Ο Ουμπέρτο Έκο (ιταλ.: Umberto Eco, 5 Ιανουαρίου 1932 – 19 Φεβρουαρίου 2016) ήταν Ιταλός σημειολόγος, δοκιμιογράφος, φιλόσοφος, κριτικός λογοτεχνίας και μυθιστοριογράφος.
Από το 1975 κατείχε την έδρα του Καθηγητή Σημειωτικής στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια, ενώ από το 1988 ήταν πρόεδρος του Διεθνούς Κέντρου Μελετών Σημειωτικής στο Πανεπιστήμιο του Σαν Μαρίνο. Ήταν συγγραφέας πολλών μελετών και δοκιμίων, που έχουν μεταφραστεί και εκδοθεί σε πολλές γλώσσες ανά τον κόσμο. Το πρώτο του βιβλίο εκδόθηκε το 1965, ενώ το 1980 εκδόθηκε το πρώτο του μυθιστόρημα (Το όνομα του Ρόδου), που τιμήθηκε με το βραβείο Strega (1981), και το Medicis Etranger (βραβείο που δίνεται στον καλύτερο ξένο λογοτέχνη στην Γαλλία) το 1982.
Λέγεται ότι το επώνυμο Έκο είναι το αρκτικόλεξο των λατινικών λέξεων Ex Caelis Oblatus, που σημαίνει «θεϊκό δώρο».
Βιογραφία
Ο Έκο γεννήθηκε στην Αλεσσάντρια του Πιεμόντε το 1932. Με την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο Έκο και η μητέρα του μετακόμισαν σε ένα χωριό στα βουνά του ιταλικού βορρά. Εκεί ο μικρός Ουμπέρτο παρακολουθούσε τις μάχες ανάμεσα στους φασίστες και στους παρτιζάνους με ανάμεικτα συναισθήματα - συνεπαρμένος μεν από τη δράση, αλλά και εν μέρει ευγνώμων που ήταν τόσο πολύ μικρός για να αναμειχθεί. Ο ίδιος θυμάται εκείνη την εποχή «σαν ένα μικρό γουέστερν. Αυτοί οι λόφοι είναι στην μνήμη μου το θέατρο των στρατιωτικών επιχειρήσεων, στις οποίες ήμουν αυτόπτης μάρτυρας, στην ηλικία των 12 ετών».
Μετά τις πιέσεις του πατέρα του, πήγε να σπουδάσει Νομική στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο, αλλά εγκατέλειψε αυτόν τον τομέα και ακολούθησε σπουδές Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας και Λογοτεχνίας. Έγινε διδάκτορας Φιλοσοφίας το 1954, ολοκληρώνοντας τη διατριβή του με θέμα τον Θωμά Ακινάτη. Αυτό το θέμα αποτέλεσε και το αντικείμενο του πρώτου του βιβλίου Ζητήματα αισθητικής στον Θωμά Ακινάτη. Στη διάρκεια των σπουδών του ο Έκο έπαψε να πιστεύει στον Θεό και εγκατέλειψε την Καθολική εκκλησία.
Μετά τις σπουδές άρχισε την ενασχόλησή του με τη δημοσιογραφία και παράλληλα δέχθηκε τη θέση του Διευθυντή Πολιτιστικού Προγράμματος στην Κρατική Ιταλική Τηλεόραση (RAI). Αυτή η θέση του έδωσε την ευκαιρία να δει την κοινωνία μέσα από τα μάτια των ΜΜΕ, που τότε μονοπωλούνταν και ελέγχονταν από την κυβέρνηση.
Το 1959 ο Έκο έχασε τη δουλειά του στη RAI, γεγονός που δεν τον ενόχλησε ιδιαίτερα, γιατί έτσι βρήκε χρόνο για να ασχοληθεί περισσότερο με την συγγραφή και τις διαλέξεις. Με το δεύτερο βιβλίο του (Τέχνη και κάλλος στην αισθητική του Μεσαίωνα) απέδειξε στον πατέρα του ότι βρήκε τον δρόμο του στη ζωή (και τη δουλειά που του ταίριαζε) μέσα από τη λογοτεχνία.
Τον ίδιο χρόνο έγινε γενικός επιμελητής του μη λογοτεχνικού τομέα του εκδοτικού οίκου Bompiani στο Μιλάνο και άρχισε να γράφει τη στήλη «Diario Minimo» («ελάχιστο ημερολόγιο») στην εφημερίδα Il Verri. Μέσα από τη στήλη αυτή οι απόψεις του για τη γλωσσολογία και την κοινωνική πραγματικότητα μπήκαν στα σπίτια των Ιταλών. Από τη στήλη αυτή άρχισε να εστιάζει το ενδιαφέρον του και να εκλεπτύνει τις απόψεις του στη σημειολογία.
Με τα ακαδημαϊκά γραπτά του ο Έκο εστιάζει στη σημειολογία και στις επιπτώσεις της στην κοινωνία. Μελέτησε σε βάθος τις κοινωνίες από τον Μεσαίωνα ως σήμερα και τα κοινά στοιχεία ανάμεσα στις γλώσσες, στα σύμβολα και στην κοινωνική ανάπτυξη. Έγραψε δεκάδες δοκίμια (Πώς γίνεται μια διπλωματική εργασία, Μεταξύ ψεύδους και ειρωνείας, Κήνσορες και θεράποντες (πρωτότυπος τίτλος στα ιταλικά «apocalittici e integrati»), Ο υπεράνθρωπος των μαζών, Θεωρία της σημειωτικής, Η Αποκάλυψη του Ιωάννη, Πέντε ηθικά κείμενα, Δεύτερο ελάχιστο ημερολόγιο, Η ποιητική του Τζέιμς Τζόις, Τι πιστεύει αυτός που δεν πιστεύει κ.ά.), ενώ παράλληλα συνεργάστηκε με πολλές εφημερίδες. Ό,τι δεν είναι ατομικό και παίρνει πολιτικό χαρακτήρα (πολιτικό, με την έννοια της ενασχόλησης με τα κοινά, όχι κομματικό) ήταν αντικείμενο που τον ενδιέφερε και το μελετούσε. Τα αποτελέσματα των μελετών αυτών ήταν που δημοσίευε σε εφημερίδες και περιοδικά. Η ευρύτητα των θεμάτων με τα οποία ασχολήθηκε του χάρισαν το προσωνύμιο "tuttografo" (= παντογράφος).
Από το 1962 ως το τέλος του 1970 ο Έκο ανέπτυξε τη δική του θεωρία στη σημειολογία. Το 1965 εξελέγη καθηγητής Οπτικών Επικοινωνιών στη Φλωρεντία και το 1966 μετακόμισε στο Μιλάνο, όπου και έγινε καθηγητής της σημειολογίας στο εκεί πολυτεχνείο. Το ακαδημαϊκό του ενδιαφέρον άρχισε να στρέφεται στις πολιτιστικές μελέτες και άρχισε να ερευνά τον ρόλο της γλώσσας και της λογοτεχνίας στην κοινωνία, καθώς και την επίδραση της κοινωνίας στη λογοτεχνία και τη γλώσσα. Το 1971 το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια του προσέφερε τη θέση του Τακτικού Καθηγητή της Σημειολογίας. Το 1974 ο Έκο οργάνωσε τον Διεθνή Σύνδεσμο Σημειολογικών Μελετών.
Οι μεγάλες αλλαγές που έφερε η δεκαετία του 1970 στην ιταλική κοινωνία επηρέασαν και τα γραπτά του Ουμπέρτο Έκο. Άρχισε, λοιπόν, να γράφει μυθιστορήματα (Το όνομα του Ρόδου - 1980, Το εκκρεμές του Φουκώ - 1988, Το νησί της προηγούμενης μέρας - 1994, Μπαουντολίνο - 2001, Η μυστηριώδης φλόγα της βασίλισσας Λοάνα - 2006, Το κοιμητήριο της Πράγας - 2010, Το φύλλο μηδέν- 2015). Όταν έγραψε το πρώτο του μυθιστόρημα Το όνομα του Ρόδου, οι εκδότες του υπολόγιζαν τις πωλήσεις γύρω στα 30.000 αντίτυπα. Δεν φαντάζονταν ποτέ τις πωλήσεις 9.000.000 αντιτύπων που σημείωσε τελικά το βιβλίο παγκοσμίως, κάνοντας τον συγγραφέα γνωστό στον εξωακαδημαϊκό κόσμο.
Ο Έκο γνώριζε άπταιστα πέντε γλώσσες, μεταξύ των οποίων αρχαία ελληνικά και λατινικά, τις οποίες χρησιμοποιούσε πολύ συχνά στα βιβλία του, επιστημονικά και λογοτεχνικά. Από την αρχή της καριέρας του έως τον θάνατό του κέρδισε πολλές τιμητικές διακρίσεις και είχε δεκάδες εκδοτικές επιτυχίες. Ζούσε με τη γυναίκα του και τα δύο παιδιά τους, άλλοτε στο σπίτι του στο Μιλάνο (ένα δαιδαλώδες διαμέρισμα με βιβλιοθήκη 30.000 βιβλίων) και στο εξοχικό του στο Ρίμινι (ένα τεράστιο κτήμα του 17ου αιώνα, στο οποίο παλιά στεγαζόταν ένα σχολείο Ιησουιτών).
Ο Έκο ήταν έντονα πολιτικοποιημένος και αριστερός, με φανερή συμπάθεια στα αριστερά κόμματα. Παρόλα αυτά ποτέ δεν είχε ενταχθεί σε κάποιο κόμμα, δείγμα της αδογμάτιστης και αδούλωτης προσωπικότητάς του.
Γνωστότερα έργα
1964: Apocalittici e integrati (Κήνσορες και Θεράποντες), Δοκίμια θεωρίας και ιδεολογίας των Μέσων Μαζικής Ενημερώσης
μτφ. Έφη Καλλιφατίδη (εκδ. "Γνώση", α΄ έκδ. 1964)
1966: La bomba e il generale (Η βόμβα και ο στρατηγός), εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο
μτφ. Έφη Καλλιφατίδη (εκδ. "Ελληνικά Γράμματα", 2004)
1980: Il nome della rosa (Το όνομα του ρόδου), μυθιστόρημα που τιμήθηκε με το «Prix Médicis Étranger» το 1982. Τοποθετημένο την περίοδο του Μεσαίωνα, σε ένα μοναστήρι όπου μια σειρά δολοφονίες περιμένουν να διαλευκανθούν, ενώ ταυτόχρονα ο Έκο μας παρουσιάζει όλη σχεδόν την μεσαιωνική θρησκευτική γραμματεία και φιλοσοφία.
μτφ. Έφη Καλλιφατίδη (εκδ. "Γνώση", 1985 - εκδ. "Ελληνικά Γράμματα", 1999 – εκδ. "Ψυχογιός", 2011)
1988: Il pendolo di Foucault (Το εκκρεμές του Φουκώ (μυθιστόρημα)), μυθιστόρημα με φόντο μυστικές αδελφότητες και κοσμικά μυστήρια
μτφ. Έφη Καλλιφατίδη (εκδ. "Γνώση", α΄ έκδ. 1995 - εκδ. "Γράμματα", 2000 - εκδόσεις "Ψυχογιός", 2011)
1994: L'isola del giorno prima (Το νησί της προηγούμενης μέρας), μυθιστόρημα για τον ναυαγό Ρομπέρτο που το καλοκαίρι του 1643 ναυάγησε στις θάλασσες του Νότου
μτφ. Έφη Καλλιφατίδη (εκδ. "Ελληνικά Γράμματα", 2000 - "Ψυχογιός", 2012)
1997: Kant e l'ornitorinco (Ο Καντ και ο Ορνιθόρυγχος), δοκίμια φιλοσοφίας και σημειολογίας, και η φύση του ορνιθόρυγχου που απειλεί να ανατρέψει πολλές θεωρίες της γνώσης
μτφ. Άννα Παπασταύρου (εκδ. "Ελληνικά Γράμματα", 1999)
2000: Baudolino (Μπαουντολίνο), μυθιστόρημα για τους μεσαιωνικούς θρύλους μέσα από τα παραμύθια που διηγείται ο Μπαουντολίνο και που όλα τελικά θα γεννήσουν την Ιστορία. Το μυθιστόρημα τιμήθηκε με το «Prix Méditerranée Etranger» το 2002
μτφ. Έφη Καλλιφατίδη (εκδ. "Ελληνικά Γράμματα", α΄ έκδ. 2001)
2004: La misteriosa fiamma della regina Loana (Η μυστηριώδης φλόγα της βασίλισσας Λοάνα), μυθιστόρημα για έναν παλαιοβιβλιοπώλη που στην προσπάθεια να θυμηθεί τον εαυτό του, έπειτα από ένα ισχυρό εγκεφαλικό, ανασυνθέτει την ιστορία του λόγου και της εικόνας (μέσα από ρομάντζα, στίχους, κόμικς, κινηματογραφικές ταινίες )από τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο και έπειτα
μτφ. Έφη Καλλιφατίδη (εκδ. "Ψυχογιός", 2012)
2006: A passo di gambero. Guerre calde e populismo mediatico (Με το βήμα του κάβουρα. Θερμοί πόλεμοι και λαϊκισμός των ΜΜΕ), κείμενα που γράφτηκαν την περίοδο 2000 - 2005 και αναφέρονται στα γεγονότα της περιόδου με αποκορύφωμα την 9/11 και πως με τις νέες πολιτικές εξελίξεις η ιστορία φαίνεται σαν να προχωρά με το βήμα του κάβουρα
μτφ. Έφη Καλλιφατίδη (εκδ. "Ελληνικά Γράμματα", 2006)
2009: Vertigine della lista (Η ομορφιά της λίστας), δοκίμια για την λογοτεχνία και τις λογοτεχνικές λίστες
μτφ. Δήμητρα Δότση και Ανταίος Χρυσοστομίδης (εκδ. "Καστανιώτης", 2010)
2010: Il cimitero di Praga (Το κοιμητήριο της Πράγας), μυθιστόρημα (θεωρίες συνωμοσίας -(με αποκορύφωμα «Τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών» και τη γέννησή τους στη Γαλλία του 19ου αι.
μτφ. Έφη Καλλιφατίδη (εκδ. "Ψυχογιός", 2011)
2011: Costruire il nemico e altri scritti occasionali (Κατασκευάζοντας τον εχθρό και άλλα περιστασιακά γραπτά), κείμενα του Έκο για θέματα που τον απασχόλησαν «περιστασιακά», όπως η μοίρα της Άννας Καρένινα, οι θησαυροί των καθεδρικών ναών, ο Βίκτωρ Ουγκό αλλά και τα Wikileaks
μτφ. Έφη Καλλιφατίδη («Κατασκευάζοντας τον ЭХΘРΟ», εκδ. "Ψυχογιός", α΄ έκδ. 2011)
2015: Numero zero (Φύλλο μηδέν), μυθιστόρημα που εκτυλίσσεται το 1992, χρονιά πολύ σημαντική κατά τον συγγραφέα γιατί το προοιωνίζει τα σφάλματα και τις απερισκεψιες των επόμενων είκοσι ετών στην Ιταλία. Στις σελίδες του βιβλίου παρελαύνουν η μυστική δεξιά Επιχείρηση Gladio, η μασονική Στοά P2, η υποτιθέμενη δολοφονία του Πάπα Ιωάννη Παύλου Α', η CIA
μτφ.Έφη Καλλιφατίδη, εκδ. "Ψυχογιός", 2015)
1999: Πρώτο Ελάχιστο Ημερολόγιο ("Ελληνικά Γράμματα"). Τα κείμενα αυτά εμφανίστηκαν σε τόμο του 1963 και είχαν τον τίτλο Ελάχιστο Ημερολόγιο, μιας και αυτός ήταν ο τίτλος της στήλης, στο περιοδικό «Il Verri» όπου γράφτηκαν και δημοσιεύτηκαν από το 1959 και περιλάμβαναν παρατηρήσεις για τη ήθη και παρωδίες εμπνευσμένες κυρίως από την επικαιρότητα.
Le bustine di Minerva. Σημειώματα πάνω σε διάφορα θέματα, δημοσιευμένα στο περιοδικό "L’ Espresso", μτφρ. Θόδωρος Ιωαννίδης ("Εκδοτικός Οργανισμός Θεσσαλονίκης", 1990)
Περισσότερα αφιερώματα εδώ.