Ο Οργανισμός Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου (Ο.Α.Μ) ήταν η βραχύβια επίσημη ονομασία του σωφρονιστικού ιδρύματος στη Μακρόνησο το οποίο αποτέλεσε στρατόπεδο συγκέντρωσης και τόπο εξορίας χιλιάδων στρατιωτών και πολιτών που οι αρχές έκριναν ότι έχρηζαν κοινωνικής, πολιτικής ή εθνικής αναμόρφωσης. Λειτούργησε από το 1947 ως το 1958, περίοδος που περιλαμβάνει τον ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο.
Ίδρυση, σκοποί και μεθοδολογία
Στην Μακρόνησο, ένα άγονο νησί 15 τετραγωνικών χιλιομέτρων, ξεκίνησε η λειτουργία του στρατοπέδου συγκέντρωσης με εισήγηση του Γενικού Επιτελείου Στρατού προς το υπουργείο Στρατιωτικών στις 19 Φεβρουαρίου 1947.
Στο αρχικό εισηγητικό σημείωμα που συντάχθηκε μετά τις εκλογές της 1-4-1946, αναφέρεται επί λέξει: "Αποφασίζεται ο περιορισμός των αριστερών στρατευσίμων εις ορισμένα στρατόπεδα δια να υποστούν αποτοξίνωσιν. Όλες οι στρατιωτικές μονάδες δέον όπως εκκαθαρισθούν από αριστερίζοντες ή υπόπτους αριστερισμού".
Αφού δόθηκε η σχετική έγκριση στις 3 Απριλίου, στάλθηκαν στην Μακρόνησο στις 26 Μαΐου κατόπιν εντολής του τότε αρχηγού ΓΕΣ Κ. Βεντήρη, οι πρώτοι "σκαπανείς" που θα υλοποιούσαν το έργο και την "προσπάθεια επαναφοράς αυτών εις τους κόλπους της φιλτάτης πατρίδος" με διαφόρους "επωφελείς εργασίας". Στην αρχή, οι εκτοπισμένοι ήταν αριστεροί ή απλά δημοκρατικοί στρατιώτες που εξέτιαν τη θητεία τους χωρίς όπλο. Η Μακρόνησος λειτούργησε με αυτό τον τρόπο ως το 1958.
Ο Υπουργός Εσωτερικών που έδωσε την εντολή για τη λειτουργία του στρατοπέδου συγκέντρωσης της Μακρονήσου ήταν ο Χριστόφορος Στράτος. Ο Στράτος ανήκε στη γνωστή οικογένεια που στη συνέχεια κατείχε την Πειραϊκή-Πατραϊκή. Οι πολιτικοί της εποχής χαιρέτησαν τη λειτουργία αυτού του σωφρονιστικού ιδρύματος. Για παράδειγμα, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος αναφέρθηκε σε αυτό ως «αναρρωτήριο ψυχών», «συνέχιση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού», «εθνική κολυμβήθρα» και «νέα Εδέμ στα μάτια της ελληνικής Ιστορίας». Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος ανέφερε ότι «στη Μακρόνησο αναγεννάται η Ελλάς ωραιοτέρα στην ψυχή των Ελλήνων».
Οι κρατούμενοι ήταν κατά κύριο λόγο πολίτες, άνδρες, γυναίκες αλλά και παιδιά τους, οι οποίοι είχαν ηγηθεί ή συμμετάσχει στην Εθνική Αντίσταση, κατά τη διάρκεια της σκοτεινής περιόδου του Β' Παγκόσμιου Πολέμου.
Η άοπλη στρατιωτική θητεία, ένας παράδοξος για την εποχή θεσμός, αποσκοπούσε όχι απλά στον έλεγχο της εμφυλιοπολεμικής στράτευσης των ανδρών αλλά στην ολοκληρωτική εξαφάνιση του προοδευτικού κινήματος, καθώς συνοδευόταν από βασανιστήρια μεγάλης βαναυσότητας.
Η Μακρόνησος δεν ήταν απλώς ένας τόπος εξορίας. Η σκληρότητα των βασανιστηρίων που έλαβαν χώρα εκεί κάνει φανερό ότι επρόκειτο για ένα οργανωμένο σύστημα εξόντωσης. Με πρόσχημα την «αναμόρφωση» των κρατουμένων, ασκούνταν σωματική και ψυχολογική βία ώστε να καμφθεί η συνείδηση και το φρόνημά τους με σκοπό να αποκηρύξουν με γραπτές "δηλώσεις μετανοίας" τα φρονήματά, τις ιδέες ή τα ιδανικά τους. Ακολουθούσαν επιστολές που θα έπρεπε να συντάξει ο "ανανήψας" και οι οποίες απευθύνονταν στο δάσκαλο του χωριού του, τον παπά ή τον κοινοτάρχη με το ίδιο περιεχόμενο, αλλά και ομιλίες προς τους υπόλοιπους φαντάρους με τις οποίες θα διατράνωνε την πίστη του στα ιδανικά της πατρίδας και θα πιστοποιούσε την μεταμέλειά του όπως και την αποκήρυξη του "εαμοσλαβισμού" κ.λ.π. Όλα τα παραπάνω είχαν φυσικά σαν στόχο την πλήρη καταρράκωση του "μεταμεληθέντος", ανεξαρτήτως του γεγονότος ότι στη συνέχεια θα του δινόταν όπλο και θα τον έστελναν στο μέτωπο της εμφύλιας σύρραξης, κατά του Δημοκρατικού Στρατού (ΔΣΕ).
Η πλήρης επανένταξη απαιτούσε συχνά και την επίδειξη ιδιαίτερης σκληρότητας από τον "ανανήψαντα" προς τους "αμετανόητους" πρώην συντρόφους του, η οποία εάν δεν ήταν αρκούντως πειστική, προκαλούσε άγρια αντίδραση των φρουρών και την εξαρχής απαίτηση για όλα τα προηγούμενα. Με τον τρόπο αυτό, οι υπεύθυνοι του στρατοπέδου εξασφάλιζαν τη δημιουργία φανατισμένων "γενιτσάρων" (όπως τους αποκαλούσαν όσοι έμεναν αμετακίνητοι στα πιστεύω τους) που αδημονούσαν να οπλισθούν και να πάνε "εθνικά αναβαπτισμένοι" στο μέτωπο.
Νομικό καθεστώς
Το νομικό καθεστώς που επιβλήθηκε βασίστηκε στο «θεσμό» εκτόπισης των πολιτικών αντιπάλων. Η εκτόπιση καθιερώθηκε για πρώτη φορά κατά των ληστών, με τη δικτατορία Πάγκαλου το 1925/1926, και ιδιαίτερα με το Ιδιώνυμον (Ν. 4229/1929) Ελευθέριου Βενιζέλου, δημιούργησαν ένα καθεστώς άγριων πολιτικών διώξεων με κύρια θύματα τους κομουνιστές αλλά και άλλους προοδευτικούς πολίτες από τους οποίους χιλιάδες εκτοπίζονται.
Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου του Ιωάννη Μεταξά (1936-1941) αξιοποίησε αυτό το νομικό καθεστώς για γενικευμένους διωγμούς με δύο Αναγκαστικούς Νόμους, και μάλιστα το επιδείνωσε, ιδρύοντας «στρατόπεδα πειθαρχημένης διαβίωσης» σε Αϊ-Στράτη, Φολέγανδρο, Γαύδο, Ανάφη και στις φυλακές Ακροναυπλίας. Ταυτόχρονα καθιέρωσε τις διαβόητες «δηλώσεις μετανοίας». Η κατάσταση επιδεινώθηκε με την τριπλή φασιστική κατοχή και το βάρβαρο καθεστώς του εμφυλίου, με αποκορύφωμα τη μεταφορά των εκτοπισμένων στο στρατόπεδο Μακρονήσου υπό το εγκληματικό καθεστώς της πειθαρχημένης διαβίωσης.
Η ίδρυση του Ο.Α.Μ. τον Οκτώβριο/Νοέμβριο του 1949, η οποία ψηφίστηκε ομόφωνα και με ενθουσιασμό από όλα τα αστικά κόμματα της τότε Βουλής, Tο Ψήφισμα ΟΓ' της 9/14-10-1949, «Περί μέτρων εθνικής αναμορφώσεως» ανέφερε μεταξύ άλλων:
Συνιστάται αυτόνομος Οργανισμός αποτελών νομικόν πρόσωπον δημοσίου δικαίου, υπό την επωνυμίαν «Οργανισμός Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου» με έδραν τας Αθήνας, υπαγόμενος υπό την ανωτέραν εποπτείαν πενταμελούς συμβουλίου, αποτελουμένου εκ των υπουργών Δικαιοσύνης, Στρατιωτικών, Παιδείας, Δημοσίας Τάξεως, Τύπου και Πληροφοριών. [...] Σκοπός του ανωτέρω Οργανισμού είναι η διά της διαφωτίσεως και διαπαιδαγωγήσεως αναμόρφωσις των εις αυτό υπό του Κράτους παραπεμπομένων ατόμων συμφώνως ταις διατάξεσι του παρόντος Ψηφίσματος. [...] Εις την δικαιοδοσίαν του Οργανισμού τούτου υπάγονται από της ισχύος του παρόντος: α) Οι στρατιωτικοί εν γένει πλην μονίμων, δι ους κρίνεται επιβεβλημένη η παραπομπή εις τον Οργανισμόν προς αναμόρφωσιν. β) Οι υπό των Επιτροπών Ασφαλείας του Κράτους, βάσει της κειμένης νομοθεσίας, εκτοπιζόμενοι ως επικίνδυνοι διά το εθνικόν καθεστώς, της αποφάσεως περί εκτοπίσεως επεχούσης θέσιν παραπομπής εις τον Οργανισμόν. γ) Οι υπό των στρατιωτικών αρχών συλλαμβανόμενοι ως ύποπτοι πράξεων στρεφομένων κατά της ασφαλείας των στρατιωτικών τμημάτων, εφόσον ήθελον παραπεμφθή εις τον Οργανισμόν δι' αποφάσεως των Επιτροπών Ασφαλείας του τόπου της συλλήψεως, δ) Οι αυθορμήτως παρουσιαζόμενοι ή συλλαμβανόμενοι συμμορίται, εφ' όσον κρίνονται παραπεμπτέοι υπό των στρατιωτικών αρχών και ε) Οι δυνάμει του παρόντος ψηφίσματος παραπεμπόμενοι εις τον Οργανισμόν κατάδικοι και υπόδικοι [...] άπαντες οι κατά την δημοσίευσιν του παρόντος διατελούντες εν εκτοπίσει ως ενεχόμενοι εις αντεθνικάς ενεργείας ή ως επικίνδυνοι εις το εθνικόν καθεστώς, ως και οι προληπτικώς συλληφθέντες υπό του υπουργείου Δημοσίας Τάξεως και των στρατιωτικών αρχών, περιέρχονται από της ισχύος του παρόντος εις την δικαιοδοσίαν του συνιστώμενου Οργανισμού
Χρονολογείται μετά την πτώση του Γράμμου και την υποχώρηση του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ). Το γεγονός αυτό καθιστά φανερό ότι έως τότε η Μακρόνησος δεν υπάκουε σε κανένα νομικό καθεστώς, ενώ είχαν προηγηθεί το ΝΔ 329/18.8.1947 (καθεστώς πειθαρχημένης διαβίωσης), ο ΑΝ 511/31.12.1947 (σχετικά με τα στρατόπεδα συγκέντρωσης) και το ΝΔ 687/7.5.1948 (σχετικά με την επ' αόριστον παράταση του χρόνου εκτόπισης). Μετά την ήττα του ΔΣΕ θα δημιουργηθεί το καθεστώς υπαγωγής και των πολιτικών κρατουμένων στα τάγματα. Έτσι, μολονότι ο Εμφύλιος πόλεμος είχε λήξει, δεν σταμάτησαν οι μεταγωγές πολιτών προς τη Μακρόνησο με σκοπό την «αναμόρφωση».
Κατηγορίες και αριθμοί εγκλείστων υπό «αναμόρφωση»
Οι έγκλειστοι ήταν αντιστασιακοί που ανήκαν στην ΕΠΟΝ, πολιτικοί εξόριστοι, υπό περιορισμό αξιωματικοί του ΕΛΑΣ, υπόδικοι πολιτικοί κρατούμενοι, ανήλικοι πολιτικοί κατάδικοι, εξόριστες γυναίκες απ' το Τρίκερι, προληπτικά συλληφθέντες πολίτες, Μάρτυρες του Ιεχωβά, μέλη και ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ κ.ά., ανάμεσά τους και (ήδη ή μετέπειτα) γνωστές προσωπικότητες όπως ο συνυποστείλας τη ναζιστική σημαία στην Ακρόπολη Απόστολος Σάντας, ο ηθοποιός Θανάσης Βέγγος και ο σκηνοθέτης Νίκος Κούνδουρος.
Εν μέσω της φρικτής εκείνης κατάστασης, τα «Τάγματα Σκαπανέων», δηλαδή των άοπλων φαντάρων (στρατιωτών, ναυτών και αεροπόρων) που υπηρετούσαν εκεί, αγωνίστηκαν να επιδείξουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την αλληλεγγύη και συνοχή ανάμεσά τους.
Όσον αφορά στον αριθμό των σκαπανέων που εκτοπίσθηκαν τελικώς στο νησί, γίνεται αρχικά λόγος για 3.000 αφοπλισμένους οπλίτες στους οποίους στάλθηκαν ατομικές προσκλήσεις και συγκρότησαν το Α' Τάγμα. Αρχικά μεταφέρονται στο Λιόπεσι Αττικής, στους ελαιώνες όπου έδρευε το απομονωτήριο του Ά Σώματος Στρατού, όπου υφίσταται κλίμα τρομοκρατίας. Στη συνέχεια και έπειτα από το δημοψήφισμα του Σεπτεμβρίου του 1946, αποφασίζεται η μεταφορά τους με οπλιταγωγό μέσω Λαυρίου στην Κρήτη. Στη θέση "δεξαμενή" 15 χιλ. έξω από τον Άγιο Νικόλαο εγκαθίσταται το Ά Τάγμα (και οι φαντάροι δημιουργούν οι ίδιοι το στρατόπεδό τους) και στο Ρέθυμνο (από τις 15 Νοεμβρίου του 1946) το νεοδημιουργηθέν ΄Β Τάγμα. Στις 28 Μαΐου του 1947 μεταφέρονται εκ νέου στη Μακρόνησο, νησί άγονο και άνυδρο στο οποίο βρίσκονταν οι τάφοι εκατοντάδων Τούρκων στρατιωτών, αιχμαλώτων του ελληνικού στρατού από την εποχή των βαλκανικών πολέμων, η πλειονότητα των οποίων είχε αποβιώσει από επιδημία χολέρας (!). Τα στοιχεία κάνουν μνεία για 8.000 εξόριστους υπαξιωματικούς, οπλίτες και ποινικούς φυλακισμένους (σε 4 στρατόπεδα), ενώ το Σεπτέμβριο του 1947 ο αριθμός έχει ανέβει στις 10.000 (σε 5 στρατόπεδα, περιλαμβανομένων των στρατιωτικών φυλακών). Κριτήριο για την επιλογή και μεταφορά των αξιωματικών στη Μακρόνησο αποτέλεσε ο διαχωρισμός τους σε Α΄ή ΄Β πίνακος. (του ΄Β πίνακος θεωρούνταν "ύποπτοι" και στέλνονταν για "αναμόρφωση").
Σύμφωνα με κάποιες πηγές, από τα μέσα του 1948 πάνω από 15.000 φαντάροι και αξιωματικοί είχαν "μεταμεληθεί", ενώ λίγους μήνες νωρίτερα η εφημερίδα "Ελεύθερη Ελλάδα", επίσημο όργανο του ΕΑΜ, έγραφε ότι 15.000 "σκαπανείς" βρίσκονται εκτοπισμένοι στη Μακρόνησο και έθετε ερωτήματα προς τον υπουργό των Στρατιωτικών τόσο για την τύχη τους, όσο και για τη σκοπιμότητα της παρατεινόμενης εκεί παραμονής τους.
Η σφαγή των 300 στο Α΄ Τάγμα
Ενώ το Μάρτιο του 1947 σημειώθηκε απόπειρα απόδρασης 7 κρατουμένων οι οποίοι εξολοθρεύτηκαν από τους φρουρούς, το τραγικό αποκορύφωμα αποτέλεσε η σφαγή 300 και πλέον στρατιωτών και εκατοντάδων τραυματιών στο Α' Τάγμα (επίσημα ανακοινώθηκαν 17 νεκροί και 61 τραυματίες του διημέρου 29 Φεβρουαρίου/1 Μαρτίου 1948) που όπως όλα τα στοιχεία δείχνουν, σχεδιάσθηκε προκειμένου να εξασθενήσει το φρόνημα των εγκλείστων.
Η σφαγή έλαβε χώρα δύο μήνες μετά την ανακήρυξη από τους αντάρτες της προσωρινής "κυβέρνησης του βουνού". Ηθική ευθύνη για αυτή την πρακτική αποδίδεται σε πολιτικούς της εποχής, όπως ο Κωνσταντίνος Τσαλδάρης, ο Θεμιστοκλής Σοφούλης, ο Γεώργιος Παπανδρέου και ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Κι αυτό διότι αφενός ανέχθηκαν ή και εκθείαζαν με τις δηλώσεις τους το "αναμορφωτήριο", αφετέρου ουδείς εκ των προαναφερομένων έπραξε οτιδήποτε με πολιτική του παρέμβαση προκειμένου οι υπεύθυνοι του εγκλήματος να λογοδοτήσουν. Αντιθέτως, σε δίκη παραπέμφθηκαν τα θύματα.
Οι πλήρεις λεπτομέρειες που αφορούν στο αιματηρό αυτό περιστατικό δεν έχουν γίνει γνωστές, ενώ κάποιοι θεωρούν ότι έχουν αποσιωπηθεί από το επίσημο κράτος. Ωστόσο, ο Νίκος Μάργαρης στο εξαιρετικό του δίτομο έργο "Ιστορία της Μακρονήσου" παραθέτει πολλές ιδιαίτερες μαρτυρίες που φέρουν σαν πιθανότερη την εκδοχή του προμελετημένου εγκλήματος και πρόσχημα την άρνηση 700 σκαπανέων να μεταφερθούν από το Α' (ή "κόκκινο" Τάγμα) στο Γ' ("γαλάζιο").
Από την άλλη πλευρά, οι εφημερίδες της κεντρο-δεξιάς παράταξης (πρωθυπουργός ήταν ο γηραιός Θεμ. Σοφούλης επικεφαλής κυβέρνησης συνεργασίας μεταξύ Λαϊκού κόμματος και κόμματος Φιλελευθέρων) έκαναν λόγο για "στάση" που αναγκάσθηκαν να καταστείλουν με τα όπλα οι φρουροί και οι αλφαμίτες.
Μάλιστα βάσει ενός έωλου κατηγορητηρίου -που προκάλεσε τη δυσφορία ακόμη και του στρατοδικείου- παραπέμφθηκαν σε δίκη 155 "πρωταίτιοι", με αποτέλεσμα πέντε από αυτούς να καταδικαστούν σε θάνατο. Χαρακτηριστικό του κλίματος που επικράτησε στη δίκη ήταν η ευχή που διατύπωσαν οι ίδιοι οι δικαστές ώστε οι ποινές αυτές να μετατραπούν από το βασιλέα σε ισόβια.
Περισσότερα ιστορικά αφιερώματα εδώ.