1. Αναπαράσταση
Είναι η «κατασκευή» µιας πραγµατικότητας. Όταν γίνεται ένας φόνος, αυτό αποτελεί ένα αδιαµφισβήτητο γεγονός, γιατί έχει θύµα και θύτη. Όταν όµως απαιτείται να γίνει αναπαράσταση του εγκλήµατος (στις αίθουσες του δικαστηρίου ή το αστυνοµικό τµήµα), τότε δεν συντελείται ένας δεύτερος φόνος, αλλά επαναλαµβάνεται το συµβάν, όπως περίπου έγινε· είναι σαν να το βλέπουµε. Αυτό το «σαν» είναι η αναπαράσταση στην τέχνη. Στη λογοτεχνία δεχόµαστε αυτό το «σαν», δεχόµαστε, δηλαδή, τη σύµβαση ότι διαβάζουµε µία κατασκευή µέσα από τα µάτια του/ της συγγραφέα· αυτός/ή επέλεξε συγκεκριµένα στοιχεία από την πραγµατικότητα µέσα από µια συγκεκριµένη φιλοσοφική θεώρηση και στάση ζωής, για να αποδώσει αυτό που πιστεύει ότι συνέβη. Η επιλογή, λοιπόν, που κάνει ο/η συγγραφέας γίνεται µέσα από το είδος που θα προτιµήσει (π.χ. αστυνοµικό µυθιστόρηµα), τον τίτλο που θα δώσει, τη δοµή του έργου, τα στοιχεία της πραγµατικότητας που επιλέγει να περάσει στο έργο του (συγκείµενο), τα άλλα λογοτεχνικά έργα µε τα οποία συνοµιλεί ρητά ή άρρητα (διακειµενικότητα), τους χαρακτήρες που θα σκια-γραφήσει και θα παρουσιάσει, το ύφος του κειµένου, και κυρίως τα ερωτήµατα που θέλει να προκαλέσει στους αναγνώστες και στις αναγνώστριες, που δίνουν τις δικές τους απαντήσεις κάθε φορά (αναγνωστική ανταπόκριση). Όλα τα προηγούµενα συγκροτούν την έννοια της ανα-παράστασης στη λογοτεχνία. Ανάλογα µε τη στάση ζωής που κρατάει ένας/µία συγγραφέας απέναντι στην πραγµατι-κότητα, η αναπαράσταση µπορεί να λάβει πολλές και διαφορετικές µορφές, σύµφωνα µε τη φαντασία, την ευρηµατικότητα και την πρωτοτυπία των συγγραφέων, όπως, για παράδειγµα, τη µορφή της αλληγορίας ή του συµβολισµού (µε κριτήριο τον βαθµό απόκρυψης της πραγµατικότητας), του ρεαλισµού ή του νατουραλισµού ή του υπερρεαλισµού (µε κριτήριο τον βαθµό µεταµόρφωσης της πραγµατικότητας) ή της ειρωνείας (µε κριτήριο τον βαθµό απόκρυψης και µεταµόρφωσης της πραγµατικότητας).
2. Αφηγηµατικές Τεχνικές
Είναι οι τεχνικές που χρησιµοποιεί ένας συγγραφέας, προκειµένου να δώσει σε µια ιστορία τη µορφή της αφήγησης.
Ορισµένες από αυτές είναι:α) Ο αφηγητής: ανάλογα µε τη σχέση του µε την ιστορία που αφηγείται, ο αφηγητής µπορεί είτε να είναι πρωταγωνιστής (αυτοδιηγητικός) ή απλώς να συµµετέχει στην ιστορία (οµοδιηγη-τικός), είτε να αφηγείται την ιστορία κάποιου άλλου (ετεροδιηγητικός). β) Η αφήγηση δεν ακολουθεί τη σειρά των γεγονότων όπως αυτά συνέβησαν στην ιστορία. Όταν διακόπτεται η σειρά των γεγονότων της ιστορίας και υπάρχει αναδροµή στο παρελθόν, αυτό ονοµάζεται αναδροµική αφήγηση («ανάληψη»)· όταν παρεµβάλλονται γεγονότα που θα συµβούν στο µέλλον, αυτό ονοµάζεται προδροµική αφήγηση («πρόληψη»)· όταν η αφήγηση αρχίζει από το µέσον της ιστορίας ή και παράλληλα µε τα προηγούµενα, αυτό ονοµάζεται in medias res.γ) Η διάρκεια της ιστορίας δεν συµπίπτει µε τη διάρκεια της αφήγησης. Όταν ο χρόνος της αφή-γησης είναι µεγαλύτερος από τον χρόνο της ιστορίας, αυτό ονοµάζεται επιβράδυνση (συνηθέ-στεροι τρόποι επιβράδυνσης είναι η περιγραφή και τα σχόλια του αφηγητή)· όταν ο χρόνος της αφήγησης είναι µικρότερος από τον χρόνο της ιστορίας, αυτό ονοµάζεται επιτάχυνση (συνηθέστεροι τρόποι επιτάχυνσης είναι οι περιλήψεις και οι ελλείψεις)· όταν ο χρόνος της ιστορίας και ο χρόνος της αφήγησης ταυτίζονται, αυτό ονοµάζεται σκηνή (διάλογος). δ) Η συχνότητα της εµφάνισης ενός γεγονότος δεν συµπίπτει στην ιστορία και την αφήγηση. Όταν ένα περιστατικό της ιστορίας ή και ολόκληρη η ιστορία (συνήθως µέσα από διαφορετικές οπτικές γωνίες) αναφέρεται περισσότερες φορές στην αφήγηση, αυτό ονοµάζεται επαναληπτι-κή αφήγηση· όταν ένα γεγονός που συνέβη πολλές φορές στην ιστορία, αναφέρεται µια φορά στην αφήγηση, αυτό ονοµάζεται θαµιστική αφήγηση.ε) Ο αφηγητής παρουσιάζει τα γεγονότα µε συγκεκριµένη εστίαση κάθε φορά: όταν ο αφηγητής ξέρει περισσότερα από τα πρόσωπα-ήρωες της αφήγησης, τότε η εστίαση ονοµάζεται µηδενική («παντογνώστης αφηγητής») · όταν ο αφηγητής ξέρει όσα και ένα πρόσωπο - ήρωας της αφή-γησης, τότε η εστίαση ονοµάζεται εσωτερική· όταν ο αφηγητής ξέρει λιγότερα από τα πρόσωπα - ήρωες της αφήγησης, τότε η εστίαση ονοµάζεται εξωτερική.
3. Αφηγηµατικοί Τρόποι
Είναι τα συστατικά στοιχεία που συναποτελούν µιαν αφήγηση. Πιο συγκεκριµένα, αφηγηµατικοί τρόποι θεωρούνται: α) η αφήγηση γεγονότων και πράξεων, β) η περιγραφή, γ) ο διάλογος, δ) ο εσωτερικός µονόλογος και ε) το αφηγηµατικό σχόλιο, η παρεµβολή δηλαδή σχολίων/σκέψεων του αφηγητή.
4. Γλωσσικές Επιλογές/ Εκφραστικά Μέσα
Οι γλωσσικές επιλογές του/της συγγραφέα αφορούν:α) την επιλογή του λεξιλογίου (ως γλωσσική ιδιοτυπία, ιδίωµα ή διάλεκτο του αφηγητή και ως ιδιόλεκτο των ηρώων)·β) τους γραµµατικούς χρόνους, τις εγκλίσεις και τα ρηµατικά πρόσωπα, τα οποία δηλώνουν δι-αφορετικά χρονικά επίπεδα, διαφορετικούς βαθµούς βεβαιότητας ή επιθυµίας, τρόπους απεύ-θυνσης·γ) τη στίξη που υιοθετεί σε συγκεκριµένα σηµεία του κειµένου·δ) τα σχήµατα λόγου, δηλαδή τις ιδιορρυθµίες του λόγου που αφορούν τη θέση των λέξεων και φράσεων στη σειρά του λόγου (σχήµα κύκλου, ασύνδετο/πολυσύνδετο, υπερβατό κ.ά.) και τη σηµασία µε την οποία χρησιµοποιείται µια λέξη ή φράση σε µια συγκεκριµένη περίπτωση (µεταφορά, παροµοίωση, αντίθεση κ.ά.). Όλες οι γλωσσικές επιλογές συνδέονται λειτουργικά µε το νόηµα και το ύφος του έργου.
5. ∆οµή/Πλοκή
Είναι ο τρόπος µε τον οποίο συντίθεται ένα ποιητικό ή αφηγηµατικό έργο, ώστε το τελικό κείµε-νο να αποτελεί ένα οργανωµένο και αισθητικά αποτελεσµατικό σύνολο. Στα ποιητικά κείµενα, η δοµή συνίσταται στην κατασκευή και τη στιχουργική τους (στροφι-κότητα, οµοιοκαταληξία/ελεύθερος στίχος, µέτρο/ρυθµός). Με τη µελέτη της δοµής του ποιήµα-τος φωτίζονται το νόηµα, το συναίσθηµα, ο τόνος και η πρόθεσή του. Στα αφηγηµατικά κείµενα, η δοµή συνίσταται στον τρόπο µε τον οποίο οργανώνονται τα γεγονότα της ιστορίας σε µια συγκεκριµένη σειρά (πλοκή). Υπάρχει µεγάλη ποικιλία στον τρόπο οργάνωσης και διευθέτησης της πλοκής. Ένα παράδειγµα είναι η αριστοτελική σειρά «αρχή-µέ-ση-τέλος» (ή διαφορετικά: «αρχή και δέση, σταδιακή εξέλιξη και, τέλος, η λύση»). Η σύγχρονη αφηγηµατολογία µάς εφοδιάζει µε άλλες τυπολογίες συνδυασµών της πλοκής, που ονοµάζονται λειτουργικά σχήµατα. Ένα παράδειγµα είναι το σχήµα «αρχική κατάσταση, διαδικασία µετα-σχηµατισµού (πρόκληση-δράση-τίµηµα), τελική κατάσταση».Βασικός µοχλός εξέλιξης της πλοκής είναι η δράση των χαρακτήρων (οι επιθυµίες, τα κίνητρα της δράσης τους, οι συγκρούσεις µε το περιβάλλον, εµπόδια στην εκπλήρωση των επιθυ-µιών τους, καθώς και η τελική έκβαση της δράσης). Ό,τι δίνει ώθηση στην ιστορία ονοµάζεται «στοιχείο πλοκής».Η εξέταση της δοµής, του τρόπου δηλαδή οργάνωσης µιας αφήγησης, υποστηρίζει την ερµηνεία.
6. Ερµηνεία
Είναι η διαδικασία απόδοσης νοήµατος στο κείµενο µε τη συνδροµή της κειµενικής κατασκευής του, στοιχείων του συγκειµένου, και της υποκειµενικής πρόσληψης του αναγνώστη/-τριας. Στον ερµηνευτικό διάλογο, σε σηµαντικό παράγοντα για την παραγωγή της ερµηνείας αναδεικνύεται και η συνοµιλία µε τις ερµηνευτικές εκδοχές/υποθέσεις των συναναγνωστών. Τα σηµαντικά λογοτεχνικά έργα αναγιγνώσκονται συνήθως σε πολλά επίπεδα και εποµένως επιδέχονται πολλαπλές ερµηνείες. Πέρα από το πρώτο επίπεδο ανάγνωσης και ερµηνείας, το ενδιαφέρον είναι να αναζητήσει κάποιος στα λογοτεχνικά κείµενα ό,τι τον συνδέει µε αυτά, εποµένως, να τους δώσει ένα νέο δικό του νόηµα. Βέβαια, κάθε αναγνώστης/-τρια έχει συγκροτήσει µια υποκειµενικότητα, που επηρεάζεται από πλήθος κριτηρίων (π.χ. αισθητικές προτιµήσεις, πολιτι-σµικό περιβάλλον, φύλο, πολιτική και ιδεολογική άποψη κ.ά.), για να διαµορφώσει την ερµηνεία του. Αλλά, όποια και αν είναι η καταγωγή και οι διαδροµές της ανάγνωσης που κάνει ο καθέ-νας/η καθεµία, η πρωτοτυπία και η φαντασία στην ερµηνεία ενός κειµένου εδράζονται στον συνδυασµό κειµενικών και υποκειµενικών κριτηρίων.
7. Ερµηνευτικό Σχόλιο
Είναι ένα γραπτό σχόλιο, περιορισµένης έκτασης, που περιλαµβάνει την ανάπτυξη αφενός του βασικού, για τους/τις µαθητές/-τριες, ερωτήµατος/θέµατος του κειµένου και αφετέρου της ανταπόκρισής τους σε αυτό. Στο ερµηνευτικό σχόλιο, ο/η µαθητής/-τρια δεν περιορίζεται στο
«τι λέει το κείµενο» αλλά επεκτείνεται στο «τι σηµαίνει για τον/την ίδιον/-α». Με τη συγγρα-φή του ερµηνευτικού σχολίου, διευκολύνεται η ανάδυση του «εγώ» και «ελέγχεται» σύνθετα ο βαθµός εκπλήρωσης του γενικού και των ειδικότερων σκοπών διδασκαλίας του µαθήµατος.
8. Ερώτηµα/Θέµα
Είναι το ερώτηµα που προκαλείται στον αναγνώστη/στην αναγνώστρια, όταν διαβάζει ένα λο-γοτεχνικό κείµενο και απορρέει από αυτό που ο καθένας πιστεύει ότι είναι το πιο κρίσιµο θέµα συζήτησης που θέτει το κείµενο. Το «ερώτηµα» δεν είναι µια οποιαδήποτε ερώτηση, διευκρι-νιστικού, λ.χ., τύπου· η απάντησή του δεν περιέχεται συνήθως ούτε αποκλειστικά στο κείµενο. Αντίθετα, το «ερώτηµα» παράγεται από έναν βαθύ πυρήνα σιωπής µέσα στο κείµενο και επιδέ-χεται πολλές απαντήσεις. Ερώτηµα, λ.χ., για το ποίηµα "Περιµένοντας τους βαρβάρους" του Κ.Π. Καβάφη θα µπορούσε να είναι το «Ποιοι είναι οι βάρβαροι; Τι συµβολίζουν;» ή «Γιατί εκείνοι που τους περιµένουν δείχνουν να τους έχουν τόση ανάγκη;»· όχι, όµως, «τι ήταν οι ύπατοι και οι συγκλητικοί;». Οι τοποθετήσεις των αναγνωστών/-τριών στο ερώτηµα συνθέτουν σταδιακά µια πολλαπλή ερµηνεία. Για παράδειγµα, στο δεύτερο ερώτηµα για το ποίηµα "Περιµένοντας τους βαρβάρους" θα µπορούσαν να ακουστούν απόψεις, όπως: «για να τους βγάλουν από την αποχαύνωση του πολιτισµού» ή «για να αποτινάξουν τις ευθύνες τους για το αδιέξοδο στο οποίο περιήλθαν» κ.ά. Επειδή το θέµα συνδέεται µε την οπτική και τα επίπεδα ανάγνωσης του καθενός και της καθεµιάς, τα θέµατα είναι ρευστά και ποικίλλουν.
9. Κειµενικοί ∆είκτες
Είναι τα µορφικά στοιχεία του κειµένου που συνιστούν το εξωτερικό περίβληµα αλλά και το σκελετό του. Περιλαµβάνουν το λογοτεχνικό γένος/είδος, τις γλωσσικές επιλογές, τους αφη-γηµατικούς τρόπους, τις αφηγηµατικές τεχνικές, τη δοµή, την πλοκή, τους χαρακτήρες κ.ά. Η συνδυαστική ερµηνεία των κειµενικών δεικτών µας βοηθά να διερευνήσουµε τις ανταποκρίσεις µας στο κείµενο και να του αποδώσουµε νόηµα.
10. Λογοτεχνικό Γένος/Είδος
Είναι η κατηγορία του λογοτεχνικού έργου που έχει συγκεκριµένα χαρακτηριστικά, τυπολογία ή συµβάσεις, δηλαδή τυποποιηµένα σχήµατα που επαναλαµβάνονται στα έργα του ίδιου γένους ή είδους. Οι συγγραφείς χρησιµοποιούν αυτές τις συµβάσεις, άλλοτε υιοθετώντας τες πιστά, για να παρακολουθούν χωρίς παρανοήσεις οι αναγνώστες/-τριες την ιστορία, και άλλοτε επεµβαί-νοντας δηµιουργικά, για να αποφύγουν στερεοτυπικές επαναλήψεις. Το γένος αναφέρεται στις βασικές µορφές της λογοτεχνίας (ποίηση, πεζογραφία, θέατρο), ενώ το είδος στις υποδιαιρέσεις του κάθε γένους (π.χ. το ιστορικό µυθιστόρηµα είναι είδος στο γένος «πεζογραφία»). Η διάκριση του γένους ή είδους ορίζεται από κριτήρια: δοµής (π.χ. το σονέτο, το επιστολικό µυθιστόρηµα) έκτασης (π.χ. το διήγηµα, η νουβέλα)σκοπού ή αποτελέσµατος (π.χ. κωµωδία, τραγωδία)θέµατος (π.χ. µυθιστόρηµα επιστηµονικής φαντασίας).
Σε πολλές ταξινοµήσεις αναφέρονται και ορισµένες ενδιάµεσες µορφές µεταξύ λογοτεχνίας και γραµµατείας: δοκίµιο, βιογραφία, αυτοβιογραφία, αποµνηµονεύµατα κ.λπ.
11. Μοτίβο
Είναι ένας ευδιάκριτος και στερεότυπα επαναλαµβανόµενος θεµατικός τύπος ή φραστικός τρό-πος που επανέρχεται σταθερά και αναλλοίωτα σε ένα λογοτεχνικό έργο ή στο έργο ενός/µιας συγγραφέα ή σε ένα σύνολο λογοτεχνικών έργων. Συχνά, το θεµατικό µοτίβο χαρακτηρίζει τη λαϊκή λογοτεχνική δηµιουργία µιας ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής, π.χ. των Βαλκανίων (π.χ., η θυσία ενός ανθρώπου στα θεµέλια ενός κτίσµατος). Τα φραστικά ή εκφραστικά λογοτεχνικά µοτίβα λέγονται επίσης τυπικοί στίχοι, κοινοί τόποι ή κοινοί τύποι. Το λογοτεχνικό µοτίβο αντλεί κατευθείαν από τη δεξαµενή των λογοτεχνικών αναπαραστάσεων και δεν πρέπει να συνδέεται µε το «θέµα» ή τη «θεµατική» (π.χ. η «ξενιτιά» είναι θεµατική, ο «γυρισµός του ξενιτεµένου» είναι λογοτεχνικό µοτίβο).
12. Συγκείµενο
Είναι το πλαίσιο αναφοράς του λογοτεχνικού έργου, δηλαδή τα ιστορικά, κοινωνικά και βιογρα-φικά/ιδεολογικά δεδοµένα των συνθηκών της παραγωγής του. Τα στοιχεία του πραγµατικού κόσµου που αναπαριστώνται στα λογοτεχνικά κείµενα αποτελούν το συγκείµενό τους και συµβάλ-λουν στην ερµηνεία τους. Τέτοια στοιχεία είναι, µεταξύ άλλων, η χωρο-χρονική τοποθέτηση (πού και πότε εκτυλίσσεται αυτό που διαβάζουµε), οι ιστορικές, κοινωνικές και οικονοµικές συνθήκες του χρόνου συγγραφής, η πολιτεία και το δίκαιό της (άγραφο ή γραπτό), ο πολιτισµός, η κουλτούρα και η θρησκεία, όπως µετουσιώνονται σε διαδεδοµένες αντιλήψεις, παραδόσεις και ήθη. Όλα αυτά υποδηλώνονται στο κείµενο είτε συνδυαστικά είτε επιλεκτικά· αποτελούν βοηθητικά στοι-χεία, για να καταλάβει ο αναγνώστης/η αναγνώστρια ότι αυτό που διαβάζει αποτελεί µια µικρή φέτα ζωής του πραγµατικού κόσµου, όπως αυτός διαθλάται στο κείµενο µέσα από τη φιλοσοφική και ιδεολογική µατιά του/της συγγραφέα και από τις γλωσσικές του επιλογές. Με άλλα λόγια, διαβάζει συγκεκριµένους χαρακτήρες σε ένα συγκεκριµένο χρονικό και χωρικό περιβάλλον όχι µε τρόπο πραγµατικό και ρεαλιστικό, αλλά µέσα από το είδος της αναπαράστασης που κάνει ο/η συγγραφέας µε τις επιλογές του. Ο αναγνώστης/η αναγνώστρια καλείται να λαµβάνει υπόψη όλα αυτά και να προβαίνει σε λεπτές διακρίσεις ανάµεσα στον πραγµατικό κόσµο και το συγκείµενο.
13. Χαρακτήρες/Πρόσωπα
Είναι τα πλασµατικά πρόσωπα που συναντάµε στα λογοτεχνικά έργα, κυρίως στα πεζογραφικά και τα θεατρικά. Στα αφηγηµατικά έργα οι χαρακτήρες αναπαριστώνται µε τη δράση και τα λόγια τους, τις σχέσεις που αναπτύσσουν µε άλλους χαρακτήρες, το πώς οι άλλοι τους βλέπουν, µε την κατανόηση της ονοµατοδοσίας τους και µε την περιγραφή ή και τα σχόλια του αφηγητή. Για να παρακολουθήσει ο αναγνώστης/η αναγνώστρια την εξέλιξη ενός χαρακτήρα στην πορεία της πλοκής, µπορεί να αναζητήσει τις επιθυµίες και τα κίνητρα της δράσης του, την τακτική που ακολουθεί, την ηθική διαδροµή του, τις καταστάσεις ή τα πρόσωπα µε τα οποία συνεργάζεται ή συγκρούεται για να πετύχει τον στόχο του. Ο κεντρικός χαρακτήρας µέσα από τον οποίο παρακολουθούµε την πλοκή ονοµάζεται πρωταγωνιστής. Σε σύγχρονες αφηγήσεις υπάρχουν πολλοί πρωταγωνιστές, και τα πρόσωπα συµπληρώνουν το ένα το άλλο.
Περισσότερο εκπαιδευτικό υλικό για το Λύκειο εδώ.
Είναι η «κατασκευή» µιας πραγµατικότητας. Όταν γίνεται ένας φόνος, αυτό αποτελεί ένα αδιαµφισβήτητο γεγονός, γιατί έχει θύµα και θύτη. Όταν όµως απαιτείται να γίνει αναπαράσταση του εγκλήµατος (στις αίθουσες του δικαστηρίου ή το αστυνοµικό τµήµα), τότε δεν συντελείται ένας δεύτερος φόνος, αλλά επαναλαµβάνεται το συµβάν, όπως περίπου έγινε· είναι σαν να το βλέπουµε. Αυτό το «σαν» είναι η αναπαράσταση στην τέχνη. Στη λογοτεχνία δεχόµαστε αυτό το «σαν», δεχόµαστε, δηλαδή, τη σύµβαση ότι διαβάζουµε µία κατασκευή µέσα από τα µάτια του/ της συγγραφέα· αυτός/ή επέλεξε συγκεκριµένα στοιχεία από την πραγµατικότητα µέσα από µια συγκεκριµένη φιλοσοφική θεώρηση και στάση ζωής, για να αποδώσει αυτό που πιστεύει ότι συνέβη. Η επιλογή, λοιπόν, που κάνει ο/η συγγραφέας γίνεται µέσα από το είδος που θα προτιµήσει (π.χ. αστυνοµικό µυθιστόρηµα), τον τίτλο που θα δώσει, τη δοµή του έργου, τα στοιχεία της πραγµατικότητας που επιλέγει να περάσει στο έργο του (συγκείµενο), τα άλλα λογοτεχνικά έργα µε τα οποία συνοµιλεί ρητά ή άρρητα (διακειµενικότητα), τους χαρακτήρες που θα σκια-γραφήσει και θα παρουσιάσει, το ύφος του κειµένου, και κυρίως τα ερωτήµατα που θέλει να προκαλέσει στους αναγνώστες και στις αναγνώστριες, που δίνουν τις δικές τους απαντήσεις κάθε φορά (αναγνωστική ανταπόκριση). Όλα τα προηγούµενα συγκροτούν την έννοια της ανα-παράστασης στη λογοτεχνία. Ανάλογα µε τη στάση ζωής που κρατάει ένας/µία συγγραφέας απέναντι στην πραγµατι-κότητα, η αναπαράσταση µπορεί να λάβει πολλές και διαφορετικές µορφές, σύµφωνα µε τη φαντασία, την ευρηµατικότητα και την πρωτοτυπία των συγγραφέων, όπως, για παράδειγµα, τη µορφή της αλληγορίας ή του συµβολισµού (µε κριτήριο τον βαθµό απόκρυψης της πραγµατικότητας), του ρεαλισµού ή του νατουραλισµού ή του υπερρεαλισµού (µε κριτήριο τον βαθµό µεταµόρφωσης της πραγµατικότητας) ή της ειρωνείας (µε κριτήριο τον βαθµό απόκρυψης και µεταµόρφωσης της πραγµατικότητας).
2. Αφηγηµατικές Τεχνικές
Είναι οι τεχνικές που χρησιµοποιεί ένας συγγραφέας, προκειµένου να δώσει σε µια ιστορία τη µορφή της αφήγησης.
Ορισµένες από αυτές είναι:α) Ο αφηγητής: ανάλογα µε τη σχέση του µε την ιστορία που αφηγείται, ο αφηγητής µπορεί είτε να είναι πρωταγωνιστής (αυτοδιηγητικός) ή απλώς να συµµετέχει στην ιστορία (οµοδιηγη-τικός), είτε να αφηγείται την ιστορία κάποιου άλλου (ετεροδιηγητικός). β) Η αφήγηση δεν ακολουθεί τη σειρά των γεγονότων όπως αυτά συνέβησαν στην ιστορία. Όταν διακόπτεται η σειρά των γεγονότων της ιστορίας και υπάρχει αναδροµή στο παρελθόν, αυτό ονοµάζεται αναδροµική αφήγηση («ανάληψη»)· όταν παρεµβάλλονται γεγονότα που θα συµβούν στο µέλλον, αυτό ονοµάζεται προδροµική αφήγηση («πρόληψη»)· όταν η αφήγηση αρχίζει από το µέσον της ιστορίας ή και παράλληλα µε τα προηγούµενα, αυτό ονοµάζεται in medias res.γ) Η διάρκεια της ιστορίας δεν συµπίπτει µε τη διάρκεια της αφήγησης. Όταν ο χρόνος της αφή-γησης είναι µεγαλύτερος από τον χρόνο της ιστορίας, αυτό ονοµάζεται επιβράδυνση (συνηθέ-στεροι τρόποι επιβράδυνσης είναι η περιγραφή και τα σχόλια του αφηγητή)· όταν ο χρόνος της αφήγησης είναι µικρότερος από τον χρόνο της ιστορίας, αυτό ονοµάζεται επιτάχυνση (συνηθέστεροι τρόποι επιτάχυνσης είναι οι περιλήψεις και οι ελλείψεις)· όταν ο χρόνος της ιστορίας και ο χρόνος της αφήγησης ταυτίζονται, αυτό ονοµάζεται σκηνή (διάλογος). δ) Η συχνότητα της εµφάνισης ενός γεγονότος δεν συµπίπτει στην ιστορία και την αφήγηση. Όταν ένα περιστατικό της ιστορίας ή και ολόκληρη η ιστορία (συνήθως µέσα από διαφορετικές οπτικές γωνίες) αναφέρεται περισσότερες φορές στην αφήγηση, αυτό ονοµάζεται επαναληπτι-κή αφήγηση· όταν ένα γεγονός που συνέβη πολλές φορές στην ιστορία, αναφέρεται µια φορά στην αφήγηση, αυτό ονοµάζεται θαµιστική αφήγηση.ε) Ο αφηγητής παρουσιάζει τα γεγονότα µε συγκεκριµένη εστίαση κάθε φορά: όταν ο αφηγητής ξέρει περισσότερα από τα πρόσωπα-ήρωες της αφήγησης, τότε η εστίαση ονοµάζεται µηδενική («παντογνώστης αφηγητής») · όταν ο αφηγητής ξέρει όσα και ένα πρόσωπο - ήρωας της αφή-γησης, τότε η εστίαση ονοµάζεται εσωτερική· όταν ο αφηγητής ξέρει λιγότερα από τα πρόσωπα - ήρωες της αφήγησης, τότε η εστίαση ονοµάζεται εξωτερική.
3. Αφηγηµατικοί Τρόποι
Είναι τα συστατικά στοιχεία που συναποτελούν µιαν αφήγηση. Πιο συγκεκριµένα, αφηγηµατικοί τρόποι θεωρούνται: α) η αφήγηση γεγονότων και πράξεων, β) η περιγραφή, γ) ο διάλογος, δ) ο εσωτερικός µονόλογος και ε) το αφηγηµατικό σχόλιο, η παρεµβολή δηλαδή σχολίων/σκέψεων του αφηγητή.
4. Γλωσσικές Επιλογές/ Εκφραστικά Μέσα
Οι γλωσσικές επιλογές του/της συγγραφέα αφορούν:α) την επιλογή του λεξιλογίου (ως γλωσσική ιδιοτυπία, ιδίωµα ή διάλεκτο του αφηγητή και ως ιδιόλεκτο των ηρώων)·β) τους γραµµατικούς χρόνους, τις εγκλίσεις και τα ρηµατικά πρόσωπα, τα οποία δηλώνουν δι-αφορετικά χρονικά επίπεδα, διαφορετικούς βαθµούς βεβαιότητας ή επιθυµίας, τρόπους απεύ-θυνσης·γ) τη στίξη που υιοθετεί σε συγκεκριµένα σηµεία του κειµένου·δ) τα σχήµατα λόγου, δηλαδή τις ιδιορρυθµίες του λόγου που αφορούν τη θέση των λέξεων και φράσεων στη σειρά του λόγου (σχήµα κύκλου, ασύνδετο/πολυσύνδετο, υπερβατό κ.ά.) και τη σηµασία µε την οποία χρησιµοποιείται µια λέξη ή φράση σε µια συγκεκριµένη περίπτωση (µεταφορά, παροµοίωση, αντίθεση κ.ά.). Όλες οι γλωσσικές επιλογές συνδέονται λειτουργικά µε το νόηµα και το ύφος του έργου.
5. ∆οµή/Πλοκή
Είναι ο τρόπος µε τον οποίο συντίθεται ένα ποιητικό ή αφηγηµατικό έργο, ώστε το τελικό κείµε-νο να αποτελεί ένα οργανωµένο και αισθητικά αποτελεσµατικό σύνολο. Στα ποιητικά κείµενα, η δοµή συνίσταται στην κατασκευή και τη στιχουργική τους (στροφι-κότητα, οµοιοκαταληξία/ελεύθερος στίχος, µέτρο/ρυθµός). Με τη µελέτη της δοµής του ποιήµα-τος φωτίζονται το νόηµα, το συναίσθηµα, ο τόνος και η πρόθεσή του. Στα αφηγηµατικά κείµενα, η δοµή συνίσταται στον τρόπο µε τον οποίο οργανώνονται τα γεγονότα της ιστορίας σε µια συγκεκριµένη σειρά (πλοκή). Υπάρχει µεγάλη ποικιλία στον τρόπο οργάνωσης και διευθέτησης της πλοκής. Ένα παράδειγµα είναι η αριστοτελική σειρά «αρχή-µέ-ση-τέλος» (ή διαφορετικά: «αρχή και δέση, σταδιακή εξέλιξη και, τέλος, η λύση»). Η σύγχρονη αφηγηµατολογία µάς εφοδιάζει µε άλλες τυπολογίες συνδυασµών της πλοκής, που ονοµάζονται λειτουργικά σχήµατα. Ένα παράδειγµα είναι το σχήµα «αρχική κατάσταση, διαδικασία µετα-σχηµατισµού (πρόκληση-δράση-τίµηµα), τελική κατάσταση».Βασικός µοχλός εξέλιξης της πλοκής είναι η δράση των χαρακτήρων (οι επιθυµίες, τα κίνητρα της δράσης τους, οι συγκρούσεις µε το περιβάλλον, εµπόδια στην εκπλήρωση των επιθυ-µιών τους, καθώς και η τελική έκβαση της δράσης). Ό,τι δίνει ώθηση στην ιστορία ονοµάζεται «στοιχείο πλοκής».Η εξέταση της δοµής, του τρόπου δηλαδή οργάνωσης µιας αφήγησης, υποστηρίζει την ερµηνεία.
6. Ερµηνεία
Είναι η διαδικασία απόδοσης νοήµατος στο κείµενο µε τη συνδροµή της κειµενικής κατασκευής του, στοιχείων του συγκειµένου, και της υποκειµενικής πρόσληψης του αναγνώστη/-τριας. Στον ερµηνευτικό διάλογο, σε σηµαντικό παράγοντα για την παραγωγή της ερµηνείας αναδεικνύεται και η συνοµιλία µε τις ερµηνευτικές εκδοχές/υποθέσεις των συναναγνωστών. Τα σηµαντικά λογοτεχνικά έργα αναγιγνώσκονται συνήθως σε πολλά επίπεδα και εποµένως επιδέχονται πολλαπλές ερµηνείες. Πέρα από το πρώτο επίπεδο ανάγνωσης και ερµηνείας, το ενδιαφέρον είναι να αναζητήσει κάποιος στα λογοτεχνικά κείµενα ό,τι τον συνδέει µε αυτά, εποµένως, να τους δώσει ένα νέο δικό του νόηµα. Βέβαια, κάθε αναγνώστης/-τρια έχει συγκροτήσει µια υποκειµενικότητα, που επηρεάζεται από πλήθος κριτηρίων (π.χ. αισθητικές προτιµήσεις, πολιτι-σµικό περιβάλλον, φύλο, πολιτική και ιδεολογική άποψη κ.ά.), για να διαµορφώσει την ερµηνεία του. Αλλά, όποια και αν είναι η καταγωγή και οι διαδροµές της ανάγνωσης που κάνει ο καθέ-νας/η καθεµία, η πρωτοτυπία και η φαντασία στην ερµηνεία ενός κειµένου εδράζονται στον συνδυασµό κειµενικών και υποκειµενικών κριτηρίων.
7. Ερµηνευτικό Σχόλιο
Είναι ένα γραπτό σχόλιο, περιορισµένης έκτασης, που περιλαµβάνει την ανάπτυξη αφενός του βασικού, για τους/τις µαθητές/-τριες, ερωτήµατος/θέµατος του κειµένου και αφετέρου της ανταπόκρισής τους σε αυτό. Στο ερµηνευτικό σχόλιο, ο/η µαθητής/-τρια δεν περιορίζεται στο
«τι λέει το κείµενο» αλλά επεκτείνεται στο «τι σηµαίνει για τον/την ίδιον/-α». Με τη συγγρα-φή του ερµηνευτικού σχολίου, διευκολύνεται η ανάδυση του «εγώ» και «ελέγχεται» σύνθετα ο βαθµός εκπλήρωσης του γενικού και των ειδικότερων σκοπών διδασκαλίας του µαθήµατος.
8. Ερώτηµα/Θέµα
Είναι το ερώτηµα που προκαλείται στον αναγνώστη/στην αναγνώστρια, όταν διαβάζει ένα λο-γοτεχνικό κείµενο και απορρέει από αυτό που ο καθένας πιστεύει ότι είναι το πιο κρίσιµο θέµα συζήτησης που θέτει το κείµενο. Το «ερώτηµα» δεν είναι µια οποιαδήποτε ερώτηση, διευκρι-νιστικού, λ.χ., τύπου· η απάντησή του δεν περιέχεται συνήθως ούτε αποκλειστικά στο κείµενο. Αντίθετα, το «ερώτηµα» παράγεται από έναν βαθύ πυρήνα σιωπής µέσα στο κείµενο και επιδέ-χεται πολλές απαντήσεις. Ερώτηµα, λ.χ., για το ποίηµα "Περιµένοντας τους βαρβάρους" του Κ.Π. Καβάφη θα µπορούσε να είναι το «Ποιοι είναι οι βάρβαροι; Τι συµβολίζουν;» ή «Γιατί εκείνοι που τους περιµένουν δείχνουν να τους έχουν τόση ανάγκη;»· όχι, όµως, «τι ήταν οι ύπατοι και οι συγκλητικοί;». Οι τοποθετήσεις των αναγνωστών/-τριών στο ερώτηµα συνθέτουν σταδιακά µια πολλαπλή ερµηνεία. Για παράδειγµα, στο δεύτερο ερώτηµα για το ποίηµα "Περιµένοντας τους βαρβάρους" θα µπορούσαν να ακουστούν απόψεις, όπως: «για να τους βγάλουν από την αποχαύνωση του πολιτισµού» ή «για να αποτινάξουν τις ευθύνες τους για το αδιέξοδο στο οποίο περιήλθαν» κ.ά. Επειδή το θέµα συνδέεται µε την οπτική και τα επίπεδα ανάγνωσης του καθενός και της καθεµιάς, τα θέµατα είναι ρευστά και ποικίλλουν.
9. Κειµενικοί ∆είκτες
Είναι τα µορφικά στοιχεία του κειµένου που συνιστούν το εξωτερικό περίβληµα αλλά και το σκελετό του. Περιλαµβάνουν το λογοτεχνικό γένος/είδος, τις γλωσσικές επιλογές, τους αφη-γηµατικούς τρόπους, τις αφηγηµατικές τεχνικές, τη δοµή, την πλοκή, τους χαρακτήρες κ.ά. Η συνδυαστική ερµηνεία των κειµενικών δεικτών µας βοηθά να διερευνήσουµε τις ανταποκρίσεις µας στο κείµενο και να του αποδώσουµε νόηµα.
10. Λογοτεχνικό Γένος/Είδος
Είναι η κατηγορία του λογοτεχνικού έργου που έχει συγκεκριµένα χαρακτηριστικά, τυπολογία ή συµβάσεις, δηλαδή τυποποιηµένα σχήµατα που επαναλαµβάνονται στα έργα του ίδιου γένους ή είδους. Οι συγγραφείς χρησιµοποιούν αυτές τις συµβάσεις, άλλοτε υιοθετώντας τες πιστά, για να παρακολουθούν χωρίς παρανοήσεις οι αναγνώστες/-τριες την ιστορία, και άλλοτε επεµβαί-νοντας δηµιουργικά, για να αποφύγουν στερεοτυπικές επαναλήψεις. Το γένος αναφέρεται στις βασικές µορφές της λογοτεχνίας (ποίηση, πεζογραφία, θέατρο), ενώ το είδος στις υποδιαιρέσεις του κάθε γένους (π.χ. το ιστορικό µυθιστόρηµα είναι είδος στο γένος «πεζογραφία»). Η διάκριση του γένους ή είδους ορίζεται από κριτήρια: δοµής (π.χ. το σονέτο, το επιστολικό µυθιστόρηµα) έκτασης (π.χ. το διήγηµα, η νουβέλα)σκοπού ή αποτελέσµατος (π.χ. κωµωδία, τραγωδία)θέµατος (π.χ. µυθιστόρηµα επιστηµονικής φαντασίας).
Σε πολλές ταξινοµήσεις αναφέρονται και ορισµένες ενδιάµεσες µορφές µεταξύ λογοτεχνίας και γραµµατείας: δοκίµιο, βιογραφία, αυτοβιογραφία, αποµνηµονεύµατα κ.λπ.
11. Μοτίβο
Είναι ένας ευδιάκριτος και στερεότυπα επαναλαµβανόµενος θεµατικός τύπος ή φραστικός τρό-πος που επανέρχεται σταθερά και αναλλοίωτα σε ένα λογοτεχνικό έργο ή στο έργο ενός/µιας συγγραφέα ή σε ένα σύνολο λογοτεχνικών έργων. Συχνά, το θεµατικό µοτίβο χαρακτηρίζει τη λαϊκή λογοτεχνική δηµιουργία µιας ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής, π.χ. των Βαλκανίων (π.χ., η θυσία ενός ανθρώπου στα θεµέλια ενός κτίσµατος). Τα φραστικά ή εκφραστικά λογοτεχνικά µοτίβα λέγονται επίσης τυπικοί στίχοι, κοινοί τόποι ή κοινοί τύποι. Το λογοτεχνικό µοτίβο αντλεί κατευθείαν από τη δεξαµενή των λογοτεχνικών αναπαραστάσεων και δεν πρέπει να συνδέεται µε το «θέµα» ή τη «θεµατική» (π.χ. η «ξενιτιά» είναι θεµατική, ο «γυρισµός του ξενιτεµένου» είναι λογοτεχνικό µοτίβο).
12. Συγκείµενο
Είναι το πλαίσιο αναφοράς του λογοτεχνικού έργου, δηλαδή τα ιστορικά, κοινωνικά και βιογρα-φικά/ιδεολογικά δεδοµένα των συνθηκών της παραγωγής του. Τα στοιχεία του πραγµατικού κόσµου που αναπαριστώνται στα λογοτεχνικά κείµενα αποτελούν το συγκείµενό τους και συµβάλ-λουν στην ερµηνεία τους. Τέτοια στοιχεία είναι, µεταξύ άλλων, η χωρο-χρονική τοποθέτηση (πού και πότε εκτυλίσσεται αυτό που διαβάζουµε), οι ιστορικές, κοινωνικές και οικονοµικές συνθήκες του χρόνου συγγραφής, η πολιτεία και το δίκαιό της (άγραφο ή γραπτό), ο πολιτισµός, η κουλτούρα και η θρησκεία, όπως µετουσιώνονται σε διαδεδοµένες αντιλήψεις, παραδόσεις και ήθη. Όλα αυτά υποδηλώνονται στο κείµενο είτε συνδυαστικά είτε επιλεκτικά· αποτελούν βοηθητικά στοι-χεία, για να καταλάβει ο αναγνώστης/η αναγνώστρια ότι αυτό που διαβάζει αποτελεί µια µικρή φέτα ζωής του πραγµατικού κόσµου, όπως αυτός διαθλάται στο κείµενο µέσα από τη φιλοσοφική και ιδεολογική µατιά του/της συγγραφέα και από τις γλωσσικές του επιλογές. Με άλλα λόγια, διαβάζει συγκεκριµένους χαρακτήρες σε ένα συγκεκριµένο χρονικό και χωρικό περιβάλλον όχι µε τρόπο πραγµατικό και ρεαλιστικό, αλλά µέσα από το είδος της αναπαράστασης που κάνει ο/η συγγραφέας µε τις επιλογές του. Ο αναγνώστης/η αναγνώστρια καλείται να λαµβάνει υπόψη όλα αυτά και να προβαίνει σε λεπτές διακρίσεις ανάµεσα στον πραγµατικό κόσµο και το συγκείµενο.
13. Χαρακτήρες/Πρόσωπα
Είναι τα πλασµατικά πρόσωπα που συναντάµε στα λογοτεχνικά έργα, κυρίως στα πεζογραφικά και τα θεατρικά. Στα αφηγηµατικά έργα οι χαρακτήρες αναπαριστώνται µε τη δράση και τα λόγια τους, τις σχέσεις που αναπτύσσουν µε άλλους χαρακτήρες, το πώς οι άλλοι τους βλέπουν, µε την κατανόηση της ονοµατοδοσίας τους και µε την περιγραφή ή και τα σχόλια του αφηγητή. Για να παρακολουθήσει ο αναγνώστης/η αναγνώστρια την εξέλιξη ενός χαρακτήρα στην πορεία της πλοκής, µπορεί να αναζητήσει τις επιθυµίες και τα κίνητρα της δράσης του, την τακτική που ακολουθεί, την ηθική διαδροµή του, τις καταστάσεις ή τα πρόσωπα µε τα οποία συνεργάζεται ή συγκρούεται για να πετύχει τον στόχο του. Ο κεντρικός χαρακτήρας µέσα από τον οποίο παρακολουθούµε την πλοκή ονοµάζεται πρωταγωνιστής. Σε σύγχρονες αφηγήσεις υπάρχουν πολλοί πρωταγωνιστές, και τα πρόσωπα συµπληρώνουν το ένα το άλλο.
Περισσότερο εκπαιδευτικό υλικό για το Λύκειο εδώ.
