ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ
Χρήση, είδη και μορφές
Ορισμός - Λειτουργία - Χρήση - Είδη
Οι προθέσεις είναι άκλιτες λέξεις που μπαίνουν μπροστά από ουσιαστικά, επίθετα, αντωνυμίες, αριθμητικά και επιρρήματα για να δηλώσουν τόπο, χρόνο, αιτία, τρόπο κτλ., π.χ. Έφυγε από την πατρίδα του.
Οι προθέσεις που χρησιμοποιούνται σήμερα στη νέα ελληνική είναι:
α) Οι κοινές, που χρησιμοποιούνται πολύ συχνά, π.χ. Ήρθε από την πόλη.
β) Οι λόγιες (ή απαρχαιωμένες), που προέρχονται από την αρχαία ελληνική και χρησιμοποιούνται σε πολύ τυπικό ύφος και σε στερεότυπες εκφράσεις, π.χ. Ο Περικλής έζησε τον 5ο αι. προ Χριστού.
Ορισμένες προθέσεις λειτουργούν άλλοτε ως επιρρήματα, άλλοτε ως σύνδεσμοι και άλλοτε ως προθέσεις, π.χ. Η πυροσβεστική έφτασε μετά την αστυνομία (ως πρόθεση), αλλά και Ο Γιώργος έφτασε μετά (ως επίρρημα).
Τα δύο είδη των προθέσεων παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα:
Κοινές
|
Λόγιες (απαρχαιωμένες)
|
αντί, από, για, δίχως, εναντίον, εξαιτίας, έως, ίσαμε, κατά, με, μετά, μεταξύ, μέχρι, παρά, πριν, προς, σαν, σε, χωρίς, ως.
|
ανά, άνευ, διά, εις, εκ, εκτός, εν, ένεκα, εντός, επί, κατόπιν, λόγω, μείον, μέσω, περί, πλην, προ, συν, υπέρ, υπό, χάριν.
|
Εκτός από τα δύο είδη των προθέσεων υπάρχουν και οι σύνθετες (ή πολυλεκτικές) προθέσεις, που είναι είτε συνδυασμοί προθέσεων (π.χ. εκτός από, πριν από κ.ά.) είτε συνδυασμοί επιρρήματος με πρόθεση (π.χ. έξω από, μέσα σε κ.ά.).
Οι προθέσεις χρησιμοποιούνται είτε μόνο στη σύνταξη είτε και ως πρώτα συνθετικά λέξεων. Οι προθέσεις που χρησιμοποιούνται μόνο στη σύνταξη είναι:
Από τις κοινές: για, δίχως, εναντίον, εξαιτίας, έως, ίσαμε, με, μεταξύ, μέχρι, πριν, σαν, σε, χωρίς, ως.
Από τις λόγιες: άνευ, εκτός, ένεκα, εντός, κατόπιν, λόγω, μείον, μέσω, πλην, χάριν.
Όλες οι υπόλοιπες χρησιμοποιούνται και στη σύνταξη και στη σύνθεση.
Τα ουσιαστικά, τα επίθετα, οι αντωνυμίες και τα αριθμητικά που ακολουθούν τις προθέσεις στη σύνταξη βρίσκονται κατά κανόνα σε αιτιατική πτώση, π.χ. Ήρθε με τον γιο του. Είναι όμως δυνατό, μετά από ορισμένες προθέσεις, να βρίσκονται σε γενική πτώση, π.χ. Η επιτυχία αυτή έμοιαζε με δώρο εξ ουρανού, ή σε ονομαστική, π.χ. Έγινε από δήμαρχος κλητήρας.
Μορφολογία
Στον λόγο συμβαίνουν ορισμένες αλλαγές στη μορφή των προθέσεων, οι οποίες προέρχονται από εκθλίψεις των τελικών και αφαιρέσεις των αρχικών τους φωνηέντων, π.χ. με ένα βιβλίο → μ' ένα βιβλίο, για εκείνο → για 'κείνο. Στην περίπτωση της συνάντησης της πρόθεσης από με τη γενική και την αιτιατική του άρ-θρου αποβάλλεται συνήθως το φωνήεν ο, π.χ. από τα άλλα → απ' τ' άλλα. Οι αλλαγές εξαρτώνται από τον ρυθμό ομιλίας στον προφορικό λόγο ή από το είδος λόγου ή ακόμη από τις προτιμήσεις του συντάκτη στον γραπτό λόγο. Τέλος, η πρόθεση σε, όταν βρεθεί πριν από την αιτιατική και τη γενική του άρθρου, σχηματίζει μαζί του μία λέξη, π.χ. σε + τον = στον, σε + τις = στις κτλ.
Παρατηρώ και... καταλαβαίνω...
1. Να διαβάσετε τον παρακάτω διάλογο. Θα παρατηρήσετε πως ορισμένες λέξεις χρησιμοποιούνται άλλοτε ως προθέσεις και άλλοτε ως επιρρήματα ή ως σύνδεσμοι.
Φ. Θέλουμε να πάμε στο Λίθινο. Μήπως ξέρετε πού βρίσκεται;
Α. Στην παλιά πόλη.
Φ. Εντός ή εκτός των τειχών; (1)
Α. Το Λίθινο είναι εντός. Εκτός είναι το Πέτρινο. (2)
Φ. Πώς θα πάμε εκεί;
Α. Θα πάρετε τον δρόμο που βλέπετε. Θα στρίψετε δεξιά πριν (3) από το φανάρι. Πριν (4) πλησιάσετε τη μεγάλη πύλη, θα πρέπει να αφήσετε το αυτοκίνητο.
Στην περίπτωση (1) τα εντός και εκτός έχουν θέση πρόθεσης, ενώ στη (2) επιρρημάτων. Στην περίπτωση (3) το πριν έχει θέση πρόθεσης, ενώ στην (4) συνδέσμου.
2. Να διαβάσετε τα παρακάτω κείμενα και να παρατηρήσετε τις μορφές που παίρνουν οι προθέσεις.
α) Ανάγνωση του κειμένου από μαθητή Β΄ τάξης Δημοτικού.
«Καθώς γύριζα από το σχολείο, συνάντησα έξω από την εκκλησία τη μητέρα της Βασιλικής. Ήταν ανήσυχη και κοιτούσε περίεργα. Για αυτό πήγα και της μίλησα».
β) Προφορικός λόγος σε γρήγορο ρυθμό.
«Καθώς γύριζα απ' το σχολείο, συνάντησα έξω απ' την εκκλησία τη μητέρα της Βασιλικής. Ήταν ανήσυχη και κοιτούσε περίεργα. Γι' αυτό πήγα και της μίλησα».
Στο πρώτο κείμενο η μορφή των προθέσεων παραμένει αναλλοίωτη. Στο δεύτερο κείμενο διαφοροποιείται λόγω των αφαιρέσεων ορισμένων φωνηέντων.
Περισσότερα φιλολογικά θέματα εδώ.
