| Πρώτη Σύνοδος της Νίκαιας | |
|---|---|
| Ημερομηνία | 325 μ.Χ. |
| Αποδεκτή από |
|
| Προηγούμενη σύνοδος | Σύνοδος της Ιερουσαλήμ (αν και δεν θεωρείται οικουμενική) |
| Επόμενη σύνοδος | Πρώτη Σύνοδος της Κωνσταντινούπολης |
| Συγκλήθηκε από | Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Α' |
| Προέδρευσε | Άγιος Αλέξανδρος Αλεξανδρείας (και επίσης Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος) |
| Συμμετοχή | 250–318 (μόνο πέντε από τη Δυτική Εκκλησία) |
| Θέματα συζήτησης | Αρειανισμός, Κοινή ημερομηνία του Πάσχα, Μελιτιανό σχίσμα, Kύρος βαπτίσματος αιρετικών, Πεπτωκότες. |
Το 325 στη Νίκαια της Βιθυνίας ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Α' συγκάλεσε την Πρώτη Σύνοδο της Νίκαιας ή Α' Οικουμενική Σύνοδο με σκοπό την αποκατάσταση της ειρήνης στα εκκλησιαστικά ζητήματα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Η σύνοδος καταδίκασε τη διδασκαλία του Αρείου, συνέταξε το Σύμβολο της Νίκαιας που καθιέρωσε τον όρο ομοούσιος και όρισε την ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα. Με τη Σύνοδο αυτή η Εκκλησία εντάχθηκε στις επίσημες δομές της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και ο συνοδικός θεσμός έγινε θεμελιώδους σημασίας για τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι εξελίξεις αυτές είχαν μακροχρόνιες επιρροές θεολογικού και πολιτικού χαρακτήρα στην Ανατολή κατά τη διάρκεια όλου του Μεσαίωνα. Επίσης, αποτέλεσε το πρότυπο για τις μελλοντικές Οικουμενικές Συνόδους.
Οι λόγοι και η προετοιμασία της συνόδου
Ο συνοδικός θεσμός στην εκκλησία κατά τα πρότυπα της Αποστολικής Συνόδου του 49 μ.Χ. είχε εισαχθεί από τα μέσα του δευτέρου αιώνα με αφορμή τον Μοντανισμό. Στόχος ήταν η καταπολέμηση των αιρετικών διδασκαλιών, ο κοινός αγώνας αναίρεσης της λανθασμένης, κατά την άποψη της εκκλησίας, θεολογίας και η καταστολή της ηθικής διαφθοράς που γινόταν εμφανής μέσα στον κλήρο. Στην ουσία οι σύνοδοι για την εκκλησία αποτελούσαν την επιβεβαίωση της κοινής πίστης στην Αποστολική παράδοση του όλου σώματος της εκκλησίας, η οποία επιτυγχανόταν με την κοινωνία των επισκόπων.
Στις αρχές όμως του 4ου αιώνα η εμφάνιση του Αρειανισμού, παρά την αντιμετώπισή του από τοπικές και υπερτοπικές συνόδους, δεν έφτασε σε συνθήκη ειρήνευσης μεταξύ των μελών της εκκλησίας με αποτέλεσμα ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος να συγκαλέσει σύνοδο. Η σύνοδος αυτή αρχικά προοριζόταν για τις εκκλησίες της ανατολής, μετά από πρόταση του Οσίου της Κόρδοβα δέχτηκε να διεξαχθεί με τη συμμετοχή επισκόπων από κάθε τοπική εκκλησία, μεταθέτοντας την αρχική τοποθεσία από την Άγκυρα της Γαλατίας στη Νίκαια της Βιθυνίας ώστε να διευκολυνθεί η πρόσβαση των συγκεκλημένων. Ένας άλλος λόγος για την αλλαγή του τόπου της συνόδου είναι το γεγονός ότι επίσκοπος στην Άγκυρα ήταν ο μανιώδης πολέμιος του Αρειανισμού Μάρκελλος, γεγονός που καθιστούσε επικίνδυνη την έλευση των επισκόπων που τάσσονταν υπέρ του Αρείου. Αντίθετα η Νίκαια υπαγόταν στην μητροπολιτική περιοχή του αρειανού Ευσέβιου Νικομήδειας και είχε επίσκοπο τον σύμμαχο των αρειανών Θέογνη. Επίσης, επειδή ο Κωνσταντίνος αποφάσισε να συμμετάσχει στη σύνοδο, η Νίκαια που βρισκόταν πολύ κοντά στην αυτοκρατορική πρωτεύουσα ,Νέα Ρώμη ή Κωνταντινούπολη, αποτελούσε πιο βολικό προορισμό· η παρουσία του αυτοκράτορα θα του έδινε τη δυνατότητα να ελέγχει την κατάσταση και να πιέσει ώστε να υπάρξει συναίνεση ως προς το αποτέλεσμα της συνόδου.
Η προετοιμασία της συνόδου είχε ήδη προηγηθεί καθότι δύο σύνοδοι το 324 και 325, στην Αντιόχεια και την Αλεξάνδρεια αντίστοιχα, είχαν επιληφθεί του υφισταμένου προβλήματος. Η απόφαση για τη σύγκλησή της ελήφθη το ίδιο έτος και ουσιαστικά αποτέλεσε την απαρχή ενός νέου τρόπου συνοδικής έκφρασης της εκκλησίας. Για την εκκλησία όμως η διεύρυνση με τη συμμετοχή του πλήρους σώματος της εκκλησίας δε σήμαινε και τον υποβιβασμό των προηγουμένων συνόδων, αφού και οι αποφάσεις των συνόδων ίσχυαν μέχρι την αρχή τέλεσης των οικουμενικών, αλλά απηχούσε την οικουμενική διάσταση της πίστης των τοπικών εκκλησιών την ώρα που η οικουμενική συνοδική έκφραση καλείτο να εκφράσει την επί μέρους στο σύνολο. Όσον αφορά τη Δυτική εκκλησία, ελάχιστοι εκκλησιαστικοί ηγέτες συμμετείχαν στη σύνοδο καθώς δεν έδειχναν ιδιαίτερα ενδιαφέρον για τις δογματικές διενέξεις των Ανατολικών.
Η ημερομηνία έναρξης των εργασιών ήταν στις 20 Μαΐου 325 και διάρκεσε τριάμισι χρόνια (ή σύμφωνα με τον Πάπα Γελάσιο Β΄ εξίμισι χρόνια). Οι συσκέψεις διεξάχθηκαν σεευκτήριο οίκο κατά τον Ευσέβιο, ενώ οι τακτικές συνεδριάσεις στον βασίλειο οίκον. Μάλιστα, μέχρι τις 25 Αυγούστου είχαν ολοκληρωθεί οι προκαταρκτικές συνεδριάσεις. Κατά την διάρκεια της συνόδου δεν κρατήθηκαν πρακτικά όπως αναφέρει ο Αθανάσιος Αλεξανδρείας, αν και υπήρξαν ενστάσεις από σύγχρονους θεολόγους. Μετά τον εναρκτήριο λόγο του Κωνσταντίνου ο αυτοκράτορας πήρε και έκαψε γραπτά αιτήματα που του είχαν παραδώσει προηγουμένως οι επίσκοποι και τα οποία περιείχαν αλληλοκατηγορίες, λέγοντας: Ο Χριστός απαιτεί από εκείνον που επιζητεί να λάβει συγχώρηση να συγχωρεί τον αδελφό του. Στη συνέχεια πήρε το λόγο ο Όσιος. Ο αυτοκράτορας συμμετείχε στις εργασίες της συνόδου και χρησιμοποίησε την αυτοκρατορική του εξουσία και τις προσωπικές ικανότητες που διέθετε για να βοηθήσει τον Όσιο, ώστε να διατηρηθεί το επίπεδο της συζήτησης όσο ήταν δυνατό σε ευγενικό επίπεδο.
Προεδρία και συγκρότηση της συνόδου
Προεδρία
Οι πληροφορίες που αφορούν τη διεξαγωγή της συνόδου δεν είναι αρκετά σαφείς λόγω της μη τήρησης πρακτικών, αλλά και των περιορισμένων ιστορικών πηγών. Μάλιστα ορισμένοι σύγχρονοι εκκλησιαστικοί ιστορικοί θεωρούν ότι η προεδρία της πρώτης οικουμενικής συνόδου αποτελεί άλυτο ιστορικό πρόβλημα,
Για τους περισσότερους ιστορικούς ο Κωνσταντίνος, ο οποίος αποτέλεσε πρότυπο και για τους μετέπειτα Βυζαντινούς αυτοκράτορες, είχε την προεδρία της οικουμενικής συνόδου φροντίζοντας για την εύρυθμη λειτουργία της, λαμβάνοντας μέρος στις θρησκευτικές φιλονικίες διευθύνοντας τες κατάλληλα και συμμετέχοντας στην αντιπαράθεση, επιθυμώντας, πάνω από όλα, να καθιερώσει μια θρησκευτική ειρήνη στην Αυτοκρατορία του, αν και δεν κατανοούσε ούτε την έκταση, ούτε τη σημασία της δογματικής διαμάχης. Στην προσπάθεια αυτή επέβαλε και ποινές οι οποίες βεβαίως δεν είχαν πάντα αποτέλεσμα. Άλλωστε όχι μόνο στην Α' Οικουμενική Σύνοδο, άλλα ήδη από την περίπτωση του σχίσματος των Δονατιστών στις αρχές του 4ου αιώνα, δεν ενέργησε με τρόπο απιτακτικό και απολυταρχικό ώστε να επιβάλει την τάξη, αλλά επέτρεψε στην Εκκλησία να λύσει η ίδια συνοδικά, δηλαδή πιο δημοκρατικά, τα προβλήματα της.
Η αποδοχή της "πολιτικής διακονίας" του Ρωμαϊκού Κράτους υπό τον Κωνσταντίνο έγινε εκκλησιαστικά δεκτή αναντίρρητα και χωρίς αντίσταση διότι ανταποκρινόταν στο σκοπό της Εκκλησίας που ήταν η "εκκλησιοποίηση' όλου του κόσμου, συνεπώς και της αυτοκρατορίας. Έτσι καθιερώθηκε η διοργάνωση των οικουμενικών συνόδων από την πλευρά των αυτοκρατόρων και η προεδρία των Οικουμενικών Συνόδων δινόταν κατά τους πρώτους αιώνες στον αυτοκράτορα ή στους εκπροσώπους του, αλλά αυτοί μόνον αναλάμβαναν την ευθύνη της εύρυθμης λειτουργίας της συνόδου (τιμητική προεδρία). Την πραγματική προεδρία ασκούσε κατά κανόνα ο πατριάρχης που κατείχε τα πρεσβεία τιμής. Κανονικά δηλαδή η προεδρία τής Οικουμενικής Συνόδου ανήκε στον πρώτο σε τάξη αρχιερέα ή στον έχοντα τα πρεσβεία τιμής πατριάρχη. Ούτως, δεν αντέδρασε κανένας όταν ο Κωνσταντίνος έλαβε μέρος στις εργασίες της συνόδου, αφού οι αυτοκράτορες απέφευγαν να ασκούν δικαίωμα επέμβασης στις δογματικές και τις υπόλοιπές συζητήσεις των πατέρων των Οικουμενικών Συνόδων. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Κωνσταντίνος Α΄, απευθυνόμενος στους Επισκόπους-πατέρες, σύμφωνα με τον ιστορικό Ευσέβιο, είπε τη φράση:
| υπό του Θεού καθιστάμενος επίσκοπος των εκτός αν είην |
| [Ε.Π. 20, 1172] |
που σημαίνει θα μπορούσα να είμαι εξωτερικός επίσκοπος υπό τον Θεό. Η ανεξαρτησία των δογματικών ζητημάτων από την θέληση του αυτοκράτορα φαίνεται και από το γεγονός ότι, σε αντίθεση με τις αποφάσεις της εκκλησίας, ο Κωνσταντίνος άλλαξε στάση απέναντι στους οπαδούς του Αρείου και λίγα χρόνια μετά την Σύνοδο ο Άρειος και οι πιο θερμοί του οπαδοί γύρισαν από τον τόπο της εξορίας τους, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα, στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων της βασιλείας του να εισχωρήσει ο Αρειανισμός και στην αυλή του αυτοκράτορα.
Στη Σύνοδο της Νίκαιας την ευθύνη για τη διαδικασία της διεξαγωγής είχαν ένας ή περισσότεροι επίσκοποι. Φαίνεται πως «είδος προεδρείου» στη Σύνοδο αποτελούσαν «οι Αντιοχείας Ευστάθιος και ο Αλεξανδρείας Αλέξανδρος ίσως δε και ο Κορδούης Όσιος», υπό τον Μ. Κωνσταντίνο που είχε την ευθύνη για τη σύγκληση, την επιστασία και την αποτελεσματικότητα της εφαρμογής των αποφάσεων.
Σύμφωνα με τον Ευσέβιο Καισαρείας, όταν η πρόταση προκρίθηκε ο Κωνσταντίνος «παρεδίδου το λόγο τοις προέδροις» κατά το πέρας της δικής του προσφωνήσεως. Σύμφωνα με την άποψη που θεωρεί ότι ένας ήταν ο προεδρεύων επίσκοπος, υπό την υψηλή επιστασία του Αυτοκράτορος, ήταν ένας εκ των Οσίου Κορδούης, ο Νικομηδείας Ευσεβίου, Ευσεβίου Καισαρείας και Αντιοχείας Ευσταθίου, με τον τελευταίο να έχει τις περισσότερες πιθανότητες. Αυτή η άποψη υποστηρίζεται από το γεγονός ότι ο Όσιος Κορδούης δεν γνώριζε Ελληνικά, ενώ οι αρειανόφρονες, όπως ο Ευσέβιος Καισαρείας και ο Ευσέβιος Νικομήδειας, ήσαν υπόλογοι στην σύνοδο με βάση τις αποφάσεις των εν Αντιοχεία και Αλεξανδρείας συνόδων. Επίσης, υπάρχει η άποψη ότι δεν υπήρξε συλλογική προεδρία από έναν ή περισσότερους επισκόπους με την αιτιολογία ότι α) ο Ευσέβιος σε όλη τη γραμματεία του, «προέδρους» αποκαλούσε τους επισκόπους, δηλαδή τους προεδρεύωντες στις τοπικές εκκλησιαστικές συνόδους, β) ο Ευσέβιος μιλάει για «πρωτεύοντα» στο δεξιό τάγμα αναφερόμενος στη διάταξη μέσα στο χώρο της συνόδου, γ) η θέση των επισκόπων τηρήθηκε κατά απόλυτη αναφορά προς τη Ρωμαϊκή επαρχιακή διάταξη της Αυτοκρατορίας, σύμφωνα με σχετική έρευνα του E.Honigmann και δ) σε περίπτωση που ο Αυτοκράτορας ηγείτο της συνεδρίασης ως πρόεδρος έπρεπε να επικυρώσει την τελική απόφαση (το οποίο βεβαίως δεν σήμαινε ότι έδινε κύρος στις αποφάσεις, αλλά απλώς ότι "τις αναγνώριζε και αυτός ως αναμφισβήτητες αλήθειες για όλους τους υπηκόους του κράτους", "ως εντολοδόχος κατά κάποιο τρόπο της εκκλησιαστικής ιεραρχίας").
Συγκρότηση
Η συγκρότηση της συνόδου αποτέλεσε θέμα έντονης θεολογικής έρευνας. Την αρχικά εύκολη σε συμπεράσματα περιγραφή του Ευσεβίου για το διαχωρισμό σε δύο τάγματα στην αίθουσα της συνόδου πήρε ο σκεπτικισμός με βάση το ότι υπάρχει μεγάλη απόσταση από το να θεμελιωθεί κάτι τέτοιο σε σχέση με τις πηγές. Ο Ευσέβιος δηλαδή μπορεί να ανέφερε δύο τάγματα, αλλά η αναφορά του για πρωτεύοντα του δεξιού τάγματος δεν προδηλώνει με απόλυτη αξιοπιστία τον ισχυρισμό και για αντίστοιχο στο αριστερό, όπως πολλοί θεολόγοι ερμήνευσαν. Αντίθετα η απόλυτη ταύτιση της Ρωμαϊκής διοικητικής ιεραρχίας με βάση τη προκαθορισμένη θέση του καθενός έστρεψε την έρευνα στην παραδοχή πως προφανώς δεν αποτέλεσε αντιπαράθεση δύο αντιμαχόμενων πλευρών. Αυτό διαφαίνεται και από τη δεύτερη περίοδο του συνεδρίου, στην οποία οι οπαδοί του Αρειανισμού δεν έλαβαν μέρος αλλά και από στοιχεία όπως αυτά διακρίνονται από την περίπτωση του Ευσέβιου Καισαρείας και την παράδοση ενόςΛιβέλλου πίστεως με την αποδοχή των ορθοδόξων θέσεων και την απολογία του στο τοπικό ποίμνιο για τη μεταστροφή του. Έτσι και ο Νάρκισσος Νερωνιάδας και ο Θεόδοτος Λαοδικείας έγιναν δεκτοί ως μέλη της συνόδου μόνο μετά τη μεταστροφή τους. Την ίδια στιγμή μάλιστα ο Ευσέβιος της Νικομήδειας παρέδωσε λίβελλο πίστης του Αρειανικού δόγματος, γεγονός που προκάλεσε την αγανάκτηση του σώματος των συνέδρων
Ο ακριβής αριθμός των μελών της συνόδου, με βάση τις διαθέσιμες πηγές, δεν μπορεί να καθοριστεί ακριβώς ακόμα και σήμερα. Ο αριθμός που επικράτησε από μεταγενέστερες πηγές ιστορικών ήταν ο αριθμός 318. Ο Ευσέβιος της Καισαρείας τους αριθμεί 250, ο Αθανάσιος Αλεξανδρείας 318, και ο Ευστάθιος Αντιοχείας "περίπου 270" (και οι τρεις ήταν παρόντες στη σύνοδο). Αργότερα, ο Σωκράτης ο Σχολαστικός έγραψε "πάνω από 300", επίσης ο Ευάγριος, ενώ ο Ιλάριος του Πουατιέ, ο Ιερώνυμος, ο Διονύσιος ο Μικρός, και ο Τυράννιος Ρουφίνος τους αριθμούν 318. Οι επισκοπικοί κατάλογοι που διασώζονται σήμερα δεν μπορούν να κριθούν απολύτως αξιόπιστοι είτε γιατί έχουν δεχθεί εκ των υστέρων παρεμβάσεις, είτε γιατί υπολείπονται αρκετά με βάση την δεδομένη πραγματικότητα, αφού αποτελούσαν μετάφραση άλλων. Τα συμπεράσματα τις συνόδου βεβαίως υπογράφηκαν από περισσότερους από 318, ενώ ο αριθμός αυτός επικράτησε για συμβολικούς λόγους. Οι επίσκοποι που ήταν παρόντες στη σύνοδο συνοδεύονταν από κατώτερους κληρικούς των οποίων ο συνολικός αριθμός ανερχόταν στο τριπλάσιο ή τετραπλάσιο των επισκόπων.
Η διαδικασία
Το πρώτο ζήτημα προς συζήτηση ήταν η θεολογική αντιλογία. Ο Όσιος και ο Κωνσταντίνος έδωσαν τη δυνατότητα σε όλους να εκφέρουν τις απόψεις τους. Ο Ευσέβιος Νικομήδειας διάβασε μια δήλωση-ομολογία η οποία περιείχε αρειανές θέσεις. Αυτή η ενέργεια προκάλεσε τις αντιδράσεις και την αποδοκιμασία της πλειονότητας στην αίθουσα. Ο Ευστάθιος Αντιοχείας ανταπάντησε με απαγγελία ενός αντιαρειανού πολεμικού κειμένου, το οποίο και σχίστηκε στη συνέχεια. Ακολούθησαν πολλοί ομιλητές, οι οποίοι με τη χρήση Βιβλικών κειμένων προσπαθούσαν να καταδικάσουν τις προτάσεις του Άρειου.
Ο Κωνσταντίνος επενέβαινε συχνά και ενθάρρυνε την εκφραστική κοσμιότητα και ομοθυμία προς τους επισκοπικούς ηγέτες. Κάποια στιγμή, δόθηκε η ευκαιρία στον Ευσέβιο Καισαρείας να εκφράσει δημόσια την πίστη του και να αποκαθάρει το όνομά του. Με ηρεμία παρέθεσε το βαπτιστήριο σύμβολο πίστης της εκκλησίας της Καισάρειας, το οποίο ανέφερε ότι ο Ιησούς Χριστός ήταν «ο Λόγος του Θεού», «ο μονογενής Γιος», «γεννημένος από τον Θεό πριν από όλους τους αιώνες» και Εκείνος «μέσω του οποίου έγιναν όλα τα πράγματα». Οι θέσεις που εξέφραζε το σύμβολο ήταν ορθόδοξες και ο αυτοκράτορας αντιλήφθηκε ότι αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει βάση για έναν από κοινού συμβιβασμό. Ο Κωνσταντίνος έκανε δεκτό αυτό το σύμβολο πίστης και απομάκρυνε έτσι από τον Ευσέβιο τη μομφή του αιρετικού.
Εντούτοις, ο Κωνσταντίνος πρότεινε στη συνέχεια ότι με την προσθήκη της λέξης ομοούσιος (Λατ. consubstantialis) θα αποσαφηνιζόταν πληρέστερα η ενότητα και η ισότητα του Ιησού Χριστού και Υιού με τον Θεό και Πατέρα στον ορισμό της πίστης αναφορικά με τη χριστιανική Θεότητα. Ο Κωνσταντίνος ήταν πιθανώς εξοικειωμένος με την ιδέα της «μίας υπόστασης» ή της «ίδιας ουσίας» από την ανάγνωση των έργων του Βορειοαφρικανού χριστιανού φιλοσόφου Λακτάντιου και της παγανιστικής φιλοσοφίας, και από τις συζητήσεις του με τον Όσιο και άλλους ορθόδοξους θεολόγους. Ο Κωνσταντίνος αντιλήφθηκε ότι αυτός ο όρος θα μπορούσε να αποτελεί λύση στην ενδοεκκλησιαστική θεολογική διαμάχη. Αν θα έπειθε τον αναγνωρισμένο εκκλησιαστικό ιστορικό και Βιβλικό σχολιαστή Ευσέβιο από την Καισάρεια να αποδεχτεί αυτή τη λέξη, πίστευε ότι κατείχε τη φόρμουλα που θα μπορούσε να ενώσει την πλειονότητα των επισκοπικών ηγετών σε κοινή συναίνεση και να απομονώσει ως αίρεση τη μειονότητα των ακραίων αρειανών. Ο Ευσέβιος, όμως, ο οποίος σεβόταν τον αυτοκράτορα και το θρησκευτικό του όραμα, δεν έτρεφε ιδιαίτερη συμπάθεια για τον ομοοουσιανό όρο, αν και ήξερε ότι σημαντικοί Ανατολικοί και Δυτικοί θεολόγοι είχαν μόλις πρόσφατα αρχίσει να χρησιμοποιούν τον όρο για να εξηγήσουν την πολύπλοκη φύση και οικονομία του χριστιανικού Θεού. Συνεπώς, συμφώνησε με αβρότητα στην πρόταση του αυτοκράτορα.
Οι πολιτικοί στόχοι του χριστιανού αυτοκράτορα και η πραγματιστική πολιτική των επισκόπων ενοποιήθηκαν σε αυτό το σημείο ώστε να παραχθεί ένας θεολογικός συμψηφισμός. Ο Όσιος ανταποκρίθηκε άμεσα σε αυτή την ευτυχή εξέλιξη και διόρισε μια επιτροπή για να συντάξει μια δήλωση πίστης με βάση τα βαπτιστήρια σύμβολα πίστης, η οποία όμως θα ενσωμάτωνε αντιαρειανές φράσεις. Μέσα σε λίγες μέρες η επιτροπή παρήγαγε τη δήλωση που είναι γνωστή πλέον ως Σύμβολο Πίστης της Νίκαιας, περιλαμβανομένων και των αντιαρειανών αναθεμάτων.
Ο Όσιος και ο Κωνσταντίνος έκαναν γνωστό ότι ανέμεναν από όλους τους επισκόπους που ήταν παρόντες να αποδεχτούν και να υπογράψουν τη δήλωση αυτή ως το επίσημο σύμβολο πίστης της καθολικής εκκλησίας. Η μεγάλη πλειονότητα των επισκόπων που συμμετείχαν ήταν έτοιμοι να το αποδεχτούν άμεσα. Όμως, μερικοί από τους υποστηρικτές του Αρείου δεν ήταν χαρούμενοι ούτε με τον ομοουσιανό όρο ούτε με τα αντιαρειανά αναθέματα. Έτσι, ο Κωνσταντίνος ανέλαβε μέσω ερωτήσεων και ερμηνειών να δώσει εξηγήσεις σχετικά με τις λέξεις που χρησιμοποιήθηκαν στο σύμβολο πίστης. Ο αυτοκράτορας είχε προετοιμαστεί προσεκτικά πριν τη σύνοδο στη Νίκαια συλλέγοντας θεολογικά κείμενα και κάνοντας συζητήσεις με κληρικούς επί των θεμάτων αυτών, και έτσι ήταν έτοιμος να κάνει δημόσιο διάλογο με τους επισκόπους ως ίσος προς ίσο αναφορικά με τις βασικές χριστιανικές διδασκαλίες. Εξήγησε ότι η ομοουσιότητα του Πατέρα και του Γιου δεν πρέπει να κατανοηθεί με υλική έννοια αλλά ότι μάλλον πρέπει να ειδωθεί με πνευματική έννοια, που σημαίνει ότι η κοινή ουσία που κατέχουν από κοινού αποσκοπεί στο να τους διαχωρίσει από την δημιουργημένη τάξη.
Ο Ευσέβιος Καισαρείας και άλλοι μετριοπαθείς αρειανοί αποδέχτηκαν αυτή την παρεμβολή, και παραδέχτηκαν επίσης ότι οι αναθεματισμένες φράσεις δεν εμφανίζονταν στις Γραφές και ότι, στην πραγματικότητα, συγκρούονταν με πολλά κείμενα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Όταν ο επιφανής Καισαρειανός λόγιος συμφώνησε να κάνει δεκτό το σύμβολο πίστης —καθώς είχε ήδη καταστεί σαφές ότι μόνο με αυτό τον τρόπο θα μπορούσε κανείς να διατηρήσει το επισκοπικό του αξίωμα—, ο Ευσέβιος Νικομήδειας, ο Θέογνις Νικαίαςκαι οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους αρειανούς ενέδωσαν με τη σειρά τους. Ο magister officiorum του αυτοκράτορα περιέφερε τη δήλωση πίστης μέσα στην αίθουσα και όλοι οι επίσκοποι —εκτός από δύο ισόβιoυς φίλους του Άρειου τον Θεωνά Μαρμαρικής και τον Σεκούνδο Πτολεμαΐδας— την υπέγραψαν. Ο Άρειος και οι δύο επίσκοποι της Αιγύπτου εξορίσθηκαν στην Ιλλυρία, ενώ τρεις μήνες αργότερα τους ακολούθησαν ο Ευσέβιος Νικομηδείας και ο Θέογνις Νικαίας. Καθώς το 328 ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος άλλαξε γνώμη σχετικά με το ζήτημα της «ομοουσιότητας», ο Άρειος και οι επίσκοποι Σεκούνδος και Θέογνις επέστρεψαν θριαμβευτικά στις εκκλησίες τους το 336. Λίγο αργότερα ο Άρειος έχασε τη ζωή του. Παρ' όλα αυτά, οι ενδοχριστιανικές έριδες δεν έπαψαν, στα χρόνια που ακολούθησαν.
Οι αποφάσεις της συνόδου
Τα ζητήματα που αντιμετωπίστηκαν
Ο βασικός λόγος σύγκλησης της Α΄ Οικουμενικής συνόδου ήταν η αντιμετώπιση από το σύνολο του πληρώματος της εκκλησίας —εξ ου και η παράσταση πλην του ιερού κλήρου και λαϊκών- με κύριο ρόλο τη συμβουλή σε ζητήματα θεολογικού περιεχομένου. Επί τη ευκαιρία όμως της σύγκλησης της συνόδου, αντιμετωπίστηκαν πληθώρα ζητημάτων, τα οποία υπήρχαν στο εσωτερικό της εκκλησίας, που άλλοτε δημιούργησαν έριδες ή υπήρχαν δυνατότητες στο μέλλον να δημιουργήσουν νέα προβλήματα.
Έτσι, καθώς το κρίσιμο ζήτημα του αρειανισμού είχε αντιμετωπιστεί από τις τοπικές συνόδους της Αλεξανδρείας και της Αντιοχείας, δεν έγινε καμία σχετική αναφορά στους κανόνες της Συνόδου της Νίκαιας αλλά υπήρξε η αντιμετώπιση του Κολλουθιανού και Μελιτιανού σχίσματος, του Νοβατιανισμού και αλλά και γενικότερων θεμάτων, όπως της μετάνοιας όπου πάρθηκαν αυστηρότερα ποιοτικά μέτρα και ο εορτασμός του Πάσχα, για τον οποίο επετεύχθη κοινή συμφωνία μεταξύ των παρευρισκομένων. Ένα σημαντικότατο βήμα επίσης επιτελέστηκε σχετικά με τη διοικητική οργάνωση της εκκλησίας σε οικουμενικό επίπεδο με της εισαγωγή του μητροπολιτικού συστήματος. Το σημαντικότερο όμως βήμα της συνόδου ήταν το Σύμβολο της Νίκαιας, ένα σύντομο κείμενο που πιστεύεται ότι μπορεί να βασίστηκε σε βαπτιστήριο σύμβολο της εκκλησίας των Ιεροσολύμων, με ορισμένες τροποποιήσεις που στηρίχθηκαν πάνω στην αντιμετώπιση των αρειανικών δογμάτων.
Συνοπτική παράθεση των ιερών Κανόνων
- Κανόνας Α΄: Καταδικάζει τη συνήθεια του οικειοθελούς ευνουχισμού και απαγορεύει τη χειροτονία ευνουχισμένων, πλην όσων για ιατρικούς λόγους ή λόγω βασανιστηρίων εξετμήθησαν.
- Κανόνας Β: Απαγορεύει τη χειροτονία ως κληρικών στα νέα μέλη (νεόφυτοι) της εκκλησίας.
- Κανόνας Γ΄: Καταδικάζει τη συνήθεια των κληρικών όλων των βαθμών να συζούν με νεαρές γυναίκες τις οποίες δεν είχαν παντρευτεί (συνείσακτοι).
- Κανόνας Δ΄-Ε΄: Εισάγεται το «μητροπολιτικό σύστημα», το οποίο ίσχυε στην οργάνωση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, και καθορίζουν την αρμοδιότητα της επαρχιακής συνόδου στη χειροτονία των επισκόπων.
- Κανόνας ΣΤ΄: Αναγνωρίζει κατ' εξαίρεση το αρχαίο έθος της συγκεντρωτικής δικαιοδοσίας του επισκόπου της Αλεξάνδρειας στις εκκλησίες της Αιγύπτου, Λιβύης και Πεντάπολης —όπως συνέβαινε και με την εκκλησία της Ρώμης—, ενώ εξαιρεί τη Ρώμη και την Αντιόχεια από το γενικό μέτρο του μητροπολιτικού συστήματος.
- Κανόνας Ζ΄: Ορίζεται ότι ο επίσκοπος Αιλίας (δηλ. Ιερουσαλήμ) να είναι ο επόμενος στη σειρά απόδοση τιμών.
- Κανόνας Η΄: Ορίζει τον τρόπο επιστροφής στην εκκλησία της Αιγύπτου των λεγόμενων «Καθαρών» (Μελιτιανό σχίσμα).
- Κανόνας Θ΄: Αναφέρεται στην συνήθη περίπτωση χειροτονίας πρεσβυτέρων των οποίων δεν εξετάστηκαν τα προσόντα ή οι οποίοι δεν παραμένουν άμεμπτοι.
- Κανόνας Ι΄: Καταδικάζει τη χειροτονία πεπτωκότων.
- Κανόνας ΙΑ΄-ΙΒ΄: Καθορίζεται η μετάνοια των πεπτωκότων, με αυστηρότερα κριτήρια.
- Κανόνας ΙΓ΄: Δέχεται ότι είναι δυνατόν να παρασχεθεί Θεία Ευχαριστία επί της επιθανατίου κλίνης.
- Κανόνας ΙΔ΄: Ορίζεται η μετάνοια των πεπτωκότων κατηχουμένων.
- Κανόνας ΙΕ΄-ΙΣΤ΄: Καταδικάζεται η επιδίωξη κληρικών για μετάθεση σε άλλες εκκλησίες.
- Κανόνας ΙΖ΄: Καταδικάζει την πλεονεξία και αισχροκέρδεια των κληρικών που προέρχεται από τον έντοκο δανεισμό.
- Κανόνας ΙΗ΄: Απαγορεύει στους διακόνους να μεταδίδουν και να αγγίζουν τη Θεία Ευχαριστία πριν από τους πρεσβυτέρους, και δεν επιτρέπεται το να κάθονται μεταξύ των πρεσβυτέρων.
- Κανόνας Κ΄: Απαγορεύει τη γονυκλισία στη Θεία Λειτουργία της Κυριακής και την ημέρα της Πεντηκοστής.
Επιπρόσθετα καθορίστηκε η κοινή ημέρα εορτασμού του Πάσχα.
Tο σύμβολο της Νίκαιας
Η διαμόρφωσή του και η ομοουσιότητα
Το Σύμβολο της Νίκαιας, αποτέλεσε την επιτομή των ενεργειών αντιμετώπισης του αρειανισμού, στην προσπάθεια σύνταξης της αυθεντικά βιούμενης πίστης και της διαχρονικής συνειδήσεως για την περιφρούρηση της αποστολικής παραδόσεως της εκκλησίας. Το σύμβολο της Νίκαιας κατά βάση ήταν ένα σύντομο κείμενο βαπτιστήριου συμβόλου, το οποίο προσαρμόστηκε στα δεδομένα της αντιμετώπισης της Αρειανικής διδασκαλίας. Η συνείδηση αυτή σε κάθε εκκλησία αντικατοπτριζόταν από το εκάστοτε τοπικό βαπτιστήριο σύμβολο. Έτσι το Σύμβολο της Νίκαιας στόχο είχε να εκφράσει το φρόνημα όλων των ανά την οικουμένη τοπικών εκκλησιών, με κύρια όμως βάση την οριοθέτηση της αποστολικής ορθοδοξίας έναντι των κακοδοξιών της αρειανικής διδασκαλίας.
Το βαπτιστήριο σύμβολο όμως που επιλέχθηκε αποτέλεσε θέμα έρευνας και αντικρουόμενων απόψεων. Έτσι οι F.Hort, A.E.Burn και Α.von Harnack υποστήριξαν, με ισχυρά επιχειρήματα, πως βάση του συμβόλου ήταν το βαπτιστήριο σύμβολο της Καισαρείας, το οποίο ο Ευσέβιος Παμφίλου έθεσε ενώπιον των επισκόπων για να δείξει τη μεταμέλειά του. Η δεύτερη που προβλήθηκε από τον H.Lietzmann, αλλά και τους Β.Φειδά και Β.Στεφανίδη ήταν πως βάση αποτέλεσε το χαμένο βαπτιστήριο σύμβολο της εκκλησίας των Ιεροσολύμων, που την ακριβή μορφή του δε γνωρίζουμε, αλλά είχε παρεμφερή με της παράθεση του Κυρίλλου Ιεροσολύμων κατά τα μέσα του 4ου αιώνα. Επίσης μερίδα θεολόγων υποστήριξε πως είναι μια σύνθεση βαπτιστηρίων συμβόλων, όπως ο Ιω.Καρμίρης. Η επικρατούσα σήμερα άποψη η οποία στηρίζεται σε ισχυρά επιχειρήματα είναι πως τελικά υιοθετήθηκε το απωλεσθέν βαπτιστήριο σύμβολο των Ιεροσολύμων με ορισμένες διορθώσεις προς την κατεύθυνση της αντιμετώπισης του Αρειανισμού, ιδίως δε προς τον όρο ομοούσιος. Σε αυτήν την περίπτωση βεβαίως υπάρχει η αποδοχή πως τα βαπτιστήρια σύμβολα της Αλέξανδρος Α΄ Αλεξανδρείας (320) και Αντιοχείας (325), που περιείχαν θέσεις κατά του Αρειανισμού, υπήρξαν συνεπικουρικά προς το σύμβολο που υιοθετήθηκε με βάση το σύμβολο των Ιεροσολύμων, όμως τόσο η πικρία του Ευσεβίου που εκφράζεται για την αλλοίωση του περιεχομένου βαπτιστηρίου συμβόλου της Καισαρείας με τις μικρές αλλά ουσιαστικές προσθήκες σχετικά με τους όρους «γεννηθέντα ου ποιηθέντα», «εκ της ουσίας» και «ομοούσιον το πατρί», αλλά και με βάση ότι το Σύμβολο της Καισαρείας άφηνε με τις διατυπώσεις του τη δυνατότητα παρερμηνειών προς τις θέσεις των Αρειανοφρόνων, σήμερα κατατείνει προς αυτήν την κατεύθυνση.
Το κρίσιμο σημείο όμως που εστιάζεται στο σύμβολο, αναμφισβήτητα είναι ο όρος ομοούσιος. Ο Ευσέβιος αποδίδει μάλιστα τον όρο αυτό στον Κωνσταντίνο, που συνάγεται ότι η πρόταση αυτή προήλθε από τον σύμβουλό του Όσιο Κορδούης. Αναμφίβολα ο Κορδούης έπαιξε σημαντικό ρόλο στην καταδίκη του αρειανισμού, αλλά σήμερα κρίνεται αδύνατο να θεωρηθεί ως ο εισηγητής του όρου. Ο Φιλοστόργιος, υποδεικνύει τον Αλέξανδρο Α΄ Αλεξανδρείας, μια περιγραφή που αποδίδει περισσότερο βεβαίως τα προσυνοδικά δεδομένα. Παρά όμως τις σημαντικές πρωτοβουλίες του Αλεξάνδρου, δύσκολα θα μπορούσε να επιβάλει στο σύνολο του σώματος των επισκόπων όσα οι αρειανόφρονες του απέδωσαν, χωρίς όμως ο ίδιος να απέχει από την καθοριστική συμβολή στον ορισμό του ομοουσίου. Η πραγματικότητα όμως φαίνεται να βρίσκεται στη γραμματεία του Ευσεβίου. Ότι η απόφαση προφανώς αποτέλεσε καρπό μακράς θεολογικής συζητήσεως όχι μόνο κατά τη διάρκεια της συνόδου με την επίκληση παλαιοτέρων συγγραφέων, όπως του Ωριγένη, αλλά και παλαιότερης προβληματικής της θεολογικής έρευνας που δείχνει ότι ο όρος αυτός "από τον Β' αι., εχρησιμοποιείτο" και "η έννοια του ήτο κτήμα της προ της Νικαίας παραδόσεως, η δε Α' Οικ. Σύνοδος δεν έπραξεν άλλο ει μη να τον καθιέρωση οριστικώς κατά της αιρέσεως του Αρείου." Σε αυτήν την προσπάθεια όμως ο μόνος πραγματικά ικανός για την πρόταση και την ορθή θεμελίωση αυτή, λόγω της διάθεσης του σχετικού υλικού ήταν ο Αλεξανδρείας Αλέξανδρος. Αυτή η κεφαλαιώδης διαμόρφωση του θεολογικού ορισμού της λέξης «ομοούσιος» στη σύνοδο της Νίκαιας, αντί να διευθετήσει το ζήτημα, προκάλεσε πιο έντονες διαμάχες και ακόμη μεγαλύτερη σύγχυση ως προς τη διατύπωση των θεωριών για τη σχέση του Υιού με τον Πατέρα, στο μέτρο που η διατυπωθείσα σχέση ήταν διαφορετική από την ορθόδοξη πίστη.
Το σύμβολο
Πιστεύομεν εἰς ἕνα Θεὸν Πατέρα παντοκράτορα, πάντων ὁρατῶν τε και ἀοράτων ποιητήν.Πιστεύομεν εἰς ἕνα κύριον Ἰησοῦν Χριστόν, τὸν υἱὸν τοῦ θεοῦ, γεννηθέντα ἐκ τοῦ πατρὸς μονογενῆ, τοὐτέστιν ἐκ τῆς οὐσίας τοῦ πατρός, θεὸν ἐκ θεοῦ ἀληθινοῦ, γεννηθέντα, οὐ ποιηθέντα, ὁμοούσιον τῷ πατρί, δι' οὗ τὰ πάντα ἐγένετο, τά τε ἐν τῷ οὐρανῷ καὶ τὰ ἐπὶ τῆς γῆς, τὸν δι' ἡμᾶς τοὺς ἀνθρώπους καὶ διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν κατελθόντα καὶ σαρκωθέντα καὶ ἐνανθρωπήσαντα, παθόντα, καὶ ἀναστάντα τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ, καὶ ἀνελθόντα εἰς τοὺς οὐρανούς, καὶ ἐρχόμενον κρῖναι ζῶντας καὶ νεκρούς.Καὶ εἰς τὸ Ἅγιον Πνεῦμα.Τοὺς δὲ λέγοντας, ὅτι ἦν ποτε ὅτε οὐκ ἦν, καὶ πρὶν γεννηθῆναι οὐκ ἦν, καὶ ὅτι ἐξ ἑτέρας ὑποστάσεως ἢ οὐσίας φάσκοντας εἶναι, [ἢ κτιστόν,] τρεπτὸν ἢ ἀλλοιωτὸν τὸν υἱὸν τοῦ θεοῦ, [τούτους] ἀναθεματίζει ἡ καθολικὴ [καὶ ἀποστολικὴ] ἐκκλησία.
Σημαντικής θεολογικής αξίας είναι και «η περίφημος "έκθεσις της πίστεως" του Γρηγορίου του Θαυματουργού, εν τη οποία εν συνόψει τονίζονται όλα τα σημεία του τριαδολογικού δόγματος της Εκκλησίας» και η οποία διατυπώθηκε περί τα μέσα του Γ' αιώνα μ.Χ. «Γρηγόριος ο Θαυματουργός, προλαμβάνων ουσιωδώς το Σύμβολον, όπερ εθεσπίσθη εις Νίκαιαν, είχε παρουσιάσει ουτωσί εις την Έκθεσιν πίστεως την πίστιν της Εκκλησίας εις το τριαδικόν δόγμα»:
- "Εις Θεός, Πατήρ Λόγου ζώντος, σοφίας υφεστώσης, και δυνάμεως και χαρακτήρος αϊδίου. Τέλειος τελείου γεννήτωρ. Πατήρ Υιού μονογενούς. Εις Κύριος, μόνος εκ μόνου. Θεός εκ Θεού χαρακτήρ και εικών της θεότητος, λόγος ενεργός. Σοφίας της των όλων συστάσεως περιεκτική· και δύναμις της όλης κτίσεως ποιητική. Υιός αληθινός, αληθινού Πατρός, αόρατος αοράτου και άφθαρτος αφθάρτου και αθάνατος αθανάτου, και αΐδιος αϊδίου. Και έν πνεύμα άγιον, εκ Θεού την ύπαρξιν έχον και δια Υιού πεφηνός, δηλαδή τοις ανθρώποις· εικών του Υιού· τελείου τελεία ζωή, ζώντων αιτία πηγή αγία· αγιότης, αγιασμού χορηγός. Εν ω φανερούται Θεός ο Πατήρ, ο επί πάντων και εν πάσι και Θεός ο Υιός, ο δια πάντων. Τριάς τελεία, δόξη και αϊδιότητι και βασιλεία, μη μεριζομένη, μηδέ απαλλοτριουμένη. Ούτε ουν κτιστόν τι, ή δούλον εν τη Τριάδι- ούτε επείσακτον, ως πρότερον μεν ουκ υπάρχον, ύστερον δε επεισελθόν. Ούτε ουν ενέλιπέ ποτέ Υιός Πατρί, ούτε Υιώ το Πνεύμα αλλ' άτρεπτος και αναλλοίωτος, η αυτή Τριάς αεί".
- Περισσότερα ιστορικά θέματα εδώ.