Τεχνική παραγωγής λόγου - Η παράγραφος

Η   ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ

- Παράγραφος  είναι ένα αυτοτελές κομμάτι (τμήμα) του λόγου με πλήρες νόημα που μας δίνει μια ολοκληρωμένη εικόνα του κύριου θέματος (ιδέας) που αναπτύσσει. Aν ξέρουμε να αναπτύσσουμε μια παράγραφο, θα είμαστε σε θέση να αναπτύξουμε ολόκληρη την έκθεση (που αποτελείται από πολλές παραγράφους), μια και η έκθεση δεν είναι τίποτε άλλο από μια σειρά παραγράφων που δένονται μεταξύ τους και αναπτύσσουν ένα θέμα από όλες τις πλευρές (η παράγραφος αποτελεί «μικρογραφία» της έκθεσης).

* Κάθε παράγραφος αποτελείται συνήθως από τρία μέρη:

1) τη θεματική πρόταση, μια πρόταση δηλαδή που εκφράζει την κύρια ιδέα της παραγράφου,  το θέμα της.

2) τις λεπτομέρειες, δηλαδή άλλες μερικότερες ιδέες που διασαφηνίζουν και αναπτύσσουν την κύρια ιδέα της παραγράφου, τη θεματική πρόταση.

3) μια πρόταση κατακλείδα (όχι πάντοτε), που ολοκληρώνει τη μορφή της παραγράφου.

- Ο ρόλος της θεματικής πρότασης: Στο γράψιμο το πρώτο βήμα είναι να διαλέξουμε τι θα περιλάβουμε στην παράγραφό μας και τι  θα αποκλείσουμε. Η δουλειά αυτή είναι πολύ δύσκολη, αλλά μπορούμε να την αντιμετωπίσουμε απρόσκοπτα, αν διατυπώσουμε με σαφήνεια τη θεματική μας πρόταση, που θα περιορίζει και θα κάνει πιο συγκεκριμένο το θέμα μας — αν δηλαδή γράψουμε μια θεματική πρόταση που να εκφράζει με σαφήνεια και συντομία την κύρια ιδέα της παραγράφου. Μια τέτοια πρόταση είναι ασφαλής οδηγός τόσο για μας όσο και για τον αναγνώστη μας και δείχνει τι θα περιλάβει η παράγραφός μας.

* Θεματική πρόταση είναι συνήθως η πρώτη πρόταση της παραγράφου. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που μπορεί να μπει οπουδήποτε — στην αρχή, στο μέσο, στο τέλος — μέσα στην παράγραφο. Μπορεί ακόμη να επαναλαμβάνεται  μια και δυο φορές για έμφαση είτε με τις ίδιες λέξεις είτε με διαφορετικές. Η πιο φυσική θέση για μια θεματική πρόταση είναι στην αρχή της παραγράφου, γιατί μας βοηθάει να οργανώσουμε τις επιμέρους λεπτομέρειες γύρω από την κύρια ιδέα και μας συγκρατεί από οποιαδήποτε εκτροπή. Αλλά και τον αναγνώστη βοηθάει να παρακολουθήσει ανετότερα τη σκέψη μας.

- Ο ρόλος των λεπτομερειών: Αν εξαιρέσουμε τη θεματική πρόταση, κάθε πρόταση μέσα σε μια καλή παράγραφο μπορεί να ταξινομηθεί σε δυο ομάδες: στις βασικές και τις βοηθητικές.

* Οι βασικές προτάσεις επιτελούν μια μόνο λειτουργία:  αναπτύσσουν την κύρια ιδέα της παραγράφου παρουσιάζοντας στον αναγνώστη μια νέα ή διαφορετική άποψη της κύριας ιδέας. Υποστηρίζουν άμεσα την κύρια ιδέα της παραγράφου καθιστώντας την πιο κατανοητή.

* Οι βοηθητικές προτάσεις έχουν δύο λειτουργίες: α) αναπτύσσουν τη βασική πρόταση στην οποία ανήκουν πληροφορώντας τον αναγνώστη για κάτι νέο ή διαφορετικό για την πρόταση αυτή και β) βοηθούν συγχρόνως τη βασική πρόταση στην οποία ανήκουν να αναπτύξει την κύρια ιδέα της παραγράφου — τη θεματική πρόταση.  Δηλαδή άμεσα υποστηρίζουν τη βασική πρόταση καθιστώντας την πιο κατανοητή, ενώ έμμεσα υποστηρίζουν την κύρια ιδέα της παραγράφου βοηθώντας τη βασική πρόταση να αποσαφηνίσει αυτή την ιδέα πιο αποτελεσματικά. Συνεπώς οι βοηθητικές προτάσεις πρέπει να σχετίζονται στενά και με τις δυο προτάσεις: και με τη βασική πρόταση και με τη θεματική.

Παράδειγμα:

«Το Κ. είναι ένα καλό κατάστημα. Είναι πολύ μοντέρνο και καθαρό. Διαθέτει σύστημα κλιματισμού και σύγχρονους ψυκτικούς εξοπλισμούς. Η μητέρα μου ευχαριστιέται να κάθεται εκεί μετά τα ψώνια, να παίρνει το τσάι ή τον καφέ της και να κουβεντιάζει με τις άλλες κυρίες, γιατί είναι ήσυχα και οι υπάλληλοι του καταστήματος είναι φιλικοί και ευγενικοί. Το Κ. είναι ιδεώδες κατάστημα για να αγοράσει κανείς σαπούνια, ξυραφάκια, κρέμες ξυρίσματος, οδοντόκρεμες και άλλα είδη τουαλέτας. Έχει πάντοτε μεγάλη ποικιλία ειδών και πολύ λογικές τιμές».

- Ο ρόλος των λεπτομερειών είναι να δώσουν στον αναγνώστη μας όλες τις πληροφορίες που υποσχεθήκαμε να του δώσουμε με τη θεματική μας πρόταση. Π. χ. αν χρησιμοποιήσαμε τη θεματική πρόταση “Τα πρώτα χρήματά μου τα κέρδισα με σκληρή δουλειά”, οι προτάσεις που θα την αναπτύξουν δεν θα πρέπει να περιλαμβάνουν τι θα αγοράσουμε με αυτά τα χρήματα ή τι σχέδια κάναμε για τις θερινές μας διακοπές· θα πρέπει οι προτάσεις αυτές να διατηρούν στενή και άμεση σχέση με την κύρια ιδέα μας: πώς κερδίσαμε τα πρώτα μας χρήματα, θα πρέπει δηλαδή να αναπτύξουν την κύρια ιδέα που εκφράζει η θεματική μας πρόταση και μόνον αυτή.

- Η πρόταση κατακλείδα:  Ο ρόλος της πρότασης αυτής είναι να συνοψίζει όσα έχουν λεχθεί σχετικά με την κύρια ιδέα της παραγράφου και συγχρόνως να δίνει μια ολοκληρωμένη μορφή στην παράγραφο. Χωρίς την πρόταση αυτή η παράγραφος θα ήταν μετέωρη.

Παράδειγμα :

«Όταν μου χάρισαν πέρυσι στη γιορτή μου ένα ημερολόγιο, σκέφτηκα πως θα μπορούσα να γράφω σε αυτό καθημερινά όλα τα περιστατικά της ζωής μου. Αποφάσισα να κρατήσω το ημερολόγιό μου ως σήμερα. Σ’ αυτό βοήθησαν και οι γονείς μου, που βρήκαν λαμπρή την ιδέα μου και είπαν ακόμη κάτι για τη βελτίωσή μου στον γραπτό λόγο. Την πρώτη μέρα γέμισα σχεδόν μια ολόκληρη πυκνογραμμένη σελίδα. Χάρηκα που είχα κάνει μια πολύ καλή αρχή. Εξακολουθώ και μέχρι σήμερα να γράφω καθημερινά τις εντυπώσεις μου, αλλά δεν γράφω τόσο πολλά όσο την πρώτη μέρα».

- Στην παράγραφο αυτή ο «συγγραφέας» κράτησε την υπόσχεση που μας έδωσε στη θεματική του πρόταση [= «Θα μπορούσα να γράφω σε αυτό καθημερινά όλα τα περιστατικά της ζωής μου»], γιατί με την τελευταία πρόταση δηλώνεται ότι πράγματι ο συγγραφέας πραγματοποίησε τον σκοπό του. Έτσι ολοκληρώνει τη σκέψη του με επιτυχία και ικανοποιεί τον αναγνώστη.

- Η πρόταση κατακλείδα πρέπει λοιπόν να θυμίζει στον αναγνώστη την κύρια ιδέα της παραγράφου.

ΑΡΕΤΕΣ ΜΙΑΣ ΚΑΛΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦ0Υ

- Για να είναι καλή μια παράγραφος πρέπει να έχει:

1. Έναν σαφή σκοπό

2. Επαρκή ανάπτυξη

3. Ενότητα

4. Αλληλουχία νοημάτων

5. Συνοχή

6. Έμφαση

1. Σαφής σκοπός

- Είπαμε πριν ότι ο ρόλος της θεματικής πρότασης είναι να εκθέτει με ακρίβεια, συντομία και σαφήνεια την κύρια ιδέα της παραγράφου. Το έργο της όμως δεν σταματά εδώ. Εκτός από την κύρια ιδέα η θεματική πρόταση εκφράζει και  τη στάση του συγγραφέα απέναντι στο θέμα του, την οπτική γωνία από την οποία βλέπει τα πράγματα.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ :

«Ο άνθρωπος απέτυχε εντελώς στον προορισμό του. Μέσα στους αιώνες κατόρθωσε οπωσδήποτε να δημιουργήσει θαύματα, όπως είναι ο τροχός, το τουφέκι, η τυπογραφία και η ατομική βόμβα. Έδειξε πως τα χέρια του και το μυαλό του μπορούν να συνεργαστούν, για να πετύχουν εκπληκτικά, θαμπωτικά πράγματα. Τυπικά είναι πολύ καλλιεργημένος — το ευφυέστερο από όλα τα είδη του ζωικού βασιλείου — αλλά έχει αποτύχει οικτρά στον πιο βασικό τομέα:  να δημιουργήσει στον κόσμο μια διαρκή ειρήνη. Στην ανάπτυξη της ανθρώπινης αλληλοκατανόησης και στην αγάπη του προς τον πλησίον ο άνθρωπος παραμένει πρωτόγονος».

- Η παράγραφος μας μιλάει για τον άνθρωπο. Η θεματική όμως πρόταση  «Ο άνθρωπος απέτυχε εντελώς στον προορισμό του» μας δίνει συγχρόνως και τη σκοπιά από την οποία κοιτάζει ο συγγραφέας τον άνθρωπο και επομένως κι έναν σκοπό στην παράγραφο — να μεταδώσει την ιδέα του αυτή στον αναγνώστη. Στο ίδιο θέμα  «Ο άνθρωπος» θα μπορούσε φυσικά να βάλει άλλη θεματική πρόταση, αν έπαιρνε μια στάση θαυμασμού απέναντι στον άνθρωπο και να αναπτύξει μόνο τις καλές του πλευρές. Η ανάπτυξη δηλαδή της παραγράφου καθορίζεται από τη θεματική πρόταση, που διαμορφώνεται ανάλογα με τον σκοπό που βάζει ο συγγραφέας.

- Έτσι, αν θέλουμε οι παράγραφοί μας να μεταβιβάζουν καθαρά τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας, πρέπει πρώτα να εξετάσουμε ποιος είναι ακριβώς ο σκοπός μας — τι θέλουμε να πούμε πάνω στο θέμα μας. Πρέπει λοιπόν:

α) να σκεφτόμαστε τι θέλουμε να πούμε πάνω στο θέμα μας. Με άλλα λόγια πρέπει να εξετάσουμε ποιος είναι ο σκοπός μας.

β) να τον διατυπώσουμε σε μορφή πρότασης. Να βεβαιωθούμε πως η πρόταση εκφράζει τη στάση μας απέναντι στο θέμα.

γ) να εντάξουμε την πρόταση που εκφράζει τον σκοπό μας σε μια καλή θεματική πρόταση.

2. Επαρκής ανάπτυξη

- Για να είναι πετυχημένη μια παράγραφος, δεν αρκεί να έχει μια καλή θεματική πρόταση και έναν σαφή σκοπό, που να εκφράζεται μέσα στην πρόταση αυτή. Χρειάζεται ακόμη η ιδέα που εκφράζεται με τη θεματική πρόταση να υποστηρίζεται και να αναπτύσσεται με αρκετές λεπτομέρειες.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ:

«Θαυμάζω τον φίλο μου τον Πέτρο, γιατί είναι προικισμένος με καλλιτεχνικό ταλέντο, ευγένεια και εξυπνάδα. Όχι μόνο ζωγραφίζει με αρκετή άνεση τοπία και πρόσωπα , αλλά είναι και πολύ καλός μουσικός και ηθοποιός. Περισσότερα από δέκα έργα του διακοσμούν τους διαδρόμους του Σχολείου και την αίθουσά μας. Η χορωδία μας χρωστά την επιτυχία της στη μουσική του ιδιοφυία  και οι θεατρικές μας παραστάσεις οφείλουν τη φήμη τους ιδιαίτερα στη δική του προσφορά ως σκηνοθέτη και ηθοποιού. Οι δραστηριότητές του αυτές δεν τον εμποδίζουν να έχει άριστη επίδοση στα μαθήματα. Με μια απλή ματιά αντιλαμβάνεται και ξεδιαλύνει τα πιο δύσκολα και σύνθετα προβλήματα , οι εκθέσεις του είναι υποδειγματικές και ο πλούτος των γνώσεών του αξιοθαύμαστος. Παρ’ όλες αυτές τις αρετές ο Πέτρος δεν έχει καθόλου εγωισμό ή έπαρση. Πραγματικά ο φίλος μου είναι από τους πιο ευγενικούς νέους που γνώρισα. Αν κάποιος αντιμετωπίζει ένα πρόβλημα , μπορεί  να αποταθεί σ’ αυτόν  χωρίς δισταγμό. Αν είναι άρρωστος, αυτός θα είναι ανάμεσα στους πρώτους που θα τον επισκεφτούν,  κι αν είναι λυπημένος, αυτός θα είναι εκείνος που θα τον κάνει να ευθυμήσει. Νομίζω λοιπόν πως, όταν ένας άνθρωπος συγκεντρώνει τέτοια χαρίσματα, είναι αδύνατο να μην τον θαυμάζει κανένας».

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΡΑΦΩΝ

- Η ανάπτυξη μιας παραγράφου εξαρτάται από τη θεματική μας πρόταση. Αυτή θα σταθεί ο σίγουρος οδηγός μας, γιατί αυτή εκφράζει την κύρια ιδέα που θέλουμε να αναπτύξουμε.

- Μια παράγραφος λοιπόν, ανάλογα με τη θεματική της πρόταση, μπορεί να αναπτυχθεί :  α) με ειδικές λεπτομέρειες,  β) με παραδείγματα,  γ) με σύγκριση και αντίθεση, δ) με αιτιολόγηση, ε) με ορισμό, στ) με διαίρεση, ζ) με αίτια και αποτελέσματα, η) με αναλογία και  θ) με συνδυασμό μεθόδων.

- Όλοι αυτοί οι τρόποι — παρά τις ποικίλες ονομασίες τους — έχουν τον ίδιο αντικειμενικό σκοπό: να βοηθήσουν τον αναγνώστη να καταλάβει με ακρίβεια και πληρότητα την κύρια ιδέα που εκφράζεται ή υπονοείται στη θεματική πρόταση. Επομένως το μοναδικό κριτήριο για την επιτυχία μιας παραγράφου είναι η αποτελεσματική μετάδοση των σκέψεών μας.

α) Ειδικές λεπτομέρειες: Ο καλύτερος ίσως τρόπος για να αποσαφηνίσουμε τη θεματική μας πρόταση είναι να παραθέσουμε επαρκείς και ουσιώδεις λεπτομέρειες. Κάθε περιστατικό ή γεγονός, κάθε σκέψη που παραθέτουμε βοηθάει στην πληρέστερη ανάπτυξη και κατανόηση της κύριας ιδέας της παραγράφου.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ :

«Τα τελευταία χρόνια η αυτοματοποίηση έδειξε πως είναι ικανή να επιτελέσει κάθε παραγωγικό έργο.  Όχι μόνο κάνει σχετικά απλές δουλειές, όπως η κατασκευή τμημάτων αυτοκινήτων ή ψυγείων, αλλά στοιχειοθετεί εφημερίδες, οδηγεί αυτόματα τα τρένα σύμφωνα με προκαθορισμένο πρόγραμμα και εξορύσσει το κάρβουνο που μας χρειάζεται. Άρχισε μάλιστα τελευταία να μας οργώνει τα χωράφια και να θερίζει τις σοδειές. Μπορεί να μην απέχει πολύ η μέρα που ουσιαστικά όλα τα αγαθά που χρειαζόμαστε θα κατασκευάζονται σε αυτόματα εργοστάσια χωρίς βοήθεια χειριστών μηχανημάτων και που οι άνθρωποι θα είναι αναγκαίοι — όσον αφορά την παραγωγή — μόνο για τη λήψη διευθυντικών αποφάσεων και για το σχεδιασμό και τη συντήρηση των αυτόματων μηχανών».

* Τα στάδια στην ανάπτυξη μιας παραγράφου με τη χρησιμοποίηση λεπτομερειών :

1. Σημειώνουμε όλα τα γεγονότα, τις λεπτομέρειες και τα αποδεικτικά στοιχεία που υπάγονται στην κύρια ιδέα. Κρατούμε μόνο τα ουσιώδη.

2. Εξετάζουμε τον κατάλογο και διαγράφουμε μερικές λεπτομέρειες που δεν προσθέτουν τίποτε στην κύρια ιδέα.

3. Βάζουμε τις λεπτομέρειες που πρόκειται να χρησιμοποιήσουμε σε μια λογική σειρά.

4. Γράφουμε μια θεματική πρόταση που να εκφράζει καθαρά την ιδέα μας.

5. Γράφουμε τις απαραίτητες προτάσεις για κάθε λεπτομέρεια και τις τοποθετούμε στη σειρά που διαλέξαμε.

6. Προσθέτουμε μια πρόταση κατακλείδα που να δείχνει, χωρίς να το λέει καθαρά, πως η παράγραφός μας έχει αναπτύξει πλήρως την κύρια ιδέα μας.

β) Συγκεκριμένα παραδείγματα: Συχνά η θεματική πρόταση διασαφηνίζεται και αναπτύσσεται καλύτερα με συγκεκριμένα παραδείγματα.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ :

«Το προστατευτικό χρώμα είναι ένα ακόμη από τα γνωστά θαύματα του φυσικού κόσμου. Αυτό καθιστά το κατάστικτο ελαφάκι αόρατο στο ηλιόλουστο δάσος· αυτό κάνει και τον γραμμωτό τράχηλο της πέρδικας δυσδιάκριτο μέσα στα καλάμια. Σε μερικά από τα πλάσματά της η Φύση χάρισε ακόμη πιο καταπληκτικούς προστατευτικούς χρωματισμούς, που μπορούν να μεταβάλλονται σύμφωνα με τις μεταλλαγές του περιβάλλοντος, δίνοντας τη δυνατότητα  π.χ. στα διάφορα έντομα και τις σαύρες να μετακινούνται άφοβα από τα πράσινα φύλλα στα καστανόχρωμα κλαδιά και στολίζοντας τα κουνάβια και τους λαγούς με τρίχωμα στο χρώμα της γης το καλοκαίρι και χιονόλευκο το χειμώνα. Αλλά εκεί που η Φύση επιδεικνύει τον θρίαμβο όλων της των οπτικών απατών είναι η θάλασσα. Είναι τόσο γρήγορη η μεταλλαγή, που δύσκολα μπορεί να πιστέψει κανείς στα μάτια του. Ο “επαγγελματίας  δικηγόρος” της είναι η σουπιά. Καθώς κολυμπά, το σώμα της σχηματίζει κυματιστές ραβδώσεις από οριζόντιο φως και σκιά έτσι, που να ταυτίζεται με τις ραβδώσεις  του νερού που κινείται.  Όταν πάλι αναπαύεται, οι οριζόντιες αυτές ραβδώσεις  εξαφανίζονται. Σ’ ένα κάθετο κύμα παίρνει θέση κατακόρυφου ραβδιού  τρεμοσβήνοντας  και σαλεύοντας ανάλογα με τη ροή του κύματος. Έτσι γίνεται, θαρρείς, κρεβάτι από απαλά υδάτινα κρέπια, που δύσκολα μπορεί να τα διακρίνει κανείς».

γ)  Σύγκριση και αντίθεση:  Όταν έχουμε να συγκρίνουμε δυο πρόσωπα, πράγματα ή ιδέες,  σημειώνουμε τις ομοιότητες και διαφορές τους. Αντίθετα, όταν αντιθέτουμε το ένα στο άλλο, τονίζουμε τις διαφορές τους .

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ  (αντίθεσης) :

«Μια καλύβα  Εσκιμώων δεν έχει καμιά απολύτως ομοιότητα με μια καλύβα  Ινδιάνων. Οι  τελευταίοι φτιάχνουν την καλύβα τους γύρω από ένα πλαίσιο από κοντάρια. Τα μπήγουν στο χώμα πλάγια έτσι, που να ενώνονται σ’ ένα σημείο στην κορυφή σχηματίζοντας ένα είδος πυραμίδας. Την απόσταση ανάμεσα στα κοντάρια την καλύπτουν με φλούδες ή ψάθες ή και με ακατέργαστες προβιές. Μπαίνουν στην καλύβα τους σηκώνοντας ένα πτερύγιο του εξωτερικού καλύμματος. Οι Εσκιμώοι αντίθετα φτιάχνουν ημιυπόγεια την καλύβα τους. Τη χτίζουν με πέτρες, που τις σκεπάζουν κατόπιν με βρύα. Γεμίζουν έπειτα τις ρωγμές με περισσότερα βρύα και τέλος συσσωρεύουν χιόνι στα πλάγια και πάνω.  Για να μπουν στην καλύβα τους, στηρίζονται στα χέρια και στα γόνατα και σέρνονται μέσα σ’ ένα μακρύ διάδρομο, που έχουν σκάψει κάτω από το χιόνι. Ούτε η ινδιάνικη καλύβα ούτε η καλύβα των Εσκιμώων φαίνεται να είναι μια κατοικία, όπου θα μπορούσε να ζήσει ένας πολιτισμένος άνθρωπος».

* Πώς να κάνουμε πετυχημένες συγκρίσεις και αντιθέσεις:

1. Στη θεματική μας πρόταση αναφέρουμε τους ανθρώπους, τα αντικείμενα ή τις ιδέες που σκοπεύουμε να συγκρίνουμε ή να αντιθέσουμε.

2. Διαλέγουμε τις χαρακτηριστικές ομοιότητες και διαφορές τους.

3. Τις αριθμούμε και τις τοποθετούμε στη σειρά που θέλουμε. Την πιο χτυπητή ομοιότητα ή διαφορά, αν θέλουμε, την εκθέτουμε τελευταία.

4. Σύμφωνα με τη σειρά που σχεδιάσαμε,  απαριθμούμε τις λεπτομέρειες στο μεσαίο τμήμα της παραγράφου.

5. Στην πρόταση κατακλείδα διατυπώνουμε το συμπέρασμά μας από τη σύγκριση και αντίθεση που έχουμε κάνει.

δ) Αιτιολογήσεις: Πολλές φορές οι θεματικές προτάσεις των παραγράφων μας είναι κρίσεις που χρειάζεται να αποδειχθεί  η ισχύς τους με αιτιολογήσεις. Π. χ. αν διατυπώσουμε ως εξής τη θεματική μας πρόταση: «Η ζωή μέσα στις μεγάλες πόλεις έχει καταντήσει πια αφόρητη»,  ο αναγνώστης μας θα περιμένει να του πούμε γιατί συμβαίνει αυτό· θα θελήσει δηλαδή να αιτιολογήσουμε τη γνώμη μας με λογικά επιχειρήματα.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ (με αιτιολογήσεις) :

«Είναι, νομίζω, από τα πιο ευχάριστα κι ωφέλιμα πράγματα να περνά κανείς λίγες ώρες κάθε μέρα μέσα σ’ ένα περιβόλι. Στο ελεύθερο κι ανοιχτό αυτό κομμάτι του φυτικού και ζωικού κόσμου, κάτω απ’ τον απέραντο ουρανό, βρίσκεται έτσι μέσα στην ίδια ενέργεια της φύσης,  βλέπει καθαρά και πιάνει το έργο της, αναπνέει την πνοή, κατανοεί τις δυνάμεις της, αισθάνεται την κίνηση της άπειρης, της θαυμαστής και μεγάλης αυτής ζωής και θυμάται πως ένα μικρό της μόριο είναι κι αυτός, ο μεγάλος και περήφανος ».    [ Γρηγόριος Ξενόπουλος ]

* Γράφοντας μια παράγραφο που αναπτύσσεται με αιτιολογήσεις βάζουμε ως στόχο μας να δείξουμε στους άλλους ότι η ιδέα που διατυπώνουμε είναι λογική. Πρέπει επομένως να την αιτιολογήσουμε με αξιόπιστα και λογικά επιχειρήματα έχοντας υπόψη μας τα ακόλουθα:

1. Διατυπώνουμε έτσι τη θεματική μας πρόταση, ώστε κάθε λογικός άνθρωπος να ζητήσει να μάθει  «γιατί;»

2. Φέρνουμε πειστικές αιτιολογήσεις, για να αποδείξουμε τη θέση που διατυπώσαμε στη θεματική μας πρόταση.

3. Εκφράζουμε κάθε αιτιολογία μας με μια καλή πρόταση.

4. Γράφουμε, αν χρειαστεί‚ μια πρόταση κατακλείδα, που να ολοκληρώνει την ιδέα που υποστηρίχθηκε στην παράγραφο.

ε) Ορισμός : Αναπτύσσουμε τη θεματική μας πρόταση με ορισμό, όταν πρέπει να απαντήσουμε στην υποτιθέμενη ερώτηση του αναγνώστη: «Τι εννοείτε με αυτό;». Για να  γίνει πιο σαφής η παράγραφος, πρέπει να διασαφηνίσουμε περισσότερο τον ορισμό που δώσαμε ακολουθώντας τους γνωστούς τρόπους στην ανάπτυξη μιας παραγράφου·  πρέπει να χρησιμοποιήσουμε δηλαδή λεπτομέρειες, παραδείγματα, σύγκριση και αντίθεση, κλπ.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ (ανάπτυξης παραγράφου με ορισμό του όρου κατανάλωση και στη συνέχεια με χρησιμοποίηση μερικών συγκεκριμένων λεπτομερειών, που καθιστούν την έννοια αυτή σαφέστερη) :

«Κατανάλωση είναι η χρήση αγαθών ή υπηρεσιών για την ικανοποίηση των αναγκών μας. Δεν είναι μόνο η λήψη τροφής ή το κάψιμο των ξύλων, που η εξαφάνισή τους συντελείται μπροστά στα μάτια μας, είναι και το ντύσιμό μας, η κίνηση των μηχανών, η μετάβαση στο σχολείο, η κόμμωσή μας, η επίσκεψη του γιατρού, το ταξίδι μας με αυτοκίνητο ή αεροπλάνο, το διάβασμα βιβλίων  ή περιοδικών, η μετάβασή μας στον κινηματογράφο, η παρακολούθηση ενός προγράμματος στην τηλεόραση, η ταχυδρόμηση γράμματος ή οποιοδήποτε πράγμα που απαιτεί εργασία από άλλους ή χρησιμοποιεί, έστω και ανεπαίσθητα, τα συσσωρευμένα “καπιταλιστικά αγαθά”. Αλλά το αγαθό που η κατανάλωσή του φτάνει σε ποσοστό 100 % είναι ο χρόνος. Ο καθένας μας από τότε που γεννιέται έως να πεθάνει είναι ένας καταναλωτής του χρόνου. Μπορεί να είμαστε ή να μην είμαστε παραγωγικά στοιχεία, γιατί όπως οι μέλισσες έχουμε βασίλισσες, εργάτες και κηφήνες· είμαστε όμως όλοι μας καταναλωτές. Και επειδή αυτή είναι η αλήθεια,  ο  καθένας μας είτε συνειδητά είτε υποσυνείδητα ενδιαφέρεται για το τι αγοράζει και τι χρησιμοποιεί και ακόμη για τον τρόπο που αυτό του προσφέρεται».

* Οι περισσότεροι αφηρημένοι όροι χρειάζονται αναλυτικότερους ορισμούς (με τους οποίους δίνουμε τα χαρακτηριστικά που τους διακρίνουν από άλλους όρους), προκειμένου ο αναγνώστης να κατανοήσει σε ποια έκταση εκδηλώνεται η  «οριστέα έννοια».

στ) Διαίρεση: Είναι το κομμάτιασμα ενός όλου στα μέρη του. Ο τρόπος αυτός ανάπτυξης των παραγράφων μας αποκαλύπτει τα συστατικά στοιχεία από τα οποία αποτελείται ένα αντικείμενο ή μια έννοια και μας βοηθάει στην πληρέστερη κατανόησή τους, γιατί διασαφηνίζει συγχρόνως και τα κύρια χαρακτηριστικά τους. Η επόμενη παράγραφος αναπτύσσεται με διαίρεση:

«Η ποίηση μπορεί να διαιρεθεί αδρομερώς σε τρία μέρη: στην επική, στη λυρική και στη δραματική. Οι μορφές αυτές αντανακλούν τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες εμφανίστηκαν και αναπτύχθηκαν.  Έτσι η επική ποίηση εκφράζει το πνεύμα και τα ιδανικά κατά την εποχή της βασιλείας, όπου η αγωνιστική διάθεση και η παλικαριά θεωρούνταν οι. μεγαλύτερες αρετές του ανθρώπου. Αντίθετα, την ταραγμένη εποχή που στα πράγματα βρίσκονταν οι ευπατρίδες αριστοκρατικοί και κάτω από την απειλή των ναυτικών και των βιοτεχνών, που με τον πλούτο τους κατακτούσαν όλο και περισσότερα πολιτικά δικαιώματα, αναπτύχθηκε η λυρική ποίηση. Αργότερα, την εποχή της δημοκρατίας, δημιουργείται μια νέα μορφή ποίησης που αγκαλιάζει τις λαχτάρες και. τους πόθους ολόκληρου του λαού, η δραματική ποίηση».

[ Η παράγραφος αυτή διαιρεί την ποίηση σε τρία είδη — την επική, τη λυρική και τη δραματική — και εξετάζει τα κύρια χαρακτηριστικά της καθεμιάς. Η εξέταση γίνεται κατά τη χρονολογική σειρά που εμφανίστηκαν οι τρεις αυτές μορφές της ποίησης, σειρά  ενδεδειγμένη για το υλικό του θέματος. Αν όμως ξαναδιαβάσουμε την παράγραφο, θα δούμε πως υπάρχει κι άλλη μια σειρά — εκείνη που βασίζεται πάνω στην πρόταση “αντανακλούν τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες ”. Δείχνοντας ένα κοινό και ουσιώδες χαρακτηριστικό των τριών μορφών ενοποιεί το υλικό του θέματος].

ζ) Αίτια και αποτελέσματα: Η αιτία που οδηγεί τα πράγματα σε μια ορισμένη κατάσταση, σ’ ένα αποτέλεσμα, είναι συνηθισμένη μέθοδος για την ανάπτυξη παραγράφων. Η παρακάτω παράγραφος αρχίζει με την αιτία, «την κάθοδο των Δωριέων», και παραθέτει τα αποτελέσματα που είχε η εισβολή αυτή για την αρχαία Ελλάδα. Μπορεί να ακολουθήσει κανείς και την αντίστροφη φορά: να δώσει τα αποτελέσματα και κατόπιν να αναφέρει την αιτία ή τις αιτίες.

«Τα αποτελέσματα της δωρικής εισβολής δεν άργησαν να φανούν. Όπου εγκαταστάθηκαν οι Δωριείς σταμάτησε κάθε πρόοδος, η τέχνη οπισθοδρόμησε και οι άνθρωποι ξαναγύρισαν στις πρωτόγονες συνήθειες. Τα αγγεία τώρα είναι χοντροειδή και μεγάλα με άτεχνες παραστάσεις ή απλά γεωμετρικά σχήματα σε αντίθεση με τα κομψά κρητομυκηναϊκά με τις φυσικότατες παραστάσεις. Η θαλασσοκρατία πέρασε στα χέρια των Φοινίκων. Ακολούθησαν κύματα μεταναστεύσεων προς τα νησιά του Αιγαίου πελάγους και τα μικρασιατικά παράλια».

η) Αναλογία: Σε μια παράγραφο που αναπτύσσεται με αναλογία βεβαιώνουμε  μια ομοιότητα ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα πράγματα ανόμοια εντελώς από μια άποψη. Η μέθοδος αυτή είναι πολύ χρήσιμη, όταν έχουμε να διασαφηνίσουμε ιδέες ή να τονίσουμε τα κύρια σημεία ενός εγχειρήματος. Στην επόμενη παράγραφο συγκρίνεται μια ανθρώπινη ψυχή που της λείπει η παιδεία με ένα μάρμαρο λατομείου.  Σ’ αυτή την παράγραφο βλέπουμε πως η αναλογία μπορεί να έχει κάποιες ομοιότητες με μια εκτεταμένη παρομοίωση ή μεταφορά.

«Μια ανθρώπινη ψυχή χωρίς την πρέπουσα παιδεία μοιάζει με ένα μάρμαρο λατομείου, που δεν αποκαλύπτει καμιά από τις ομορφιές του, ως τη στιγμή που η τέχνη του μαρμαρά αποκαλύψει τα χρώματα και φέρει στο φως κάθε απόχρωση, κηλίδα και φλέβα που περνά μέσα από τον κορμό του. Με τον ίδιο τρόπο και η παιδεία, όταν επενεργήσει πάνω σ’ ένα έξοχο πνεύμα, μας αποκαλύπτει όλες τις κρυφές αρετές και τα προτερήματά του, που χωρίς μια τέτοια βοήθεια δεν θα μπορούσαν ποτέ να βγουν στο φως».

θ) Συνδυασμός μεθόδων: Αν και οι παράγραφοι συνήθως αναπτύσσονται με μια απλή, όπως είδαμε, μέθοδο, εντούτοις πολλές φορές οι συγγραφείς χρησιμοποιούν έναν συνδυασμό δύο ή και περισσότερων μεθόδων. Ο λόγος που επιβάλλει τον συνδυασμό είναι ότι ο συγγραφέας γράφοντας την παράγραφό του δεν έχει συγκεντρωμένη όσο πρέπει την προσοχή του πάνω στη μέθοδο·  τον ενδιαφέρει πιο πολύ τι θέλει να πει και πώς μπορεί να το πει καλύτερα στους αναγνώστες στους οποίους απευθύνεται. Συγκεντρώνεται  επομένως στη μετάδοση των ιδεών του. Χρησιμοποιεί τη μέθοδο που το πετυχαίνει καλύτερα.

- Η ακόλουθη παράγραφος αναπτύσσεται με λεπτομέρειες, παράδειγμα, σύγκριση, αντίθεση,  ακόμη και με επανάληψη:

«Άλλο ουσιώδες συστατικό που χαρακτηρίζει τις σύγχρονες ανέσεις — η επαρκής θέρμανση των σπιτιών — πραγματοποιήθηκε, τουλάχιστον ως ένα βαθμό, εξαιτίας της πολιτικής δομής των αρχαίων κοινωνιών. Οι απλοί άνθρωποι ήταν πιο τυχεροί στο ζήτημα αυτό απ’ ό,τι οι ευγενείς. Ζώντας μέσα σε μικρά σπίτια μπορούσαν πιο εύκολα να ζεσταθούν. Οι ευγενείς, πρίγκιπες, βασιλιάδες και κλήρος κατοικούσαν σε μεγαλοπρεπή παλάτια που ταίριαζαν στην κοινωνική τους θέση. Για να αποδείξουν την ανωτερότητά τους, έπρεπε να ζουν σε περιβάλλον που να δίνει την αίσθηση του υπερφυσικού. Δέχονταν τους καλεσμένους τους σε μεγάλα σαλόνια σαν γήπεδα πατινάζ·  βάδιζαν σε ιεροπρεπείς πομπές κατά μήκος των διαδρόμων που ήταν μακριοί και δροσεροί σαν σήραγγες των Άλπεων, ανεβοκατέβαιναν μεγαλοπρεπείς σκάλες που έμοιαζαν καταρράχτες του Νείλου αποκρυσταλλωμένοι σε μάρμαρο. Για να ικανοποιήσει όλα του τα κέφια ένα σπουδαίο πρόσωπο την εποχή εκείνη, έπρεπε να σπαταλάει χρόνο και χρήμα για μεγαλοπρεπείς παραστάσεις, συμβολικούς συλλαβόγριφους και πομπώδη μπαλέτα — παραστάσεις που χρειάζονταν πολλά δωμάτια, για να μπορούν να στεγάσουν τους πολυάριθμους καλλιτέχνες και θεατές. Αυτό εξηγεί τις απέραντες διαστάσεις των βασιλικών και πριγκιπικών παλατιών,  ακόμη και των επαύλεων των μέσων γαιοκτημόνων. Αυτό οφειλόταν στην αντίληψή τους να ζουν, σαν να ήταν γίγαντες, σε δωμάτια 35 μέτρων μήκους και 10 ύψους. Τι λαμπρότητα αλήθεια! Τι μεγαλοπρέπεια! Αλλά και τι παγωνιά! Στις μέρες μας οι μεγιστάνες του πλούτου δεν περιμένουν να πάρουν τη θέση τους στο λαμπρό στιλ των “ελέω Θεού” ευγενών της παλιάς εποχής. Θυσιάζοντας τη μεγαλοπρέπεια στον βωμό των ανέσεων ζουν σε δωμάτια σχετικώς μικρά αλλά με την απαραίτητη ζεστασιά».

3. Ενότητα : Μια καλή παράγραφος εκτός από τον σαφή σκοπό και την επαρκή ανάπτυξή της πρέπει να έχει και ενότητα· πρέπει δηλαδή να μην περιέχει λεπτομέρειες άσχετες προς την κύρια ιδέα, που εκφράζεται ως γνωστόν με τη θεματική πρόταση.

* Αν θέλουμε να πετύχουμε ενότητα σε μια παράγραφο, πρέπει να σκεφτούμε πάνω στη θεματική μας πρόταση, προτού αρχίσουμε το γράψιμο· ύστερα καταγράφουμε τις λεπτομέρειες που θεωρούμε κατάλληλες για την ανάπτυξή της. Ένα προκαταρκτικό σχέδιο θα μας βοηθήσει να περιλάβουμε στην παράγραφό μας μόνο τις λεπτομέρειες εκείνες που έχουν άμεση σχέση με την κύρια ιδέα και να αποφύγουμε όσες δεν έχουν καμιά σχέση μ’ αυτήν.

4. Αλληλουχία : Μια παράγραφος μπορεί να έχει τις απαραίτητες λεπτομέρειες για επαρκή ανάπτυξη ή να μην περιέχει άσχετες λεπτομέρειες που να καταστρέφουν την ενότητά της. Αν όμως οι καλοδιαλεγμένες λεπτομέρειες δεν μπουν σε μια λογική σειρά, η παράγραφος μπορεί να μη δώσει τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Η ενδεδειγμένη σειρά σύμφωνα με την οποία πρέπει να κατατάσσονται οι λεπτομέρειες εξαρτάται φυσικά από τη φύση της παραγράφου και από το είδος των λεπτομερειών που χρησιμοποιούμε.

o   Σε μια αφηγηματική παράγραφο οι λεπτομέρειες μπαίνουν σχεδόν πάντοτε κατά χρονολογική σειρά, γιατί ο σκοπός σε μια τέτοια παράγραφο είναι να παρουσιάζει τα γεγονότα με τη σειρά που συνέβησαν.

o   Σε μια περιγραφική παράγραφο οι λεπτομέρειες παρουσιάζονται σύμφωνα με τη θέση που κατέχουν στον χώρο και τη σχέση που έχουν μεταξύ τους. Επειδή στις περισσότερες περιγραφικές παραγράφους ο σκοπός του συγγραφέα είναι να βοηθήσει τον αναγνώστη να δει το αντικείμενο, το πρόσωπο ή τη σκηνή που περιγράφεται, ο πιο φυσικός τρόπος για τον συγγραφέα είναι να καταγράψει τις λεπτομέρειες ακολουθώντας την κίνηση των ματιών του.  Συνήθως η κίνηση αυτή δεν είναι από τα δεξιά προς τα αριστερά ή από την κορυφή προς τα κάτω ή και αντίστροφα , αλλά  μάλλον από κάποιο σημείο που τράβηξε περισσότερο την προσοχή του. Από το σημείο όμως αυτό κι έπειτα πρέπει η μετάβαση από τη μια περιγραφική λεπτομέρεια στην άλλη να ακολουθεί κάποια λογική ή φυσική διαδικασία.

o   Σε μια επεξηγηματική ή ερμηνευτική παράγραφο οι λεπτομέρειες θα πρέπει να μπουν σε τέτοια σειρά, που ο αναγνώστης να μπορεί να παρακολουθεί τη σκέψη του συγγραφέα από την αρχή ως το τέλος χωρίς καμιά δυσκολία. Γενικά χρησιμοποιούμε δύο τρόπους στην κατάταξη των νοημάτων: α) Από τα γνωστά στα άγνωστα, από τα εύκολα στα δύσκολα, από τα λιγότερο σπουδαία στα περισσότερο σπουδαία  ή β) χρονολογική σειρά. Η πρώτη διάταξη είναι χρήσιμη, όταν έχουμε να εξηγήσουμε σύνθετο υλικό ή ένα δύσκολο πείραμα ή όρο. Η δεύτερη χρησιμοποιείται με πολύ φυσικότητα στην εξήγηση μιας διαδικασίας που αποτελείται από διάφορα στάδια.

o   Σε μια αποδεικτική παράγραφο οι λεπτομέρειες κατατάσσονται συνήθως κατά σειρά σπουδαιότητάς τους. Γενικά οι λεπτομέρειες με τη μικρότερη σπουδαιότητα μπαίνουν στην αρχή, ενώ οι πιο σπουδαίες στο τέλος. Κι αυτό γιατί το τέλος ενός γραπτού θεωρείται γενικά το σημείο με την πιο μεγάλη έμφαση και συνεπώς ο συγγραφέας ή ο ομιλητής κλιμακώνοντας τα επιχειρήματά του θέλει σ’ αυτό να τοποθετήσει την πιο ισχυρή του απόδειξη ή την πιο πειστική του μαρτυρία.

5. Συνοχή (= λογική σύνδεση των νοημάτων): Η κατάταξη των λεπτομερειών στη φυσική και λογική τους σειρά είναι απαραίτητο στοιχείο μιας καλής παραγράφου, αλλά μόνη της δεν αποτελεί θετική εγγύηση για την απρόσκοπτη μετάβαση από τη μια στην άλλη. Οι λεπτομέρειες πρέπει όχι μόνο να κατατάσσονται σε μια λογική σειρά, αλλά και να συνδέονται μεταξύ τους με τέτοιο τρόπο, που ο αναγνώστης να μπορεί να παρακολουθεί τη σκέψη μας ή βήμα βήμα χωρίς να συναντήσει πουθενά προσκόμματα ή χάσματα. Είναι επομένως απαραίτητο να δείξουμε στον αναγνώστη πώς γίνεται η σύνδεση αυτή των λεπτομερειών μεταξύ τους, ώστε να μπορεί να αντιληφθεί με την πρώτη ματιά που θα ρίξει πώς μια πρόταση οδηγεί στην επόμενη.

* Για να πετύχουμε τη συνοχή, χρησιμοποιούμε διάφορες συνδετικές λέξεις ή (εκ)φράσεις. Τέτοιες είναι :

α) Οι αντωνυμίες : Ένας από τους πιο φυσικούς τρόπους σύνδεσης των λεπτομερειών είναι η χρήση αντωνυμιών που αναφέρονται στα προσδιοριζόμενα ουσιαστικά των προηγούμενων προτάσεων.

β) Μεταβατικές εκφράσεις : Συχνά μπορούμε να συνδέσουμε τις προτάσεις μεταξύ τους χρησιμοποιώντας ειδικές λέξεις που να δείχνουν πώς μια πρόταση σχετίζεται με την άλλη. Τέτοιες λέξεις διευκολύνουν τη μετάβαση — βοηθούν τον αναγνώστη να προχωρήσει από τη μια ιδέα στην άλλη. Οι πιο συνηθισμένες μεταβάσεις  γίνονται με συνδέσμους (συμπλεκτικούς, αντιθετικούς, διαζευκτικούς) : και, ούτε, αλλά, ή, κλπ.

* Σε άλλες χρησιμοποιούνται λέξεις ή εκφράσεις που :

1. εισάγουν μια επεξήγηση : δηλαδή, με άλλα λόγια, π.χ.

2. προετοιμάζουν μια αντίθεση ή εναλλαγή : αν και, εντούτοις, αντίθετα, αλλά‚ ακόμα και αν, εκτός απ’ αυτό.

3. προσθέτουν μια ιδέα ή ένα γεγονός : επίσης, επιπλέον, πρώτο, δεύτερο,  τέλος.

4. δηλώνουν ένα συμπέρασμα ή μια σχέση αιτίου και αποτελέσματος: επομένως, συνεπώς,  συμπερασματικά, σύμφωνα με τα παραπάνω.

5. δηλώνουν χρονική σχέση ή διαδοχή: τώρα, πριν, έπειτα, όταν, αργότερα, εντωμεταξύ.

6. δείχνουν τοπική σειρά ή σχέση: εδώ, εκεί, επάνω, κάτω, μέσα, έξω, αριστερά, δεξιά.

γ) Επανάληψη: Ένας άλλος τρόπος για να πετύχουμε συνοχή είναι να επαναλαμβάνουμε  μερικές λέξεις — κλειδιά από πρόταση σε πρόταση. Η επαναλαμβανόμενη λέξη δεν είναι απαραίτητο να έχει τον ίδιο τύπο με την προηγούμενη· μπορεί να είναι μια συνώνυμή της.

δ) Νοηματική συγγένεια : Συχνά τα νοήματα ανάμεσα σε δύο προτάσεις σχετίζονται τόσο στενά μεταξύ τους, ώστε το ίδιο το νόημα δείχνει τη σχέση ανάμεσα στις προτάσεις και δεν υπάρχει ανάγκη τεχνητής μετάβασης.  Παράδειγμα :  «Ήρθε, κάθισε στο τραπέζι μας, έφαγε καλά, ήπιε το κρασάκι του. Έφυγε χωρίς να πει ένα                 “ευχαριστώ”» .

[ = οι προτάσεις εδώ δείχνουν ακολουθία χρόνου. Δεν χρειάζεται η λέξη  «έπειτα», για να συνδεθεί το νόημα των δύο προτάσεων].

6. Έμφαση: Αν η παράγραφός μας συγκεντρώνει όλες τις αρετές που προδιαγράψαμε, είναι καλή. Θα είναι όμως καλύτερη, αν εκτός από αυτά τα στοιχεία έχει και έμφαση. Όπως οι ηθοποιοί σ’ ένα έργο, έτσι και οι ιδέες σε μια έκθεση δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα: μερικοί έχουν κύριους ρόλους· άλλοι παίζουν βοηθητικούς ρόλους κι άλλοι είναι βουβά πρόσωπα — συμπληρώνουν απαραίτητους αλλά μικρότερους ρόλους.  Ένας καλός συγγραφέας, όπως ένας καλός διευθυντής σκηνής, ξέρει πως οι σπουδαίες ιδέες πρέπει να έχουν τη μεταχείριση που γίνεται στους ηθοποιούς: όπως οι ασήμαντοι ηθοποιοί δεν πρέπει να προβάλλονται σε περίοπτη θέση, το ίδιο και οι βοηθητικές ιδέες δεν πρέπει να επισκιάζουν τις άλλες.

* Αυτό επιτυγχάνεται με δύο κυρίως τρόπους, με τη θέση και με την αναλογία:

α) Έμφαση ανάλογα με τη θέση: Στις επεξηγηματικές παραγράφους την έμφαση την καθορίζει σε μεγάλο βαθμό η σειρά των ιδεών. Οι πιο εμφατικές θέσεις είναι η αρχή και το τέλος. Όσο σπουδαίες κι αν είναι οι ιδέες, όταν βρίσκονται μέσα στην παράγραφο, λίγη έμφαση προκαλούν ή και καθόλου.

Παράδειγμα :

«Εδώ και χιλιάδες χρόνια ο άνθρωπος δεν χρησιμοποιούσε παρά τα γυμνά του χέρια για εργαλεία. Αυτά ήταν το μαχαίρι και το πιρούνι του, το σφυρί και η τανάλια, το ξίφος και το δρεπάνι. Αυτά πιάναν την τροφή του, σκότωναν τους εχθρούς του και έχτιζαν το  σπίτι του. Μόνο η φυσική δύναμή του στεκόταν ανάμεσα σ’ αυτόν και στον θάνατο. Έτσι εκείνος που είχε τα πιο γερά χέρια είχε και τα καλύτερα εργαλεία. Τίποτα δεν μετρούσε πιο πολύ από τη φυσική του δύναμη».

β) Έμφαση διαμέσου της αναλογίας : Μπορούμε να τονίσουμε τις σπουδαίες ιδέες όχι μόνο με το να τις τοποθετούμε σε εμφατικές θέσεις, αλλά και με το να δίνουμε σ’ αυτές μεγαλύτερη αναλογία χώρου. Όσο μεγαλύτερος είναι ο χώρος που διαθέτουμε για μια ιδέα, τόσο πιο σπουδαία μπορεί να φανεί στον αναγνώστη. Πάντοτε πρέπει να ελέγχουμε αν έχουμε μοιράσει σωστά τον χώρο. Τον υπολογίζουμε έτσι, ώστε να μην επισκιάζονται οι σπουδαίες ιδέες από πράγματα ασήμαντα.

ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ :

* Ξαναδιαβάζουμε  την παράγραφο που έχουμε γράψει. Προσέχουμε τα κύρια σημεία. Έπειτα αναθεωρούμε όσα χρειάζονται αναθεώρηση.

α) Θέμα:  Είναι έτσι διατυπωμένο, ώστε να χρειάζεται μόνο μια παράγραφος για την ανάπτυξή του; Είναι αρκετά αναπτυγμένο;

β) θεματική πρόταση: Περιλαμβάνει τον σκοπό μας;  Διατυπώνει την κύρια ιδέα της παραγράφου μας;

γ) Μεσαίο τμήμα: Οικοδομείται κάθε πρόταση, κάθε λεπτομέρεια που υπάρχει στο τμήμα αυτό, πάνω στην κύρια ιδέα;

δ) Τέλος:  Τελειώνει η παράγραφός μας με μια καλή πρόταση κατακλείδα, που να ξανατονίζει την κύρια ιδέα;

ε) Λεπτομέρειες: Είναι οι λεπτομέρειες αρκετές; Είναι διαλεγμένες καλά; Είναι σαφής η διάταξή τους και η σχέση της μιας προς την άλλη; Τοποθετήθηκαν οι πιο σπουδαίες στις εμφατικές θέσεις;  Έχουν μεταξύ τους συνοχή;

* Αν η απάντηση σε κάποια από αυτές τις ερωτήσεις είναι «όχι», κάνουμε την απαιτούμενη αναθεώρηση.

Περισσότερο εκπαιδευτικό υλικό για το Γυμνάσιο εδώ.
Περισσότερο εκπαιδευτικό υλικο για το Λύκειο εδώ.