Στην αρχή, έχουμε το αρχαίο μαργαρίτης (ενν. λίθος), αν και δεν είναι ακριβώς εδώ η αρχή-αρχή, αφού η λέξη δεν είναι ελληνική. Το μαργαριτάρι είναι ινδικής αρχής λέξη, αλλά οι Έλληνες το γνώρισαν όταν οι στρατιές του Αλεξάνδρου κατακτούσαν την Περσία, επομένως δανείστηκαν την περσική μορφή της λέξης, marvarit. Κατά σύμπτωση, το τελικό –it, ταίριαζε με τη συνηθισμένη στα πετρώματα και στους πολύτιμους λίθους κατάληξη –ίτης.
Από τον μαργαρίτη προκύπτει, αρκετά νωρίς, με υποκορισμό, το μαργαριτάριον, ενώ υποχωρητικά σχηματίζεται το μάργαρον που σημαίνει το μαργαριτοφόρο στρείδι. Σήμερα μάργαρος ή μάργαρο λέγεται η ουσία που καλύπτει το εσωτερικό πολλών οστράκων, το κοινώς λεγόμενο σεντέφι, που μερικοί το λένε κατά λάθος φίλντισι. Αλλά αν ξεστρατίσουμε προς τα εκεί, δεν θα τελειώσουμε ποτέ. Οπότε, γραμμή, λέει ο τιμονιέρης.
Τον μαργαρίτη τον δανείστηκαν οι λατίνοι ως margarita. Ήταν λαϊκό δάνειο, με αποτέλεσμα να αλλάξει και το γένος και να γίνει στα λατινικά θηλυκό. Να τονίσω ότι ακόμα η λέξη δηλώνει το μαργαριτάρι. Και στα παλιά γαλλικά, μέχρι τον 13ο αιώνα περίπου, η λέξη margerie (λαϊκή παραλλαγή) και marguerite σημαίνει το μαργαριτάρι, αλλά εκείνη την εποχή γίνεται μια αλλαγή σημασίας: η λέξη marguerite αρχίζει να σημαίνει πλέον το λουλούδι, τη μαργαρίτα, ενώ για το μαργαριτάρι χρησιμοποιείται πλέον η λέξη pelle/perle που ως τότε σήμαινε ένα είδος πίννας.
Και οι δυο λέξεις έμελλε να γίνουν διεθνείς.
Το λουλούδι επέστρεψε σε μας ως μαργαρίτα, αντιδάνειο δηλαδή, μέσω του παλαιού ιταλικού margarita (σήμερα είναι margherita). Και εδώ έχουμε ένα περίεργο που δεν το επισημαίνουν τα λεξικά. Το γυναικείο όνομα Μαργαρίτα και η λέξη μαργαρίτα έχουν διαφορετική αρχή και σημασία· θέλω να πω, το γυναικείο όνομα, τόσο στα ελληνικά όσο και στις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες, δεν προέρχεται από το λουλούδι αλλά από το μαργαριτάρι. Μαργαρίτες είχαν αγιάσει από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, όταν η λέξη σήμαινε το μαργαριτάρι.
Όσο για το perle, με τη σημασία του μαργαριταριού πια, κι αυτό έκανε μεγάλη διεθνή καριέρα σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες και έφτασε και στα ελληνικά ωςπέρλα. Όμως, η πέρλα δεν εκτόπισε ποτέ το μαργαριτάρι, ούτε στην καθημερινή χρήση, με αποτέλεσμα η ελληνική να είναι η μοναδική γλώσσα που έχει διατηρήσει την παλιά ρίζα από μαργ- για το μαργαριτάρι.
Τελειώσαμε; Όχι βέβαια. Θα αφήσουμε τις πέρλες προς το παρόν και θα γυρίσουμε στα μαργαριτάρια και στους μαργαρίτες. Στο Ευαγγέλιο το μαργαριτάρι (δηλαδή ο μαργαρίτης) εμφανίζεται σε δυο φράσεις που έγιναν παροιμιώδεις. Στο κατά Ματθαίον, κεφάλαιο 13, υπάρχει η παραβολή για εκείνον που βρήκε ένα πολύτιμο μαργαριτάρι (ευρών μαργαρίτην πολύτιμον) και πούλησε ό,τι είχε και δεν είχε για να τον αγοράσει. Από εκεί έμεινε η έκφραση «μαργαρίτης πολύτιμος» που έχει παλιώσει και ελάχιστα ακούγεται πια.
Πάλι στο κατά Ματθαίον, στο έβδομο κεφάλαιο, υπάρχει η εντολή του Ιησού: Μη δώτε το άγιον τοις κυσίν μηδέ βάλητε τους μαργαρίτας υμών έμπροσθεν των χοίρων, μια φράση που έγινε παροιμιώδης. Βέβαια, στη δική μας τη γλώσσα παροιμιώδες έχει γίνει κυρίως το πρώτο ημιστίχιο, και μάλιστα με τη μορφή «τα άγια τοις κυσί», ενώ στις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες το δεύτερο, π.χ. στα αγγλικά to cast pearls before swine, στα γαλλικά jeter des perles aux pourceaux, κτλ. Τη φράση τη λέμε όταν συμβαίνει βάρβαρη προσβολή πραγμάτων που θεωρούμε ιερά και όσια (λεξικό ΛΚΝ), ενώ παρατηρώ ότι οι κειτουκιτιστές δεν έχουν θεωρήσει λαθεμένη τη διατύπωση «τα άγια τοις κυσί» που έγινε παροιμιακή (όπως έκαναν λ.χ. με το «δεν έχω πού την κεφαλήν κλίναι») αλλά ας σταματήσω γιατί τους δίνω ιδέες. Σπάνια μεταφράζουμε στην καθομιλουμένη την έκφραση, αν και ο Μανώλης Αναγνωστάκης έγραψε Να επιστρέψουν τα άγια στους σκύλους, τα βρέφη στις μήτρες. Αλλά, πλατειάζω.
Έλεγα ότι η έκφραση για τα μαργαριτάρια και τους χοίρους, που είναι πολύ διαδεδομένη σε άλλες γλώσσες, δεν έχει καθιερωθεί στα ελληνικά και δεν τη βρίσκουμε στα λεξικά. Η σημασία της έκφρασης δεν είναι εντελώς ίδια με τα «άγια τοις κυσί»· λέγεται, στις ξένες γλώσσες, όταν προσφέρουμε κάτι εκλεκτό σε κάποιον που είναι ανίκανος να το εκτιμήσει. Μ’ αυτή τη σημασία χρησιμοποιείται σποραδικά και στα ελληνικά. Για παράδειγμα, τη βρήκα στο ιστολόγιο του Νίκο Δήμου ή στο μοναδικό διήγημα του Θ. Πάγκαλου και δεν ξέρω αν είναι μεταφορά του βιβλικού χωρίου ή θεμιτός και γόνιμος ξενισμός.
Μαργαριτάρι, όμως, είναι και το χοντρό και κωμικό λάθος, συχνά σχολικό ή μεταφραστικό σαν κι αυτά που μαζεύω. Εύκολα μπορούμε να δούμε ότι η νέα σημασία γεννήθηκε με «αντίφραση» όπως λέγεται αυτό το φαινόμενο, όταν εννοούμε το αντίθετο από αυτό που λέμε. Από τη σημασία «μαργαριτάρια = σοφά λόγια» στη σημασία «μαργαριτάρια = χοντρά λάθη» δεν είναι δα και μεγάλη η απόσταση αν λειτουργήσει η αντίφραση. Για την ετυμολογία της νέας σημασίας, το λεξικό Μπαμπινιώτη δεν λέει τίποτε, ενώ το λεξικό Τριανταφυλλίδη θεωρεί πως είναι μεταφραστικό δάνειο από τα γαλλικά ή τα ιταλικά. Αυτό φαίνεται απόλυτα λογικό. Όμως…
Όμως, καθώς έριχνα μια απρόσεχτη ματιά στο λήμμα perle των γαλλικών λεξικών μου, είδα ότι η σημασία «χοντρό και κωμικό λάθος» εμφανίζεται μόλις το 1923. Και στα ιταλικά καταγράφεται μόλις το 1935. Ναι, αλλά εγώ έχω βρει στα ελληνικά σημασία «μαργαρίτης = χοντρό λάθος» από τα τέλη του 19ου αιώνα. Για παράδειγμα, στο Άστυ του Θέμου Άννινου, το 1888 υπάρχει άρθρο για τα μαργαριτάρια των σχολικών βιβλίων. Βέβαια, δεν τα λέει μαργαριτάρια, αλλά μαργαρίτες και μάλιστα πολύτιμους.
Και δεν πρόκειται για μεμονωμένη εμφάνιση, ούτε περιορίζεται στο Άστυ, οπότε θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για μεμονωμένη έμπνευση, διότι τη βρήκα και σε έναν σκυλοκαβγά λογίων, την ίδια περίπου εποχή. Οπότε, υπάρχει ένα μυστήριο: πώς γίνεται να μην καταγράφεται νωρίτερα στα γαλλικά λεξικά η σημασία μαργαριτάρι = χοντρό λάθος, παρά μόνο 35 χρόνια μετά την εμφάνισή της σε ελληνικά έντυπα;
Χωρίς να αποκλείω εντελώς τη λεξικογραφική τρύπα, δηλ. να υπήρχε η σημασία «perle = χοντρό λάθος, μαργαριτάρι» και να μην καταγράφηκε, πρέπει να πω πως τη θεωρώ πολύ λίγο πιθανή. Η λεξικογράφηση της γαλλικής γλώσσας είναι πυκνή· επιπλέον, η σημασία «χοντρό λάθος» δεν είναι ακριβώς της αργκό, και οπωσδήποτε όχι του υποκόσμου, είναι της μαθητικής ή δημοσιογραφικής γλώσσας· αν πάρουμε υπόψη μας πως τα λεξικά καταγράφουν τη χυδαία, θα ’λεγε κανείς σημασία perle = πορδή (1895) το βρίσκω ελάχιστα πιθανό να υπήρχε σε ευρεία χρήση η σημασία perle = χοντρό λάθος την ίδια εποχή και να μην καταγράφηκε. Ωστόσο, μπορεί να υπήρχε ενσπέρματι.
Βέβαια, πρέπει να πούμε ότι καθόλου δεν αποκλείεται ο ανεξάρτητος σχηματισμός· δεν είναι υποχρεωτικό η ελληνική χρήση «μαργαριτάρι = χοντρό λάθος» να είναι δανεισμένη από μιαν ανεύρετη γαλλική. Στο κάτω-κάτω, η σημασία «μαργαρίται = απάνθισμα εκλεκτών λόγων» υπήρχε από παλιά στα ελληνικά, όπως βλέπουμε στο πλαϊνό εξώφυλλο (Μαργαρίται, ήτοι Λόγοι διάφοροι του εν αγίοις πατρός ημών Ιωάννου του Χρυσοστόμου, τυπωμένο Ενετίησιν αχοε = 1675). Από την ευθεία σημασία δεν είναι δύσκολο να προκύψει ειρωνικά η αντίφραση, πολύ περισσότερο που τα χοντρά λάθη είναι περισσότερα από τα εκλεκτά κείμενα.
Μήπως τότε από τα ελληνικά, η διαπιστωμένα υπαρκτή σημασία μαργαριτάρι = χοντρό λάθος πέρασε στα γαλλικά και από εκεί στα ιταλικά και σε μια σειρά άλλες γλώσσες (ισπανικά, πορτογαλικά, τσέχικα –αλλά όχι στα αγγλικά, όπου υπάρχει μόνο το ευθύ pearl of wisdom, αλλά όχι το αντιφραστικό); Δεν μπορώ να το αποκλείσω, αλλά δεν το θεωρώ πολύ πιθανό. Όπως υπαινίχθηκα παραπάνω, τα σπέρματα για τη γέννηση της σημασίας perle = χοντρό λάθος υπήρχαν την ίδια εποχή και στα γαλλικά.
Βέβαια, εδώ μπαίνω στα χωράφια των Γάλλων λεξικογράφων και μεγαλοπιάνομαι, οπότε δυο-τρία πράγματα μόνο θα πω. Στα γαλλικά, υπάρχει από παλιά, από τον Ραμπελαί, η έκφραση enfiler des perles (περνάω μαργαριτάρια σε κλωστή) που μεταφορικά σημαίνει ‘ασχολούμαι με βαρετά μικροπράγματα’, κυρίως στη φράση on n’est pas là pour enfiler des perles = δεν ήρθαμε για να κολλάμε μπρίκια, θα λέγαμε εμείς. Επίσης, enfileur des perles στον Oudin λέγεται ο grand discourseur, όποιος μιλάει πολύ, όχι αρνητικά ακόμα. Ωστόσο, στον 19ο αιώνα, βρίσκω στον Banville (1876) enfileur de perles να σημαίνει ψεύτης ή φαφλατάς, ενώ στον Μπαλζάκ το enfileur de perles fausses να σημαίνει κακός ποιητής. Ήδη υπάρχει το έδαφος για τη σημασία perle = χοντρό λάθος, και μόνο η παροιμιώδης ευσυνειδησία των Γάλλων λεξικογράφων με εμποδίζει να πιστέψω ότι υπήρχε και δεν την κατέγραψαν. Για τα υπόλοιπα, νομίζω πως καιρός είναι να κλείσει εδώ το σημείωμα.
Περισσότερες ιστορίες λέξεων εδώ.