Ως αφετηρία της Νέας Αθηναϊκής Σχολής τίθεται το 1880, χρονιά που αποτελεί ορόσημο στα νεοελληνικά γράμματα. Τότε εκδίδονται δύο ποιητικές συλλογές, οι «Στίχοι» του Νίκου Καμπά και οι «Ιστοί αράχνης» του Γεώργιου Δροσίνη. Αυτή είναι η επίσημη εμφάνιση της νέας ποιητικής γενιάς, της «γενιάς του 1880», μια και στις δύο αυτές συλλογές διακρίνουμε το καινούριο πνεύμα, τη χρήση της δημοτικής γλώσσας και την απομάκρυνση από το στόμφο και το ρητορισμό του ρομαντισμού. Η νέα γενιά, που είναι σαφώς αντιρομαντική, εισάγει κάτι θετικό και καινούριο, γι’ αυτό και φέρνει μια γενικότερη ανανέωση στα νεοελληνικά γράμματα. Το 1880 η Αθήνα είναι το μοναδικό πνευματικό κέντρο όλης της Ελλάδας.
Κατά το τέλος του 19ου και στις αρχές του 20 ου αιώνα παρατηρούνται σημαντικές αλλαγές στην εθνική, πολιτική, κοινωνική και πνευματική ζωή της Ελλάδας. Οι σπουδαιότερες από αυτές είναι οι εξής:
- Η εσωτερική αναδιάρθρωση του νέου ελληνικού κράτους από το Χαρίλαο Τρικούπη και τον Ελευθέριο Βενιζέλο.
- Η ανάπτυξη του εμπορίου και της βιομηχανίας που είχε ως αποτέλεσμα τη μετακίνηση του πληθυσμού της υπαίθρου στην Αθήνα.
- Η αύξηση της έκτασης και του πληθυσμού της Ελλάδας.
- Η πνευματική αναγέννηση, η ανάπτυξη της επιστήμης της λαογραφίας (Ν.Γ. Πολίτης) και η επικράτηση της δημοτικής γλώσσας (Κωστής Παλαμάς, Γιάννης Ψυχάρης – «Το ταξίδι μου», 1888).
α. Ποίηση
Η ποίηση απελευθερώνεται από την καθαρεύουσα και το ρομαντισμό. Ηγετική μορφή της γενιάς του 1880 αποτέλεσε ο Κωστής Παλαμάς, ο οποίος έδωσε νέα πνοή στην ελληνική ποίηση, βγάζοντας την από το τέλμα του ρομαντισμού. Ως γλώσσα χρησιμοποιεί τη δημοτική, ενώ με την ποίησή του εκφράζει όλους τους οραματισμούς και τις πνευματικές ανησυχίες της γενιάς του.
Τα δύο βασικά λογοτεχνικά ρεύματα που κυριάρχησαν στην ελληνική ποίηση την περίοδο αυτή, αφού προηγουμένως ακμάσανε στην Ευρώπη, είναι οπαρνασσισμός και ο συμβολισμός.
Παρνασσισμός
Τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του παρνασσισμού, ως λογοτεχνικό ρεύμα, είναι τα εξής:
- `Εμπνευση από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό.
- Αγάπη για τον ηχηρό και ρωμαλέο στίχο.
- Προσπάθεια για μορφική τελειότητα του στίχου.
- `Ελλειψη ζωής και ανθρώπινης τρυφερότητας από τα ποιήματα.
Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι του παρνασσισμού είναι ο Κωστής Παλαμάς, ο `Αγγελος Σικελιανός, ο Κώστας Βάρναλης και ο Ιωάννης Γρυπάρης.
Συμβολισμός
Τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του συμβολισμού, ως λογοτεχνικό ρεύμα είναι τα εξής: Μουσικότητα του στίχου και υποβλητικότητα (οι λέξεις έχουν αξία όχι μόνο για το νόημά τους, αλλά και ως ήχοι). Συσχέτιση της ψυχικής κατάστασης του ποιητή και των πραγμάτων, που γίνονται σύμβολα της λύπης του, της χαράς του κτλ.
Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι του συμβολισμού στην Ελλάδα είναι ο Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, ο Γιάννης Καμπύσης, ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ο Λάμπρος Πορφύρας κ.α.)
Σ’ αυτό το σημείο αναφέρουμε ότι κι άλλοι ποιητές έγραψαν, ή εντελώς ανεξάρτητα από τον Παλαμά ή κάτω από την επιρροή του. Εντελώς διαφορετική ποίηση έγραψε ο Κ.Π. Καβάφης. Εγκαινίασε έναν καινούριο δρόμο στην ποίηση, απορρίπτοντας τα καθιερωμένα ποιητικά σχήματα στην επιλογή των θεμάτων και στα εκφραστικά μέσα. Η γλώσσα του είναι τελείως ιδιότυπη, πολύ διαφορετική από την αθηναϊκή δημοτική, χωρίς πάλι να είναι και τυπική καθαρεύουσα. Ο `Αγγελος Σικελιανός, κορυφαίος ποιητής ύστερα από τον Παλαμά στον κυρίως ελληνικό χώρο, είναι γνήσια λυρικός και βαθιά ποτισμένος από την αρχαία ελληνική παράδοση και την αγάπη του στη φύση. Ο Νίκος Καζαντζάκης, πνεύμα ανήσυχο και διψασμένο για την κάθε είδους γνώση, αρχικά γράφει τραγωδίες, στη συνέχεια γράφει τη μεγάλη ποιητική του σύνθεση «Οδύσσεια» και τις ταξιδιωτικές του εντυπώσεις, για να καταλήξει τέλος στη συγγραφή μυθιστορημάτων. `Αλλοι ποιητές της περιόδου είναι οΓιώργος Βιζυηνός, ο Ιωάννης Πολέμης, ο Κώστας Κρυστάλλης, οΑλέξανδρος Πάλλης, ο Αργύρης Εφταλιώτης κ.ά.
β. Πεζογραφία
Προς το τέλος του 19ου αιώνα (μετά το 1880) και στις αρχές του 2ου αιώνα, αρχίζει να ακμάζει το ηθογραφικό διήγημα και μυθιστόρημα. Οι βασικοί λόγοι που οδήγησαν στην ανάπτυξή τους είναι οι ακόλουθοι:
- Η ανάπτυξη της λαογραφίας από το Ν. Πολίτη που άνοιξε το δρόμο προς την εκμετάλλευση της ζωής του χωριού και των λαϊκών παραδόσεων.
- Οι `Ελληνες λογοτέχνες επηρεάστηκαν από το πνεύμα του ρεαλισμού, που ήρθε από τη Δύση, και έπαιρνε τα θέματα του από τη σύγχρονη πραγματικότητα.
- Οι ειρηνικές συνθήκες ζωής που επικρατούσαν στην ελληνική ύπαιθρο.
Βασικά χαρακτηριστικά της ηθογραφίας είναι η περιγραφή της ελληνικής υπαίθρου, του ελληνικού χωριού, των ηθών και εθίμων του, των ανθρώπινων χαρακτήρων και των καταστάσεων από την απλή ζωή των ανθρώπων της υπαίθρου, του βουνού και της θάλασσας, χωρίς να επιμένει στην ανάλυση ψυχικών καταστάσεων. Τα δύο λογοτεχνικά ρεύματα που κυριάρχησαν αυτή την περίοδο στην ελληνική πεζογραφία, είναι ο ρεαλισμός και ονατουραλισμός.
Ρεαλισμός
Τα βασικά χαρακτηριστικά του ρεαλισμού είναι τα εξής:
- Η πιστή απεικόνιση της πραγματικότητας και του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου.
- Το ηθογραφικό, ψυχογραφικό, κοινωνικό διήγημα ή μυθιστόρημα.
Νατουραλισμός
Βασικό χαρακτηριστικό του νατουραλισμού είναι η πιστή απεικόνιση της πραγματικότητας με επιμονή στις πιο επουσιώδεις λεπτομέρειες.
Από τους `Ελληνες πεζογράφους οι περισσότεροι ακολούθησαν τις αρχές του ρεαλισμού. Σημαντικοί εκπρόσωποι είναι οι Δημήτριος Βικέλας, Γεώργιος Βιζυηνός, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Ανδρέας Καρκαβίτσας, Γιάννης Ψυχάρης, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Ιωάννης Κονδυλάκης, Γιάννης Βλαχογιάννης, Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Κώστας Παρορίτης, `Ιων Δραγούμης, Πηνελόπη Δέλτα, Σπύρος Μελάς κ.α.
γ. Θέατρο
H ανανεωτική, ρεαλιστική τάση της γενιάς του 1880 είχε την ευεργετική της επίδραση και στο θέατρο. Βέβαια, η θεατρική παραγωγή δεν είναι εφάμιλλη με την ανάπτυξη της ποίησης και της πεζογραφίας. Οι θεατρικοί συγγραφείς είναι επηρεασμένοι από το Νορβηγό θεατρικό συγγραφέα Ερρίκο `Ιψεν και το νατουραλισμό. Θεατρικά έργα έγραψαν οι συγγραφείς: Δημήτριος Κορομηλάς, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Δημήτριος Κόκκος, Παντελής Χόρν, Γιάννης Καμπύσης κ.α.
δ. Κριτική
Αυτή την περίοδο αξιόλογες κριτικές μελέτες έγραψαν οι Κωστής Παλαμάς, Φώτος Πολίτης και Γιάννης Αποστολάκης.