­ντας πρὸς τού­τῳ τὸν νοῦν ἔ­χων καὶ τού­του ἕ­νε­κα). Δέχεται, βέβαια, ότι κάποιοι άνθρωποι τιμωρούν με αυτό το σκοπό, η συμπεριφορά αυτή όμως αρμόζει στα άγρια ζώα, που ενεργούν χωρίς λογική (ἀλογίστως), γιατί τα άγρια (και άλογα) ένστικτά τους τα παρωθούν στην εξόντωση του αντιπάλου τους που τους αδίκησε.

Τι συμβαίνει στην πραγματικότητα ;

·       Πολλές φορές η τιμωρία των παιδιών από τους γονείς και τους δασκάλους επιβάλλεται μέσα σε έ­ξαρση του θυμικού και υπό το κράτος έντονων αρνητικών συναισθημάτων (θυμού, αγανάχτησης και οργής). Τότε ο σκοπός της τιμωρίας δεν εί­ναι πια παιδαγωγικός, η παιδαγωγική δεοντολογία εκτρέπεται σε ψυχική εκτόνωση του «παιδαγωγού». Άλλοτε πάλι, ακόμα και αν αυτός που επιβάλλει την τιμωρία βρίσκεται σε ψυχική ηρεμία, η τιμωρία έχει χαρακτήρα εκφοβισμού ή επίδειξης ισχύος του μεγαλυτέρου. Και οι δύο αυτές περιπτώσεις τιμωρίας είναι απαράδεκτες, η σύγχρονη παιδαγωγική μάλιστα απορρίπτει γενικά την τιμωρία ως σωφρονιστικό μέσο.

β. Ο σκοπός της έλλογης τιμωρίας (ὁ δὲ με­τὰ λό­γου ἐ­πι­χει­ρῶν κο­λά­ζειν οὐ τοῦ πα­ρε­λη­λυ­θό­τος ἕ­νε­κα ἀ­δι­κή­μα­τος τι­μω­ρεῖ­ται–οὐ γὰρ ἂν τό γε πρα­χθὲν ἀ­γέ­νη­τον θεί­η–ἀλ­λὰ τοῦ μέλ­λο­ντος χά­ριν, ἵ­να μὴ αὖ­θις ἀ­δι­κή­σῃ μή­τε αὐ­τὸς οὗ­τος μή­τε ἄλ­λος ὁ τοῦ­τον ἰ­δὼν κο­λα­σθέ­ντα.)

·       τό «κολάζειν με­τὰ λό­γου» =η έλλογη τιμωρία, αυτή που επιβάλλεται όχι υπό το κράτος οργής ή αγανάκτησης, ούτε για την εξόντωση του δράστη ή για εκδίκηση (σε αντίθεση με το «τιμωρεῖσθαι» για το οποίο έγινε λόγος παραπάνω).

·       Η έλλογη τιμωρία δεν έχει στόχο την ακύρωση ή τη θεραπεία του αδικήματος που έχει διαπραχθεί στο παρελθόν: αυτή είναι αδύνατη, γιατί το αδίκημα που έγινε και τα επακόλουθα του αποτελεί πραγματικότητα που δεν μπορεί να διορθωθεί. Το γνωμικό οὐ γὰρ ἂν τό γε πρα­χθὲν ἀ­γέ­νη­τον θεί­η (=τό γιγνόμενον οὐκ ἀπογίγνεται), ενισχύει την παρατήρηση αυτή του Πρωταγόρα . Η ίδια αντί­ληψη επικρατεί και σήμερα ( «ό,τι έγινε δεν ξεγίνεται», «ό,τι έγινε έγινε»).

·       ο σκοπός της έλλογης τιμωρίας αφορά το μέλλον (τοῦ μέλ­λο­ντος χά­ριν) και είναι διττός :

1.     ο σωφρονισμός εκείνου που έχει διαπράξει την αδικία, ώστε αυτός να μην υποπέσει ο ίδιος ξανά στο μέλλον σε αδίκημα (ἵ­να μὴ αὖ­θις ἀ­δι­κή­σῃ μή­τε αὐ­τὸς οὗ­τος), και

2.     ο παραδειγματισμός των άλλων, ώστε να μην υποπέσουν και αυτοί στο μέλλον σε αδίκημα (μή­τε ἄλ­λος ὁ τοῦ­τον ἰ­δὼν κο­λα­σθέ­ντα).

Αξιολόγηση της άποψης του Πρωταγόρα για το σκοπό της ποινής :

·       απορρίπτει ως κίνητρο της ποινής την ανταπόδοση και την εκδίκηση, τον εκδικητικό και κατασταλτικό χαρακτήρα της

·       προβάλλει το σωφρονιστικό και παιδευτικό χαρακτήρα της ποινής

·       αντιτίθεται προς την κοινή αντίληψη της εποχής του (αλλά συχνά και της δικής μας) : κατά τον ηθικό κώδικα πολλών αρχαίων λαών η τιμωρία ήταν αλληλένδετη με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή των συγγενών ενός θύματος. Η στάση αυτή είναι –εν μέρει- κατανοητή, αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τους. Σχετική είναι η «τίσις» (=η εκδίκηση των θεών) ως αποκατάσταση της ηθικής τάξης, αλλά και το γνωστό ὀφθαλμόν ἀντί ὀφθαλμοῦ του εβραϊκού μωσαϊκού νόμου. Η θεώρηση του Πρωταγόρα πρέπει να θεωρηθεί φωτισμένη και ρηξικέλευθη για την εποχή του, σύμφωνη με τις απόψεις του σύγχρονου δικαίου και της σύγχρονης παιδαγωγικής. Αντίστοιχες απόψεις για το νόημα της ποινής διατύπωσε τον ο Ιταλός Cesare Beccaria την εποχή του ευρωπαϊκού διαφωτισμού (19^ος  αιώνας).

4.Το συμπέρασμα (καὶ τοι­αύ­την δι­ά­νοι­αν ἔ­χων δι­α­νο­εῖ­ται παι­δευ­τὴν εἶ­ναι ἀ­ρε­τήν) :

·       η τιμωρία αποσκοπεί στο σωφρονισμό του δράστη και τον παραδειγματισμό των άλλων, δηλαδή επιδιώκει να επαναφέρει το δράστη στο δρόμο της αρετής, να τον κάνει καλύτερο ηθικά άνθρωπο και στους άλλους να υποδείξει τι είναι ηθικά σωστό. Η ποινή λοιπόν είναι ένα μέσο διδασκαλίας της αρετής, η αρετή είναι διδακτή. Και αντίστροφα : αν η αρετή δε διδασκόταν, αυτό θα σήμαινε ότι είναι κάποιος καλός ή κακός εκ φύσεως. Τότε όμως ούτε υπεύθυνος για την αδικία ούτε θα ήταν αδύνατο να αλλάξει, να σωφρονιστεί. Η επιβολή οποιασδήποτε ποινής σε αυτόν τον εκ φύσεως άδικο άνθρωπο θα ήταν μάταιη.

Το επιχείρημα συνοπτικά

α. Η τιμωρία επιβάλλεται για αποτροπή επανάληψης της αδικίας.

β. Αυτό στηρίζεται στην πεποίθηση ότι θα επιτευχθεί σωφρονισμός και παρα­δειγματισμός (δηλαδή ότι με τη διδασκαλία θα επιτευχθεί βελτίωση, θα α­ποκτηθεί η αρετή).

γ. Άρα: η αρετή είναι διδακτή.

Κριτική του επιχειρήματος

α. Το σόφισμα της λήψεως του ζη­τουμένου : Η αποδεικτέα θέση χρησιμοποιείται ταυτόχρονα και ως α­ποδεικτικό επιχείρημα : οι άνθρωποι τιμωρούν για σωφρονισμό και παραδειγματισμό, γιατί πιστεύουν ότι η αρετή είναι διδακτή (=επιχείρημα και αποδεικτέα θέση). Δηλαδή, ήδη πριν από τη διατύπωση του συμπεράσματος ότι η αρετή είναι διδακτή, αυτή η θέση γίνεται δεκτή και θεωρείται δεδομένη, χρησιμοποιείται ως αποδεικτικό στοιχείο.

β. Η θέση του Πρωταγόρα για το σωφρονιστικό και παραδειγματικό σκοπό της τιμωρίας είναι περισσότερο δεοντολογική, χωρίς να ανταποκρίνεται στην πραγματι­κότητα εκείνης της εποχής. Προβάλλει δηλαδή ως δεδομένη και παραδεκτή μια άποψη που θα έπρεπε να ισχύει, αλλά δεν ισχύει στην πραγματικότητα.

Γενίκευση του συμπεράσματος (ταύ­την οὖν τὴν δό­ξαν πά­ντες ἔ­χου­σιν ὅ­σοι­περ τι­μω­ροῦ­νται καὶ ἰ­δί­ᾳ καὶ δη­μο­σί­ᾳ. τι­μω­ροῦ­νται δὲ καὶ κο­λά­ζο­νται οἵ τε ἄλ­λοι ἄν­θρω­ποι οὓς ἂν οἴ­ω­νται ἀ­δι­κεῖν, καὶ οὐχ ἥ­κι­στα ᾿Α­θη­ναῖ­οι οἱ σοὶ πο­λῖ­ται· ὥ­στε κα­τὰ τοῦ­τον τὸν λό­γον καὶ ᾿Α­θη­ναῖ­οί εἰ­σι τῶν ἡ­γου­μέ­νων πα­ρα­σκευ­α­στὸν εἶ­ναι καὶ δι­δα­κτὸν ἀ­ρε­τήν.)

·       Ο Πρωταγόρας γενικεύει το συμπέρασμά του : όλοι όσοι τιμωρούν αποσκοπούν στη διδασκαλία της αρετής :

ð στον ιδιωτικό βίο : οι γονείς και οι παιδα­γωγούς που τιμωρούν τα παιδιά και τους μαθητές τους

ð στο δημόσιο βίο : τα όργανα του κράτους που επιβάλλουν ποινές σε όσους παραβιάζουν τους νό­μους.

ð μέσα στο σύνολο περιλαμβάνονται και οι Αθηναίοι, τους οποίους ο Σωκράτης είχε φέρει ως παράδειγμα για να δείξει ότι η αρετή δεν είναι διδακτή (βλ. ενότητα 1). Αντίθετα τώρα ο Πρωταγόρας αποδεικνύει ότι οι Αθηναίοι περιλαμβάνονται σ' εκείνους που δέχονται το διδακτό της αρετής, επαναλαμβάνοντάς το μάλιστα δύο φορές («ὥ­στε κα­τὰ τοῦ­τον τὸν λό­γον καὶ ᾿Α­θη­ναῖ­οί εἰ­σι τῶν ἡ­γου­μέ­νων πα­ρα­σκευ­α­στὸν εἶ­ναι καὶ δι­δα­κτὸν ἀ­ρε­τήν» και πιο κάτω «δι­δα­κτὸν καὶ πα­ρα­σκευ­α­στὸν ἡ­γοῦ­νται ἀ­ρε­τήν»)

5.Ανακεφαλαίωση για την καθολικότητα και το διδακτό της αρετής (ὡς μὲν οὖν εἰ­κό­τως ἀ­πο­δέ­χο­νται οἱ σοὶ πο­λῖ­ται καὶ χαλ­κέ­ως καὶ σκυ­το­τό­μου συμ­βου­λεύ­ο­ντος τὰ πο­λι­τι­κά, καὶ ὅ­τι δι­δα­κτὸν καὶ πα­ρα­σκευ­α­στὸν ἡ­γοῦ­νται ἀ­ρε­τήν, ἀ­πο­δέ­δει­κταί σοι, ὦ Σώ­κρα­τες, ἱ­κα­νῶς, ὥς γέ μοι φαί­νε­ται.)

Εδώ ολοκληρώνεται το πρώτο σκέλος της απάντησης του Πρωταγόρα στο Σωκράτη, στο οποίο :

·       αποδέχεται και αποδεικνύει τη θέση του Σωκράτη για την καθολικό­τητα της αρετής (ως την πρώτη παράγραφο της ενότητας 5),

·       ανασκευάζει τη θέση του Σωκράτη ότι η αρετή δεν είναι διδακτή (δεύτερη παράγραφος της ενότητας 5 και ενότητα 6).

·       Στη συνέχεια θα ασχοληθεί με την ανασκευή της άποψης του Σωκράτη ότι οι αγαθοί άντρες δεν μπορούν να διδάξουν στα παιδιά τους την αρετή (που ο Σωκράτης χρησιμοποιεί ως απόδειξη για το ότι η αρετή δεν είναι διδακτή).

·       ο Πρωταγόρας ολοκληρώνει την επιχειρηματολογία του με αυτοπεποίθηση και κάποια αυταρέσκεια (ἀ­πο­δέ­δει­κταί σοι, ὦ Σώ­κρα­τες, ἱ­κα­νῶς), θεωρώντας ότι η απόδειξή του είναι πειστική. Μετριάζει ωστόσο το αλαζονικό του ύφος με τη φράση «ὥς γέ μοι φαί­νε­ται». Ως προς την πειστικότητα του επιχειρήματος του Πρωταγόρα βλ. κριτική του επιχειρήματος.

Μερικές σκέψεις για τις ποινές

1.Η αποτελεσματικότητα των ποινών

Α. Για όσους τιμωρούνται

·      Υπάρχουν αυτοί που συνετίζονται για λόγους συνειδησιακούς ή συνειδητο­ποιούν το κόστος της ποινής και αποφεύγουν μελλοντικές παρανομίες.

·  Σε άλλους η ποινή λειτουργεί διαφορετικά. Έτσι:

α. Νιώθουν ταπεινωμένοι και αδικημένοι από το κοινωνικό σύστημα.

β. Συγχρωτίζονται στα σωφρονιστικά ιδρύματα με πωρωμένους εγκληματίες και εξοικειώνονται με την παρανομία.

γ. Όταν συμπληρώσουν την έκτιση της ποινής τους, δεν τους δέχεται εύκο­λα η κοινωνία.

δ. Τα παραπάνω έχουν ως αποτέλεσμα να ξαναπέφτουν στην παρανομία και έτσι να δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος.

Β. Για όσους δεν έχουν παρανομήσει

·       Μερικοί παραδειγματίζονται από την ποινή των άλλων και ο φόβος γι' αυτήν τους κρατάει μακριά από την παρανομία.

·  Άλλοι δεν μπορούν να συνειδητοποιήσουν σε όλη του την έκταση το προσω­πικό, οικογενειακό και κοινωνικό κόστος των ποινών.

·       Πολλές φορές, τη στιγμή που διαπράττεται ένα έγκλημα, ο δράστης βρίσκε­ται σε τέτοια ψυχική έξαρση, που δε μένουν περιθώρια να σκεφτεί τα επακό­λουθα· εξάλλου, πάντα τρέφει την ελπίδα ότι δε θα γίνει αντιληπτός και ότι θα διαφύγει τη σύλληψη.

2.Το πνεύμα επιβολής των ποινών στις δημοκρατικές πολιτείες

·       Ο νόμος περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και διασφα­λίζει την ομαλή λειτουργία του κοινωνικού συνόλου, προστατεύοντας την από εκείνους που παρανομούν. Όταν ο νόμος παραβιάζεται, πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου για την αποφυγή επιβολής άδικης ποινής.

·       Η ποινή πρέπει να χρησιμοποιείται ως μέσο σωφρονισμού και παραδειγμα­τισμού και όχι ως μέσο εκδίκησης και εκφοβιστικής επίδειξης της ισχύος της πολιτείας.

·       Η πολιτεία πρέπει να σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα εκείνων που εκτίουν ποινές σε σωφρονιστικά καταστήματα, εξασφαλίζοντας γι' αυτούς ανάλο­γες συνθήκες διαβίωσης.

·       Κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης της ποινής αλλά και μετά την ολοκλήρω­ση της, πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των τρο­φίμων των σωφρονιστικών ιδρυμάτων στο κοινωνικό σώμα.

·       Γενικά πρέπει να αντιμετωπίζεται ο παραβάτης του νόμου αν όχι με κατα­νόηση, τουλάχιστο με ανθρωπισμό.

3.Οι ποινές στις αυταρχικές πολιτείες

·         το αυταρχικό κράτος αντιμετωπίζει τον παραβάτη του νόμου σαν νοσηρό και αποβλητέο μέλος του υγιούς συνόλου, χωρίς να φροντίζει για την επανένταξή του στο κοινωνικό σύνολο.

·         είναι σκληρό και άτεγκτο απέναντι σ' αυτόν και εξαντλεί όλη την αυστηρότητα του.

·         Οι ποινές είναι εξοντωτικές και οι συνθήκες διαβίωσης των κρατουμένων απάνθρωπες.