Οι Βυζαντινοί έδιναν μεγάλη σημασία στην εκπαίδευση αν και η παιδεία δεν ήταν υποχρεωτική ή κρατική. Το βυζαντινό εκπαιδευτικό σύστημα, συνεχίζοντας την ελληνιστική παράδοση είχε δύο κύκλους σπουδών, του γραμματιστή και του γραμματικού. Στον πρώτο κύκλο φοιτούσαν από την ηλικία των έξι χρονών και στον δεύτερο από την ηλικία των δώδεκα.
Με βάση τις περιορισμένες πληροφορίες που είναι διαθέσιμες, στους δύο αυτούς κύκλους της εκπαίδευσης φοιτούσαν τα παιδιά των οποίων οι γονείς μπορούσαν να την πληρώσουν εξού και γιατί αφορούσαν κυρίως παιδιά μεσαίων και ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Ενώ υπάρχει πληθώρα καλλιεργημένων ανθρώπων στις ανώτερες τάξεις, η εκπαίδευση των αγροτικών ή φτωχών οικογενειών φαίνεται πως ήταν από υποτυπώδης έως ανύπαρκτη —πολλοί δεν γνώριζαν ούτε καν ανάγνωση ή γραφή. Αν και είναι δύσκολο να μετρηθούν τα ποσοστά εγγράμματων/αγράμματων, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία φέρεται να είχε μεγαλύτερο ποσοστό εγγράμματων και από την πρότερη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αλλά και από τις ελληνικές πόλεις κράτη της αρχαιότητας ενώ παρέμεινε το πιο εγγράμματο κράτος στην ιστορία εώς και την εμφάνιση των κρατικών συστημάτων παιδείας στην Ευρώπη του 19ου αιώνα. Αξιοσημείωτο είναι ότι η εμφάνιση των μοναστικών κοινοβίων, έδωσε τη δυνατότητα σε όσους γίνονταν μοναχοί να λάβουν τη βασική εγκύκλιο παιδεία με σκοπό την βαθύτερη μελέτη των ιερών κειμένων.[1] Όπως είναι φυσικό, η κοινωνική τάξη των γονέων, η οικονομική ευρωστία τους και η διαμονή σε κάποιο αστικό κέντρο ή στην επαρχία έπαιζε επίσης ρόλο στην παιδεία που λάμβαναν οι μαθητές. Οι πρίγκιπες λάμβαναν ξεχωριστή μόρφωση, η οποία συνδέεται με τα ιδιαίτερα καθήκοντα που θα εξασκούσαν ως αυτοκράτορες αλλά και με την κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής.[2]
Η παιδεία κατά τον 5ο αιώνα
Από τον 5ο αιώνα, πέρα από τα βασικά σχολεία λειτουργούσαν και μερικές ανώτερες σχολές όπως το Πανδιδακτήριο το οποίο ιδρύθηκε στην Κωνσταντινούπολη από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β’.
Η παιδεία κατά τον 7ο αιώνα
Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος και ο πατριάρχης Σέργιος ίδρυσαν τις πρώτες εκκλησιαστικές σχολές στην Πόλη. Σκοπός τους ήταν να εκπαιδεύσουν τους μαθητές τους, ώστε να γίνουν μέλη της εκκλησίας ακολουθώντας τις θρησκευτικές τους υποχρεώσεις, διδάσκοντας από μικρή ηλικία στα παιδιά τα Ιερά Γράμματα κι έχοντας ως βάση τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση. Η Πολιτεία απ’ την άλλη μεριά, ενδιαφέρθηκε περισσότερο για τη «δευτεροβάθμια» εκπαίδευση απ’ όπου θα έβγαιναν καταρτισμένα στελέχη για να υπηρετήσουν τις ανάγκες της διοίκησης του κράτους. Ωστόσο, η Εκκλησία ασκούσε με πολλούς τρόπους, όχι μόνο κατά τη διάρκεια των πρώτων αιώνων αλλά και πολύ αργότερα, τον σημαντικό της ρόλο σ’ όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.
Η παιδεία κατά τον 8ο αιώνα
Κατά την περίοδο των δύο φάσεων της εικονομαχίας (726-787) και (815-843) τα θρησκευτικά σχολεία σταμάτησαν να λειτουργούν αλλά μετά την Ζ’ Οικουμενική σύνοδο άνοιξαν πάλι.
Η παιδεία κατά τον 9ο-11ο αιώνα
Κατά τον 9ο αιώνα και ειδικότερα όταν ήταν αυτοκράτορας ο Μιχαήλ Γ’ και Καίσαρ ο ικανότατος θείος του, Καίσαρ Βάρδας, έγιναν μερικά σημαντικά άλματα στην εκπαίδευση. Αρχικά, μεγάλο επίτευγμα ήταν η ίδρυση της ανώτερης σχολής της Μαγναύρα, την οποία ανέλαβε ο Λέων ο Φιλόσοφος ή Μαθηματικός, διάσημος πολυμαθής επιστήμονας της εποχής. Επίσης την ίδια εποχή λειτουργούσε η Πατριαρχική Σχολή στην Κωνσταντινούπολη.
Η παιδεία κατά την περίοδο της δυναστείας των Παλαιολόγων
Κατά την περίοδο της δυναστείας των Παλαιολόγων, ακόμη περισσότεροι ιστορικοί, συγγραφείς και δάσκαλοι μελέτησαν τα αρχαία ελληνικά κείμενα. Πολλοί από αυτούς προσκλήθηκαν και μετεγκαταστάθηκαν, ακόμη και μόνιμα, στη Δύση όπου ασχολήθηκαν με την διάδοση των Ελληνικών Γραμμάτων εκεί.
Υποσημειώσεις
- Κογκούλης Β. Ιωάννης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, Αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2008, σσ. 68, 69.
- Καρατόλιος Κ., Βυζαντινή Αυτοκρατορική Ιδεολογία. Τα Κάτοπτρα Ηγεμόνος της Μέσης Βυζαντινής Περιόδου, Historical Quest, Αθήνα 2015.
Περισσότερα θέματα για το Βυζάντιο εδώ.