Η Μεσολιθική εποχή αντιστοιχεί στη γεωλογική περίοδο του Ολόκαινου, η οποία χαρακτηρίζεται από σταθεροποίηση των γεωλογικών και κλιματολογικών συνθηκών, με άμεσα αποτελέσματα στην κατοίκηση και την οικονομία. Στον ελλαδικό χώρο η Μεσολιθική καλύπτει το χρονικό διάστημα από 11.000 χρόνια πριν από σήμερα μέχρι 6800 π.Χ.
Η κατοίκηση στην Μεσολιθική Ελλάδα
Οι λιγοστές, μέχρι στιγμής, γνωστές μεσολιθικές θέσεις από τον ελληνικό χώρο είναι παράλια σπήλαια και υπαίθριες θέσεις. Η μελέτη και δημοσίευση ορισμένων από τις παλαιότερα γνωστές (Φράγχθι, Σιδάρι, σπήλαιο Ulbrich, σπήλαιο Ζαΐμη) δεν επαρκούσαν για μια συνολική θεώρηση της μεσολιθικής κατοίκησης στην Ελλάδα. Όμως, οι επιφανειακές (φαράγγι Κλεισούρας, νομός Πρέβεζας) και ανασκαφικές (Θεόπετρα, Γιούρα, Αλόννησος, Μαρουλάς) έρευνες των τελευταίων δεκαπέντε ετών διεύρυναν σημαντικά τις γνώσεις μας για την κατοίκηση και την οικονομία της εποχής. Έτσι, τίθεται σε νέα βάση η συζήτηση σχετικά με την ομαλή μετάβαση από την οικονομία των κυνηγών-ψαράδων-τροφοσυλλεκτών της Μεσολιθικής στο νεολιθικό τρόπο παραγωγής (συστηματική άσκηση γεωργίας και κτηνοτροφίας) και αμφισβητείται η εισαγωγή του από τη Μικρά Ασία με τη μεσολάβηση των νησιών.
Το πέρασμα από την Ανώτερη Παλαιολιθική στη Μεσολιθική δε σημειώνεται ταυτόχρονα στον ελλαδικό χώρο. Στην ανατολική ηπειρωτική χώρα και στα νησιά του Αιγαίου εντοπίστηκαν αρχαιότερες μεσολιθικές θέσεις από εκείνες της δυτικής. Το γεγονός θα πρέπει να αποδοθεί σε κλιματολογικές διαφορές μεταξύ ανατολικής και δυτικής Ελλάδας. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι θέσεις της Μέσης ή της Ανώτερης Παλαιολιθικής κατοικήθηκαν και πάλι, μετά από διακοπή εκατοντάδων ετών, κατά τη Μεσολιθική (Αλόννησος, Θεόπετρα, Φράγχθι).
Οι αρχαιολογικές ενδείξεις κάνουν σαφή την προτίμηση των μεσολιθικών στις παράλιες ανοιχτές θέσεις (Σιδάρι, Μαρουλάς) και τα παράκτια σπήλαια (Φράγχθι), πράγμα που έχει εμφανή αποτελέσματα στις οικονομικές τους δραστηριότητες: συστηματική αλιεία, ναυσιπλοΐα στην ανοιχτή θάλασσα με στόχο την αλιεία τόνου και την εξόρυξη οψιανού της Μήλου για την κατασκευή ανθεκτικών εργαλείων, και μεταφορά ανδεσίτη από τα νησιά του Σαρωνικού στο Φράγχθι για την κατασκευή μυλόλιθων, κατάλληλων για το άλεσμα καρπών.
Τέλος, η ανεύρεση λιθόκτιστων θεμελίων καταλυμάτων (Σιδάρι, Μαρουλάς) και η ύπαρξη νεκροταφείων ή και κάποιων μεμονωμένων ταφών έξω από σπήλαια (Φράγχθι) ή σε άμεση γειτνίαση με ανοιχτές θέσεις (Μαρουλάς Κύθνου) αποτελούν τις πρώτες ενδείξεις για εγκατάσταση των μεσολιθικών κυνηγών-ψαράδων σε μόνιμη βάση.
Η μεσολιθική οικονομία
Κατά τη Μεσολιθική εποχή συνεχίζεται το κυνήγι και η συλλογή άγριων φυτών, καρπών και όστρεων, τα οποία αποτέλεσαν τις βασικές μορφές οικονομίας του παλαιολιθικού ανθρώπου. Αγριοκάτσικα, βοοειδή, χοίροι, ελάφια, αλεπούδες, σκαντζόχοιροι, πουλιά, ποντίκια και άλλα τρωκτικά αποτελούν την πανίδα την εποχής. Η ανεύρεση στα Γιούρα είδους εξημερωμένου χοίρου αποτελεί πιθανόν μια πρώτη ένδειξη εξημέρωσης ζώων λίγο μετά το 8000 π.Χ.
Μεγάλες ποσότητες μικρών και μεγάλων ψαριών από το σπήλαιο του Κύκλωπα στα Γιούρα, το Φράγχθι και το σπήλαιο Ulbrich τεκμηριώνουν για πρώτη φορά τη συστηματική άσκηση αλιείας με προηγμένο εργαλειακό εξοπλισμό (αγκίστρια), όχι μόνο σε ρηχά νερά, αλλά και στην ανοιχτή θάλασσα.
Η ναυσιπλοΐα στην ανοιχτή θάλασσα δεν είχε όμως μοναδικό στόχο την αλιεία, αλλά και την εξεύρεση πρώτων υλών, κατάλληλων για την κατασκευή ανθεκτικών εργαλείων. Στο σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδας βρέθηκαν εργαλεία από οψιανό της Μήλου, καθώς και μυλόλιθοι από ανδεσίτη (ηφαιστειακό πέτρωμα) από τα νησιά του Σαρωνικού, που χρησίμευαν στο άλεσμα φυτών και καρπών καθώς και στην επεξεργασία κοσμημάτων από λίθο και όστρεα.
Οι μυλόλιθοι, σε συνδυασμό με την εύρεση στο Φράγχθι και στη Θεόπετρα ποσοτήτων απανθρακωμένου αγριοκρίθαρου, βρώμης και άγριας φακής, υποδηλώνουν τη συστηματικότερη καλλιέργεια των παραπάνω φυτών. Η συλλογή καρπών περιλάμβανε μεταξύ άλλων λιθόσπερμο, αμύγδαλα και φυστίκια.
Η λιθοτεχνία της εποχής περιλαμβάνει φολίδες, οδοντωτά, εγκοπές, ξέστρα και γεωμετρικούς μικρόλιθους από πυριτόλιθο και οψιανό. Επιπλέον κατασκευάζονται οστέινα και κεράτινα εργαλεία, κυρίως αγκίστρια, βελόνες και σπάτουλες, καθώς και κουταλάκια από πεταλίδες.
Εξαιρετική σημασία για την οικονομία της Μεσολιθικής και τη μετάβαση στο νεολιθικό τρόπο ζωής (μόνιμη εγκατάσταση, συστηματική άσκηση γεωργίας και κτηνοτροφίας) έχουν η εγκατάσταση σε μόνιμη βάση και οι ενδείξεις για εξημέρωση κάποιων ζώων και φυτών.
Η μεσολιθική κοινωνία
Τα στοιχεία που αφορούν στην κοινωνική οργάνωση κατά τη Μεσολιθική εποχή είναι λιγοστά και αντλούνται αποκλειστικά από τα αρχαιολογικά ευρήματα. Οι άνθρωποι της Μεσολιθικής εποχής θεωρείται ότι συνδέονταν μεταξύ τους, όπως και οι πρόγονοί τους κατά την Παλαιολιθική εποχή, με δεσμούς συγγένειας και ζούσαν σε ομάδες 10 έως 30 ατόμων. Η κατοίκηση σε μονιμότερη βάση στη διάρκεια της Μεσολιθικής τόνωσε το αίσθημα της συμβίωσης και συνεργασίας.
Δείγματα συνεργασίας και κοινωνικής συνοχής της μεσολιθικής κοινωνίας είναι η οργάνωση ταξιδιών σε ανοιχτή θάλασσα με στόχο την εξεύρεση κατάλληλων πρώτων υλών (οψιανού, ανδεσίτη) για την κατασκευή λίθινων εργαλείων, αλλά και την αλιεία μεγάλων ψαριών (τονοειδών).
Οι πολυάριθμες ταφές, που βρέθηκαν πάντα σε σχέση με τον τόπο μόνιμης εγκατάστασης (Μαρουλάς, Θεόπετρα) αποτελούν στοιχεία έμπρακτου σεβασμού προς τους νεκρούς και πίστη στη μεταθανάτια ζωή. Την εποχή αυτή ωστόσο σημειώνονται, σύμφωνα με τα ευρήματα από το Φράγχθι, κάποιες διαφοροποιήσεις στα ταφικά έθιμα, συγκριτικά με εκείνα της Παλαιολιθικής. Κοντά στην είσοδο του σπηλαίου ορίζεται 9500-9000 χρόνια πριν από σήμερα μόνιμος χώρος ενταφιασμού (νεκροταφείο), στον οποίο αποτίθενται βρέφη, παιδιά και ενήλικες, γυναίκες και άντρες. Ανάμεσα στα 12 περίπου άτομα που βρέθηκαν διαπιστώθηκε για πρώτη φορά στον ελλαδικό χώρο, εκτός από τις απλές ταφές σε λάκκους, το έθιμο της καύσης. Η διαφοροποίηση αυτή αντανακλά πιθανότατα κάποιες κοινωνικές παραμέτρους. Ο αυξημένος αριθμός, τέλος, των κοσμημάτων υποδηλώνει την αύξηση στοιχείων προσωπικού στολισμού και κατ΄ επέκταση κοινωνικού συμβολισμού.
Πτυχές πολιτισμού στη μεσολιθική Ελλάδα
Τα πνευματικά επιτεύγματα του μεσολιθικού ανθρώπου αποτυπώνονται έμμεσα ή άμεσα στα αρχαιολογικά ευρήματα (π.χ. αρχιτεκτονική, εργαλεία).
Η εγκατάσταση σε μακροχρόνια βάση, αντίθετα από τον παλαιολιθικό του πρόγονο, η κατασκευή καταλυμάτων με λίθινα θεμέλια, τα μακρινά θαλάσσια ταξίδια, η συστηματοποίηση της αλιείας με προηγμένο εξοπλισμό, η εξέλιξη στην τεχνική κατασκευής μικρολεπίδων και κοσμημάτων, η ιδέα εξημέρωσης ειδών άγριων ζώων και δημητριακών, ο ενταφιασμός και η καύση των νεκρών σε νεκροταφεία, συνθέτουν την πολιτιστική φυσιογνωμία του μεσολιθικού ανθρώπου.
Οι λεπίδες και μικρολεπίδες από πυριτόλιθο και οψιανό από το Φράγχθι, τα λεπτότατης επεξεργασίας οστέινα και κεράτινα αγγίστρια από τα Γιούρα και τα κοσμήματα -κυρίως περίαπτα και εξαρτήματα ενδυμασίας- από λίθο, οστό και όστρεο αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα τεχνικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας των ανθρώπων που κατοίκησαν τον ελλαδικό χώρο κατά τη Μεσολιθική εποχή.
Περισσότερα ιστορικά αφιερώματα εδώ.