Οι τηλεπικοινωνίες στην αρχαία Ελλάδα

Εισαγωγή

Στη νεώτερη Ελλάδα ο οργανισμός επικοινωνιών ήταν τα περίφημα τρία Τ (ΤΤΤ, Ταχυδρομείο, Τηλεφωνία, Τηλεγραφία). Οι τρεις αυτές δράσεις διέπουν ως ένα βαθμό και σήμερα τις επικοινωνίες, προσαρμοσμένες στις τεχνολογικές εξελίξεις. Οι ίδιες όμως δράσεις είχαν θεμελιωθεί από τους Αρχαίους Έλληνες.
Με την προσαρμογή της γραφής στη φωνητική της μορφή, η καταγραφή μηνυμάτων έγινε εύκολη και έδωσε την δυνατότητα ανταλλαγής επιστολών, με φορείς συνήθως τους φέροντες την επιστολή. Μια τέτοια πρώτη περιγραφή αναφέρει ο Όμηρος στην Ιλιάδα (Ζ, 169), όταν ο Προίτος στέλνει το Βελλεροφόντη στη Λυκία φέροντας κλειστή επιστολή στον βασιλιά, όπου τον παρότρυνε να τον σκοτώσει. Η Ταναγραία κόρη φέρει στα γόνατα επιστολή, "δίπτυχο", από τον αγαπημένο της. Στη συνέχεια ακολούθησε, ιδιαίτερα για πολεμικούς σκοπούς, η τέχνη της κρυπτογράφησης. Ευφυής και διάσημος (αλλά και παρεξηγημένος) ο όρος σκυτάλη, η μέθοδος των Σπαρτιατών. Ο Πλούταρχος στη ζωή του Λυσάνδρου περιγράφει τη μέθοδο. Γύρω από ξύλινο κύλινδρο (τη σκυτάλη) τυλίγονταν ταινία περγαμηνής. Κατά μήκος της περιέλιξης καταγράφονταν οι σειρές του μηνύματος. Όταν ξετυλίγονταν η ταινία τα γράμματα βρίσκονταν σε αταξία, η οποία δεν επέτρεπε να αποκωδικοποιηθεί το μήνυμα. Ο παραλήπτης έπρεπε να περιελίξει την ταινία σε κύλινδρο (σκυτάλη) ίδιας διαμέτρου, οπότε το μήνυμα αποκαλύπτονταν.
Η τηλεγραφία στις μέρες μας συνδέεται με σήματα Μορς, με δυαδικά σήματα στην τηλεομοιοτυπία ή στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, όλα προϊόντα της χρήσης του ηλεκτρικού ρεύματος. Βέβαια η διάδοση γίνεται με ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία, και μάλιστα σήμερα με φωτεινή ακτινοβολία. Δεν είναι λοιπόν περίεργο ότι για τηλεμετάδοση σημάτων οι Αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποίησαν οπτικά μέσα. Σήματα με φωτιές μας περιγράφει ο Όμηρος στην Ιλιάδα (Σ, 211), και ο Παλαμήδης φέρεται ως ο εφευρέτης των δικτύων, ώστε το φωτεινό σήμα να μεταφέρεται από κορυφή σε κορυφή. Έτσι το άναμμα μιας φωτιάς, με καύση φρύγανων σε επιλεγμένο τόπο, συνθηματικά σήμαινε μήνυμα και συνδυασμός χρονικής αλληλουχίας σήμαινε συγκεκριμένο μήνυμα. Με τον τρόπο αυτόν έχουμε την προϊστορία του τηλέγραφου. Τα δίκτυα αυτά χρησίμευσαν και στους Μακεδόνες, ενώ στους βυζαντινούς χρόνους, για να αυξηθεί η εμβέλεια και η ευκρίνεια του σήματος προστέθηκαν καθρέφτες. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κατέρρευσε όταν καταστράφηκαν τα δίκτυά της, το ίδιο και η βυζαντινή. Η μέθοδος αυτή των δικτύων δεν απέχει από τη σημερινή μεθοδολογία παρά μόνο ως προς το μήκος κύματος του φέροντος κύματος. Η επιλογή της θέσης των φρυκτωριών (αναμεταδοτών), τουλάχιστον στον ελλαδικό χώρο, συμπίπτει σχεδόν με τις θέσεις όπου βρίσκονται οι σημερινοί αναμεταδότες του ΟΤΕ.
Τα σήματα αυτά ήταν μονοσήμαντα. Ο Αινείας ο Τακτικός βελτίωσε το σύστημα με τον υδραυλικό τηλέγραφο, ένα συνδυασμό κλεψύδρας και συγχρονισμό με φρύκτο (δάδα). Στοιχεία της κατασκευής μας δίνει ο Φίλων (Σύνταξη Μηχανικής, V, καθώς το βιβλίο του Αινεία Πολιορκητικά δεν διασώθηκε), όπως και ο Πολύβιος (Ιστοριών, Χ) και ο Πολύαινος (Στρατηγήματα, IV). Όμως και η μέθοδος αυτή αντιστοιχούσε σε προκαθορισμένα μηνύματα. Ο ίδιος ο Αινείας πρότεινε μέθοδο απαλλαγμένη από προκαθορισμένες συμβάσεις, με δυνατότητα μετάδοσης γραπτού (τρόπος του λέγειν) μηνύματος. Σε δίσκο κυκλικό διατάσσονταν στην περιφέρεια οπές που αντιστοιχούσαν στα γράμματα του αλφάβητου. Υπήρχε και μία οπή έκκεντρη, που στην προέκταση της ακτίνας της αντιστοιχούσε το πρώτο γράμμα α. Ο πομπός φώτιζε την έκκεντρη οπή και την οπή του αντίστοιχου γράμματος, ώστε ο αποδέκτης καταγράφοντας τα γράμματα σχημάτιζε λέξεις και φράσεις. Το σύστημα είναι καθαρά αναλογικό και φυσικά περιορισμένης εμβέλειας.
Ακολούθησε η πλέον ιδιοφυής πρόταση, της πυρσείας, των Κλεοξένη και Δημοκλείτου, με βελτιώσεις που μας τις μαρτυρεί ο Πολύβιος (Ιστοριών, Χ). Μια μέθοδος που θα μπορούσε να θεωρηθεί ψηφιακή, πρόδρομος της σημερινής τεχνολογίας. Αυτή χρησιμοποιούσε δύο ομάδες πέντε πυρσών, που ο αριθμητικός συνδυασμός τους επέτρεπε την απεικόνιση ενός συγκεκριμένου γράμματος. Ο οπτικός τηλέγραφος είχε θεμελιωθεί.
Στη Δύση μόνο το 16ο αιώνα μ.Χ. θα προταθεί ανάλογη μέθοδος, και μόνο το 18ο αιώνα η Δύση θα ανακαλύψει τα δίκτυα. Τα πράγματα άλλαξαν μόλις το 1833, με την εφεύρεση της ηλεκτρικής τηλεγραφίας, ενώ τον 20ο αιώνα έγιναν αντιληπτά τα πλεονεκτήματα της ψηφιοποίησης και σήμαναν επιστροφή στην οπτική επικοινωνία, βασισμένη όμως σε άλλες αρχές και άλλη τεχνολογία.
Στην τηλεφωνία δεν θα ανακαλύψουμε στις αρχαίες πηγές ιδιαίτερα τεχνάσματα, παρά μόνο συστήματα αντηχείων που ενίσχυαν τον ήχο, με σχετικά μικρή εμβέλεια, χρήσιμα για στρατιωτικούς σκοπούς. Πρόκειται για το χωνί - χωρίς ιδιαίτερο ενισχυτικό σύστημα- και τους ευφυείς σχηματισμούς αντηχείων που κατηύθυναν και ενίσχυαν το φωνητικό κύμα.
Η σύντομη αυτή αναδρομή στα γνωστά από τις πηγές συστήματα επικοινωνίας υποδεικνύει τη συνεχή ενασχόληση των Ελλήνων με την τεχνολογική περιοχή που σήμερα χαρακτηρίζεται ως υψηλή. Μια ενασχόληση, που αποσκοπούσε σε βελτίωση των μεθόδων και σε πρόταση νέων, βασισμένη στην επιστημονική μεθοδολογία, έτσι ώστε σήμερα να μην απορούμε πως πολλά θα μπορούσαν να θεωρηθούν πρόδρομες σκέψεις της σύγχρονης εποχής. Και χωρίς όμως αυτήν την υπερβολή, όλα δείχνουν πως η καλλιέργεια της τεχνολογικής σκέψης ήταν στοιχείο του πολιτισμού των Αρχαίων Ελλήνων, ρίζες που κληροδοτήθηκαν, ώστε με όλη την απαιτούμενη εξέλιξη να έχουμε το θαυμαστό κόσμο του σήμερα.
Τελειώνοντας θα ήθελα να τονίσω τη συμβολή του Μουσείου του Ο.Τ.Ε. και του πρώην Διευθυντού του κ. Σ. Πολυκράτη στην ανάδειξη των τηλεπικοινωνιακών μεθόδων των Αρχαίων Ελλήνων, με την ανάγλυφο αναπαράστασή τους και με μέθοδο συμμετοχής του επισκέπτη.

Νικόλαος Οικονόμου

Συστήματα Φρυκτωριών (εκμαγείο)

Μουσείο

Μουσείο Τηλεπικοινωνιακών Συστημάτων ΟΤΕ, Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

Περιγραφή

Σ' ένα εκμαγείο που αναπαριστά χάρτη της Ελλάδος, έχουν συγκεντρωθεί τα πιο γνωστά δίκτυα τηλεπικοινωνιών με φρυκτωρίες (= πύργους αναμετάδοσης οπτικών σημάτων). Ο επισκέπτης, χρησιμοποιώντας έναν ηλεκτρονικό πίνακα, βλέπει τη συγκεκριμένη διαδρομή να υλοποιείται στο εκμαγείο με το άναμμα μικρών λυχνιών για κάθε φρυκτωρία. Η ανακατασκευή στηρίζεται στις έρευνες που έχουν φέρει στο φως πολλές διαδρομές φρυκτωριών.

Χρήστος Λάζος

Πηγές

1. Diels H., Antike Technik, Leipzig 1920.
2. Λάζος Χ.Δ., Τηλεπικοινωνίες των αρχαίων Ελλήνων, Αθήνα 1997.

"Άγγαρον πυρ" (εκμαγείο)

Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, ΕΜΑΕΤ, "Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία", 109, "EXPO 2000"
"Άγγαρον πυρ" (εκμαγείο).

Μουσείο

Μουσείο Τηλεπικοινωνιακών Συστημάτων ΟΤΕ, Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

Περιγραφή

Το "άγγαρον πυρ", η φωτιά που δεν σβήνει, αναπαρίσταται σ' ένα από τα πέντε εκμαγεία του Τηλεπικοινωνιακού Μουσείου του ΟΤΕ, τα σχετικά με τις αρχαίες ελληνικές τηλεπικοινωνίες. Η αναπαράσταση έχει φιλολογική μόνο τεκμηρίωση καθώς αναφέρεται από τον Αισχύλο στον Αγαμέμνονα, στίχος 282/3, "φρύκτος δε φρυκτόν δευρ' απ' αγγάρα πυρός έπεμπεν". Η ονομασία προέρχεται από τους Άγγαρους, μεταφορείς μηνυμάτων.

Χρήστος Λάζος

Πηγές

1. Αισχύλος, Αγαμέμνων, Μετάφραση Τ. Ρούσσος, Αθήνα 1992, στίχος 282/3.
2. Λάζος Χ.Δ., Τηλεπικοινωνίες των αρχαίων Ελλήνων, Αθήνα 1997.

Υδραυλικός τηλέγραφος Αινεία

Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, ΕΜΑΕΤ, "Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία", 110, "EXPO 2000"
Υδραυλικός τηλέγραφος Αινεία.

Μουσείο

Μουσείο Τηλεπικοινωνιακών Συστημάτων ΟΤΕ, Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

Περιγραφή

Περιγραφή αυτού του οργάνου υπήρχε στο βιβλίο του Αινεία του Τακτικού Πολιορκητικά (4ος αι. π.Χ.), που απωλέσθη. Διασώθηκε η περιγραφή του από τον Πολύβιο, την ονομασία του όμως "υδραυλικός τηλέγραφος" την οφείλει στον Ε. Σταμάτη. Δεν διασώθηκε απεικόνιση του οργάνου από την αρχαιότητα, παρά μόνο πολύ μεταγενέστερης περιόδου. Για να μεταδοθεί το μήνυμα ήταν απαραίτητοι δύο μηχανισμοί, οι οποίοι έπρεπε να συγχρονιστούν. Σε δοχείο κυλινδρικό επέπλεε πλωτήρας με στέλεχος το οποίο έφερε χαραγές, που αντιστοιχούσαν σε καθορισμένα μηνύματα. Το δοχείο στη βάση έφερε κρουνό. Όταν άνοιγε ο κρουνός, το νερό άδειαζε και κατέβαινε το στέλεχος με τα μηνύματα. Ο κρουνός έκλεινε όταν η ράβδος έφτανε στο συγκεκριμένο μήνυμα που έπρεπε να μεταδοθεί. Τη στιγμή του ανοίγματος του κρουνού ένας οπλίτης ύψωνε δάδα και ο δέκτης του μηνύματος με όμοια συσκευή άνοιγε τον κρουνό της δικής του. Όταν το στέλεχος του πέμποντος το μήνυμα έφτανε στο επιθυμητό ύψος, αυτός έσβηνε τη δάδα και ο αποδέκτης έκλεινε τον κρουνό. Έτσι οι δύο πλωτήρες των αντιστοίχων συσκευών βρίσκονταν στο ίδιο επίπεδο το οποίο καθόριζε και το αντίστοιχο μήνυμα που μεταδίδονταν.

Χρήστος Λάζος

Πηγές

1. Diels H., Antike Technik, Leipzig 1920.
2. Πολύβιος, Ιστοριών Θ΄-Ι΄-ΙΑ΄, Μετάφραση- σχόλια Θ.Γ. Μαυρόπουλος, Αθήνα 1996.
3. Σταμάτης Ε., Αι μυστικαί τηλεπικοινωνίαι των αρχαίων Ελλήνων, Αθήναι 1969.

Υδραυλικός τηλέγραφος Αινεία (εκμαγείο)

Μουσείο

Μουσείο Τηλεπικοινωνιακών Συστημάτων ΟΤΕ, Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

Περιγραφή

Το γύψινο εκμαγείο του υδραυλικού τηλεγράφου κατασκευάστηκε από τον ΟΤΕ και αποτελεί, μαζί με τέσσερα άλλα εκμαγεία, μια σειρά ανάγλυφων απεικονίσεων σχετικών με τις αρχαίες ελληνικές τηλεπικοινωνίες. Η απεικόνιση στηρίχθηκε σε γκραβούρα του 18ου αιώνα.

Χρήστος Λάζος

Ακουστικός Τηλέγραφος (εκμαγείο)

Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, ΕΜΑΕΤ, "Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία", 111, "EXPO 2000"
Ακουστικός τηλέγραφος (εκμαγείο).

Μουσείο

Μουσείο Τηλεπικοινωνιακών Συστημάτων ΟΤΕ, Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

Περιγραφή

Το εκμαγείο αυτό αναπαριστά τον "ακουστικό τηλέγραφο" που χρησιμοποιήθηκε στις εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Αποτελείτο από ένα τρίποδο, ύψους τεσσάρων περίπου μέτρων, ενωμένο στην κορυφή, από την οποία ήταν κρεμασμένο με σχοινί ένα στρογγυλό κέρας μεγάλου μεγέθους. Η ανάρτηση ήταν τέτοια που επέτρεπε την περιστροφή του κέρατος, ώστε το σήμα να πηγαίνει προς όλες τις κατευθύνσεις. Η αναπαράσταση έχει φιλολογική μόνο τεκμηρίωση (αναφέρεται από τον Αρριανό).

Χρήστος Λάζος

Πυρσεία (εκμαγείο)

Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, ΕΜΑΕΤ, "Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία", 112, "EXPO 2000"
Πυρσεία (εκμαγείο).

Μουσείο

Μουσείο Τηλεπικοινωνιακών Συστημάτων ΟΤΕ, Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

Περιγραφή

Η αναπαράσταση βασίζεται κυρίως στο κείμενο του Πολυβίου (Χ, 43-47) καθώς και σε αναγεννησιακές απεικονίσεις. Σύμφωνα με τον Πολύβιο, την πυρσεία, δηλαδή την οπτική αναμετάδοση σημάτων με φλόγες, εφεύραν οι Κλεόξενος και Δημόκλειτος γύρω στο 150 π.Χ. και τη βελτίωσε ο ίδιος. Στηριζόταν σ΄ ένα διαχωρισμό των γραμμάτων του ελληνικού αλφαβήτου σε ομάδες πέντε γραμμάτων. Η κάθε ομάδα ήταν γραμμένη σε πέντε πίνακες (ο τελευταίος περιείχε τέσσερα γράμματα). Κάθε πίνακας συνοδεύονταν από αντίστοιχους πέντε πυρσούς. Ο αριθμός αναμμένων πυρσών (εξ' ου και πυρσεία), παρίστανε το αντίστοιχο γράμμα. Στην αναπαράσταση ο συνδυασμός των πυρσών επιτυγχάνεται με την οριζόντια και κάθετη τοποθέτηση της σειράς των γραμμάτων. Το μήνυμα μεταδίδονταν από φρυκτωρία σε φρυκτωρία. Στη βελτιωμένη παραλλαγή του συστήματος χρησιμοποιούσαν ένα είδος οργάνου προγόνου της διόπτρας, όπως απεικονίζεται στο εκμαγείο του ΟΤΕ. Η πυρσεία ονομάστηκε και "οπτικός τηλέγραφος", ήταν δε ως τηλεπικοινωνιακό μέσο τελειότερο από τον "υδραυλικό τηλέγραφο" του Αινεία. Ο Forbes το χαρακτηρίζει ως το πλέον αποδοτικό τηλεγραφικό σύστημα και το θεωρεί ως πρόδρομο του τηλεγράφου.

Χρήστος Λάζος

Πηγές

1. Diels H., Antike Technik, Leipzig 1920.
2. Forbes R.J., Studies in Ancient Technology, Leiden 1964-1972.
3. Πολύβιος, Ιστοριών Θ΄-Ι΄-ΙΑ΄, Μετάφραση-σχόλια Θ.Γ.
4. Μαυρόπουλος, Αθήνα 1996.
5. Σταμάτης Ε., Αι μυστικαί τηλεπικοινωνίαι των αρχαίων Ελλήνων, Αθήναι 1969.