Οι καταλήξεις -ημισι / -μισι στα ακέραια απόλυτα αριθμητικά

 

Η κατάληξη ήμισι/-μισι που δηλώνει το μισό προέρχεται απευθείας από το αρχαιοελληνικό επίθετο ήμισυς-ημίσεια-ήμισυ (όπως εξάλλου από εκεί προέρχεται και το σημερινό επίθετο μισός-μισή-μισό). Σημείωση: Από μεταπλασμό τού ήμισυς σε ήμισος πλάστηκε, στα μεσαιωνικά χρόνια, ο τ. μισός (που τονίστηκε κατά τα συναφή επίθ. απλός, διπλός, μονός, κ.λπ.), με θηλ. μισή και ουδ. μισό. Σε νεότερα χρόνια σχηματίστηκαν και σύνθετα: ένας + ήμισυς > ενάμισυς, ένα + ήμισυ > ενάμισυ. Άρα οι τύποι ενάμισυς  και ενάμισυ είναι οι ετυμολογικώς ορθοί τύποι. Θα έπρεπε δε να κλίνονται (και να γράφονται) ως: ο ενάμισυς, του ενάμισυ, τον ενάμισυ - το ενάμισυ, του ενάμισυ, το ενάμισυ. Ωστόσο, επειδή στη Ν. Ελληνική δεν υπάρχουν αντίστοιχα ονόματα (ο πέλεκυς αντικαταστάθηκε από το ουδ. πελέκι ή από τη λ. τσεκούρι και ο πρέσβης έχει διπλή κλίση πρέσβης - πρέσβεως - πρέσβη - πρέσβεις, αλλά και πρεσβευτής, -τή, -τή, τές) και επειδή ήδη το θηλ. σχηματίστηκε διαφορετικά (μιάμιση), είναι προτιμότερο να ακολουθήσουμε την ομαλότερη κλίση και γραφή, λέγοντας και γράφοντας: ο ενάμισης (χρόνος) - του ενάμιση (χρόνου) - τον ενάμιση (χρόνο)..." "Κατ'αυτόν τον τρόπο, εντάσσουμε το ενάμισης στην κλίση των επιθέτων του τύπου -ής, -ιά, ί (σταχτής, σταχτιά, σταχτί), μολονότι διαφέρει στην προέλευσή του και στο θηλυκό (μιάμιση)
 
Έτσι λοιπόν έχουμε τις καταλήξεις:
-ήμισι (αν το τελικό γράμμα του ακέραιου αριθμητικού είναι σύμφωνο) ή
-μισι (αν το τελικό γράμμα του ακέραιου αριθμητικού είναι φωνήεν)
Σημείωση: Όταν πρόκειται για πρόσθεση σε μία ακέραια μονάδα (ένας, μια, ένα) τότε στο αρσενικό (ένας) και στο θηλυκό (μια) η κατάληξη -ι μετατρέπεται, αντίστοιχα, σε -ης και -η και αυτά είναι κλιτά, ενώ το τελικό ς του αρσενικού (ένα-ς) αποβάλλεται, δηλαδή:
ενάμισης, μιάμιση, ενάμισι
 
Λέμε λοιπόν:
Όταν προστίθεται μισό σε μία ακέραια μονάδα:
Ονομαστική: ενάμισης μήνας, μιάμιση ώρα, ενάμισι κιλό
Γενική: ενάμιση μήνα, μιάμισης ώρας, ενάμισι κιλού
Αιτιατική: ενάμιση μήνα, μιάμιση ώρα, ενάμισι κιλό
Πληθυντικός για μία ακέραια μονάδα δεν υπάρχει.

Όταν προστίθεται μισό σε περισσότερες από μία ακέραιες μονάδες:
Ονομαστική/Αιτιατική: δυόμισι μήνες, δυόμισι ώρες, δυόμισι κιλά
Γενική: δυόμισι μηνών, δυόμισι ωρών, δυόμισι κιλών
Ονομαστική/Αιτιατική: δεκατρεισήμισι μήνες, δεκατρεισήμισι ώρες, δεκατριάμισι κιλά
Γενική: δεκατρεισήμισι μηνών, δεκατρεισήμισι ωρών, δεκατριάμισι κιλών
Ονομαστική/Αιτιατική: τεσσερισήμισι μήνες, τεσσερισήμισι ώρες, τριάμισι κιλά
Γενική: τεσσερισήμισι μηνών, τεσσερισήμισι ωρών, τεσσεράμισι κιλών
Ονομαστική/Αιτιατική: εικοσιπεντέμισι μήνες, εικοσιπεντέμισι ώρες, εικοσιπεντέμισι κιλά
Γενική: εικοσιπεντέμισι μηνών, εικοσιπεντέμισι ωρών, εικοσιπεντέμισι κιλών

Συνοπτικά:
Η εκφορά ή γραφή του «μισού» χρειάζεται προσοχή – γιατί μπορεί να δημιουργήσει πρόβλημα:
– όταν τα ακέραια αριθμητικά είναι 1, 21, 31, ... , όπου εμφανίζονται τρεις τύποι για τα τρία γένη (με καταλήξεις -άμισης, -άμιση, -άμισι) από τους οποίους οι δύο πρώτοι μεταβάλλονται με την κλίση, και
– όταν τα ακέραια αριθμητικά είναι 3, 4 ή 13, 14 ή 23, 24 ... όπου εμφανίζονται δύο τύποι για τα τρία γένη (με καταλήξεις -ήμισι, -ήμισι, -άμισι) οι οποίοι δεν μεταβάλλονται με την κλίση.
Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις η κατάληξη είναι -μισι και είναι ίδια για όλα τα γένη και για όλες τις πτώσεις.

Πρακτικά:
ο ενάμισης αιώνας
του ενάμιση αιώνα
τον ενάμιση αιώνα

η μιάμιση μέρα
της μιάμισης ημέρας
τη μιάμιση μέρα

το ενάμισι κιλό
του ενάμισι κιλού
το ενάμισι κιλό

Από 'κεί και πέρα, μόνο "–μισι":

δυόμισι αιώνες / μέρες / κιλά
τρεισήμισι αιώνες
τρεισήμισι μέρες
τριάμισι κιλά
τεσσερισήμισι αιώνες
τεσσερισήμισι μέρες
τεσσεράμισι κιλά

Άρα:
εννιάμισι εβδομάδες
οχτώμισι κιλά
η ώρα είναι δυόμισι
ενάμισι χιλιόμετρο
μιάμιση δραχμή
κατά το ήμισυ (αρχαιότροπο)
ενάμισης χρόνος

Άλλα παραδείγματα για εξάσκηση:
Καλύψτε τη δεξιά στήλη του πίνακα και διαβάστε τις φράσεις της αριστερής στήλης τοποθετώντας στη θέση κάθε αριθμού την αντίστοιχη λέξη που εκφράζει και μισό. 

Πίνακας

Οι εργασίες κράτησαν 13½ [χρόνια. 13½ χρόνων κόποι πήγαν χαμένοι. Το αγόρι είναι 13½ χρονών, ενώ το κορίτσι 3½ μηνών Πλήρωσα γι’ αυτό στο Λονδίνο 21½ λίρες και το βρήκα εδώ με 14½ ευρώ. Ένας γάιδαρος χρειάζεται 1½ γάιδαρο (παροιμία για την αντιμετώπιση της ... γαϊδουρινής συμπεριφοράς). 25½ ώρες Με 1½ δραχμή αγοράζεις 1½ καραμέλα, με 33½ δραχμές πόσες καραμέλες αγοράζεις; 22½ και 21 κάνουν 43½. Η ώρα είναι 4.30. Η ώρα είναι 1.30. Πριν 1½ χρόνο Πριν 21½ χρόνια Δουλειά 1½ ώρας, 1½ μήνα ή 1½ έτους; 4.500 ευρώ 3.500.000 ευρώ

Οι εργασίες κράτησαν δεκατριάμισι χρόνια. Δεκατρεισήμισι χρόνων κόποι πήγαν χαμένοι. Το αγόρι είναι δεκατριάμισι χρονών, ενώ το κορίτσι τρεισήμισι μηνών Πλήρωσα γι’ αυτό στο Λονδίνο εικοσιμιάμιση λίρες και το βρήκα εδώ με δεκατεσσεράμισι ευρώ. Ένας γάιδαρος χρειάζεται ενάμιση γάιδαρο. Εικοσιπεντέμισι ώρες Με μιάμιση δραχμή αγοράζεις μιάμιση καραμέλα, με τριαντατρεισήμισι δραχμές πόσες καραμέλες αγοράζεις; Εικοσιδυόμισι και εικοσιένα κάνουν σαραντατριάμισι. Η ώρα είναι τεσσερισήμισι. Η ώρα είναι μιάμιση. Πριν ενάμιση χρόνο Πριν εικοσιενάμισι χρόνια Δουλειά μιάμισης ώρας, ενάμιση μήνα ή ενάμισι έτους; Τεσσερισήμισι χιλιάδες ευρώ Τριάμισι εκατομμύρια ευρώ

Για το e-didaskalia.blogspot.gr
Αποστόλης Ζυμβραγάκης
Φιλόλογος

Περισσότερα γλωσσικά λάθη εδώ.