Γράφει η Φειδά Δημ. Φωτεινή, ειδική παιδαγωγός
Φωνολογική ενημερότητα είναι η ικανότητα των παιδιών να αντιλαμβάνονται ότι οι προτάσεις αποτελούνται από λέξεις, οι λέξεις από συλλαβές και οι συλλαβές από φωνήματα. Είναι μια σημαντική δεξιότητα για την εκμάθηση της γραφής και της ανάγνωσης, ενώ ελλείψεις στη γλωσσική αυτή δεξιότητα μπορεί να σηματοδοτήσουν την ύπαρξη μελλοντικών μαθησιακών δυσκολιών. Αντίθετα, ένα παιδί προσχολικής ηλικίας που παρουσιάζει ανεπτυγμένη φωνολογική ενημερότητα, έχει μεγάλες πιθανότητες να παρουσιάσει και ανεπτυγμένη ικανότητα στη γραφή και την ανάγνωση.
Η φωνολογική ενημερότητα είναι μια δεξιότητα την οποία μπορούν να καλλιεργήσουν και οι ίδιοι οι γονείς μέσα από απλές δραστηριότητες σε παιγνιώδη μορφή στο σπίτι. Παρακάτω παρατίθενται μερικές ενδεικτικές δραστηριότητες τις οποίες μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι γονείς στο σπίτι γι’ αυτόν τον σκοπό.
Σε κάθε δραστηριότητα, για να έχει νόημα και αξία για το παιδί, φροντίστε να υπάρχει μια αμοιβή. Ένα αυτοκόλλητο, μια σφραγίδα και όταν π.χ. συγκεντρώσει αρκετές- αυτό το ρυθμίζετε ανάλογα με τις αντοχές, τις επιδόσεις και το επίπεδο του παιδιού- είναι νικητής/ νικήτρια. Είναι πολύ χρήσιμο όχι μόνο το παιδί να παίζει, αλλά και ο γονιός να παίρνει μέρος στο παιχνίδι και να απαντά και αυτός σε ανάλογες ερωτήσεις. Πολύ χρήσιμο και αστείο για τα παιδιά είναι ο γονιός να «κάνει λάθος» και το παιδί να είναι στην ευχάριστη θέση να τον διορθώνει! Αυτό αν είναι βέβαια σε θέση να το κάνει.
ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΑΡΧΙΚΟΥ ΦΩΝΗΜΑΤΟΣ: Να είναι δηλαδή σε θέση το παιδί να διακρίνει με ποιο φθόγγο/γράμμα αρχίζει κάθε λέξη.
1. Γονιός: Θα σου πω μερικές λέξεις. Κάθε φορά θα μου λες ποια φωνή ακούς πρώτη.
Παράδειγμα: έχω → ε, ζάχαρη → ζ
αβγό……., εκδρομή ……., σήμερα……., θύμωσα……., τρύπα……., κλειδώνω…… και ό,τι άλλη λέξη μπορείτε να σκεφτείτε.
Αρχικά δουλέψτε με λέξεις απλές για το παιδί ξεκινώντας από δισύλλαβες με σφσφ π.χ. παπί και αυξήστε σταδιακά τη δυσκολία. Όταν εξοικειωθεί αρκετά μπορείτε να βάλετε και λέξεις με δίψηφα σύμφωνα όπου το παιδί θα πρέπει να λέει τον ήχο που ακούει στην αρχή της λέξης π.χ. μπότα →μπ
2. Γεμίζω το σακούλι! Παίξτε μαζί με το παιδί δίνοντάς του έναν ήχο π.χ. «β» και να πρέπει να γεμίσετε ένα σακουλάκι με καραμέλες, αυτοκόλλητα ή μπίλιες για κάθε λέξη από «β» που θα σας πει το παιδί.
ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΕΛΙΚΟΥ ΦΩΝΗΜΑΤΟΣ: Να είναι δηλαδή σε θέση το παιδί να διακρίνει ποιος φθόγγος/γράμμα ακούγεται στο τέλος κάθε λέξης.
Γονιός: Θα σου πω μερικές λέξεις. Κάθε φορά θα μου λες ποια φωνούλα ακούς στο τέλος.
Παράδειγμα :αυλή → η, λύκος → σ
σόμπα……., αφτί……., έργο……., αργός……., πάρε……., μιλούν…….
Αν χρειαστεί γινόμαστε «αστείοι» φωνάζοντας πιο έντονα το τελικό φώνημα π.χ. αυλή: Αυλήηηηηηηηη «Τι φώναξα στο τέλος;»
ΟΜΟΙΟΤΗΤΑ ΑΡΧΙΚΗΣ ΣΥΛΛΑΒΗΣ: Να είναι σε θέση δηλαδή το παιδί να αναγνωρίζει λέξεις που αρχίζουν με την ίδια συλλαβή.
1. Γονιός: Θα σου πω τρεις λέξεις και θα μου βρίσκεις ποια δεν ταιριάζει, ποια δεν αρχίζει με την ίδια φωνούλα.
Παράδειγμα: σύκο – σύρμα – τόξο (δεν ταιριάζει το τόξο),
καπέλο – κανάτα – βιβλίο( δεν ταιριάζει το βιβλίο)
κήπος – Κίνα – πηλός καρέκλα – πιρούνι – πυρετός
σώμα – ρόδι – σόλα φιδάκι – θάλασσα – φυλάω
2. Βάλτε μπροστά στο παιδί διάφορες εικόνες με λέξεις, μερικές εκ των οποίων αρχίζουν με το ίδιο γράμμα. Ζωγραφίστε ένα τρένο, ένα σπίτι και βάλτε στην ατμομηχανή, στον 1ο όροφο κλπ μια λέξη στόχο. Ζητήστε από το παιδί να βάλει στα βαγόνια του τρένου ή στους υπόλοιπους ορόφους μόνο τις εικόνες που αρχίζουν με το ίδιο γράμμα της λέξης στόχου.
ΑΝΑΛΥΣΗ ΛΕΞΗΣ ΣΕ ΣΥΛΛΑΒΕΣ: Να είναι δηλαδή σε θέση το παιδί να χωρίζει τις λέξεις που ακούει σε συλλαβές. Ονομάζουμε τις συλλαβές κομμάτια, παλαμάκια, παρεούλες, ανάλογα με το επίπεδο του παιδιού και τον τρόπο προσέγγισης του στόχου.
Θέλω να χωρίσεις σε κομματάκια τη λέξη που θα σου πω και να μου τα πεις ένα- ένα ξεχωριστά, όπως στο παράδειγμα που θα κάνουμε.
Παράδειγμα: μπάλα→μπα-λα, ελάφι→ε- λα- φι, τηλέφωνο→τη-λε-φω-νο.
Όλα, μάτι, στρώνω, όνομα, χάλασε, φορτηγό, ελέφαντας, περιστέρι, καταστρέφω, αρχηγός, αστροπελέκι, καταστροφέας. . .
*Μπορείτε να χρησιμοποιείτε εικόνες, σφραγίδες ή και ζωγραφιές του παιδιού και να οπτικοποιείτε τις συλλαβές με κουτάκια.
* Αφού φτιάξει κουτάκια μπορείτε να τα ζωγραφίσετε με διαφορετικό χρώμα και να ρωτάτε τι φωνάζει το κάθε κουτάκι ή σε ποιο κουτάκι ακούγεται η κάθε φωνούλα που λέτε.
π.χ. βαρέλι
Ποια παρεούλα- συλλαβή ακούγεται στο μπλε κουτάκι; στο πορτοκαλί; . . . ή σε ποιο κουτάκι ακούγεται η παρεούλα- συλλαβή «λι»;
ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΥΛΛΑΒΩΝ: Να είναι σε θέση το παιδί να ακούει τις συλλαβές από τις οποίες αποτελείται.
Γονιός: «Θέλω να γίνεις μάγος και να μαντέψεις ποια λέξη έχω στο μυαλό μου, ακούγοντας τις φωνούλες που θα σου πω»:
Μπορείτε σε όλες τις ασκήσεις να κάνετε πιο παιγνιώδη την εκφώνηση. π.χ. Η μαμά πήρε το ψαλίδι και έκοψε τις λέξεις σε κομμάτια, εσύ με το ραβδί σου, με τη φανταστική σου κόλλα κ.ά. θα τις κολλάς και θα μαντεύεις ποια λέξη χάλασε η μαμά/ ο μπαμπάς.
Παράδειγμα: που-λι →πουλί, λου-λου-δι →λουλούδι, μα-θη-μα →μάθημα
μυ-γα, νυ-χι, ψη-νω, του-βλο, πο-τα-μι, κι-θα-ρα, φα-γη-το, α-θλη-της
ΟΜΟΙΟΤΗΤΑ ΤΕΛΙΚΗΣ ΣΥΛΛΑΒΗΣ/ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΟΜΟΙΟΚΑΤΑΛΗΞΙΑΣ: Να είναι σε θέση το παιδί να αναγνωρίζει ποιες λέξεις ακούγονται ίδια στην κατάληξή τους.
1. Γονιός: Θα σου πω τρεις λέξεις και θα μου βρίσκεις ποιες ταιριάζουν, ποιες ακούγεται ίδια στο τέλος.
Παράδειγμα: μαρούλι – χερούλι (ταιριάζουν), μήλο – ξύλο (ταιριάζουν),
μπουκάλι – βιβλίο (δεν ταιριάζουν)
χέρι – ταίρι τραγούδι – γαρίδα
τόνος – πόνος αστείο – σχολείο
σανίδα – νησίδα καπέλο – πινέλο
ψαλίδι – σπίτι παγίδα – μολύβι
καθρέφτης – πέφτεις- χελώνα
2.Γονιός: Θα σου πω τρεις λέξεις και θα μου βρίσκεις ποια δεν ταιριάζει, ποια δεν ακούγεται ίδια στο τέλος.
Παράδειγμα: δώρο – κάρο –πανί (δεν ταιριάζει το πανί)
σανός – θείος – μονός (δεν ταιριάζει ο θείος)
φέτα – γάτα – χέρι ζυμάρι – γαϊδούρι – καλάμι
ζάρι – ξύδι – χάδι βύσσινο – καράβι – άφθονο
3. Διαβάζετε στο παιδί διάφορα ποιηματάκια ή λέτε παιδικά τραγουδάκια που περιέχουν λέξεις με ομοιοκαταληξία και ανά στίχο ή δίστιχο (ανάλογα με το ποίημα/ τραγούδι) ζητήστε από το παιδί να βρει και να σας πει τις λεξούλες που μοιάζουν, γιατί ακούγονται ίδια στο τέλος. Δημιουργείστε συνθήκες ώστε να είναι δελεαστική η δραστηριότητα. Π.χ. για κάθε σωστό ζευγάρι λέξεων κερδίζει και ένα κομμάτι από το αγαπημένο του πάζλ ή κομμάτια από τα Legoγια να φτιάξει μια κατασκευή μετά το πέρας της άσκησης.
ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΟΜΟΙΟΚΑΤΑΛΗΞΙΑΣ: Να είναι σε θέση να συμπληρώνει μόνο του λέξεις σε προτάσεις, φράσεις με στόχο την ομοικαταληξία.
Θα σου λέω ένα μισοτελειωμένο ποιηματάκι και εσύ θα το συμπληρώνεις
Παράδειγμα: Κάτω από το κρεβατάκι / βρήκα εχθές ένα …(σκυλάκι ή φιογκάκι ή αστεράκι)
Θέλω να φάω μια σαλάτα / ή αλλιώς μία …………………..
Ήρθε ένας ποντικούλης / που ήτανε πολύ …………………..
Δε μου αρέσει να σκουπίζω, ούτε και να …………………..
ΑΦΑΙΡΕΣΗ ΑΡΧΙΚΗΣ ΣΥΛΛΑΒΗΣ: Να είναι σε θέση το παιδί να αναγνωρίζει ποια λέξη προκύπτει όταν αφαιρέσουμε την αρχική συλλαβή.
Θα σου πω μερικές λέξεις. Θέλω να μου πεις αυτό που μένει αν βγάλουμε το πρώτο κομμάτι τους. Αν δυσκολεύεται το παιδί μπορείτε να χρησιμοποιήσετε, όπως παραπάνω, τα κουτάκια με διαφορετικό χρώμα για κάθε συλλαβή και να αφαιρείται το κουτάκι που πρέπει , για να έχει το παιδί οπτικό βοήθημα.
Παράδειγμα: κάτω → τω, ποτήρι →τήρι
κερί ………………….., ταξίδι………………….., κάδρο………………….., δασκάλα…………………..
π.χ. με κουτάκια ταξίδι
Φωνάζετε τη λέξη δείχνοντας ένα- ένα κουτάκι με έμφαση. Κάνετε την ερώτηση «Τι θα μείνει αν από τη λέξη ταξίδι, βγάλω το «τα»;» και παράλληλα αφαιρείτε το κόκκινο κουτάκι.
ΑΦΑΙΡΕΣΗ ΤΕΛΙΚΗΣ ΣΥΛΛΑΒΗΣ: Να είναι σε θέση το παιδί να αναγνωρίζει ποια λέξη προκύπτει όταν αφαιρέσουμε την τελική συλλαβή.
Γονιός; Θα σου πω μερικές λέξεις. Θέλω να μου πεις αυτό που μένει αν βγάλουμε το τελευταίο κομμάτι τους.
Θυμηθείτε τις πιο ελκυστικές οδηγίες! Π.χ: Κρατήστε ένα ποντικάκι από τα παιχνίδια του και πείτε: Το ποντικάκι πείνασε και τρώει τις παρεούλες από τις λέξεις! Μπορείς να μαντέψεις ποια λέξη μένει κάθε φορά;
Παράδειγμα: μάνα→μα, βαρέλι →βαρέ
νίκη…………………., γαλανός…………………., βρέχω…………………., προτιμώ ………………….
Μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα κουτάκια, όπως παραπάνω, με τη διαφορά ότι θα παίρνετε το τελευταίο κουτάκι.
ΠΡΟΣΘΕΣΗ ΑΡΧΙΚΗΣ ΣΥΛΛΑΒΗΣ: Να είναι σε θέση το παιδί να αναγνωρίζει ποια λέξη προκύπτει όταν προσθέσουμε μια συλλαβή στην αρχή.
Γονιός: Θα παίξουμε με τις λέξεις!!! Θα φτιάχνουμε καινούριες λέξεις με φωνούλες που θα σου λέω. Θα σου πω κάποιες λέξεις και εσύ θα τις μεταμορφώνεις. Θα μου λες ποια λέξη γίνεται, αν βάλουμε στην αρχή το κομματάκι που θα σου πω.
Παράδειγμα: τάτα (+πα)→ πατάτα, σήμα (+μα)→μάσημα
λινο (+σε) ……., ρεμα (+φο) ……., νικι (+μα) …….,
χανο(+λα) ……., ράφι(+χω) ……., χυνε(+πα) …….,
Και εδώ αν το παιδί δυσκολεύεται δίνουμε οπτικό βοήθημα με κουτάκια που προσθέτουμε.
ΠΡΟΣΘΕΣΗ ΤΕΛΙΚΗΣ ΣΥΛΛΑΒΗΣ: Να είναι σε θέση το παιδί να αναγνωρίζει ποια λέξη προκύπτει όταν προσθέσουμε μια συλλαβή στο τέλος.
Γονιός: Θα σου πω κάποιες λέξεις. Θα μου λες αυτό που γίνεται, αν βάλουμε στο τέλος το κομματάκι που θα σου πω.
Παράδειγμα: ρίγα (+νη) → ρίγανη, γύρι (+ζω) → γυρίζω
λεμό (+νι) …….., λιμα (+νι) …….., δοξα (+ρι) ……..,
ζυγω(+νω) …….., σακα(+κι) …….., φωτι(+ζω) ……..,
ΣΥΝΘΕΣΗ ΦΩΝΗΜΑΤΩΝ: Να είναι σε θέση το παιδί να συνθέτει τους ήχους/φθόγγους που ακούει και να λέει ποια λέξη φτιάχνουν.
Γονιός: Θα σου πω μερικές φωνούλες/ήχους στη σειρά. Θέλω να μαντέψεις ποια λεξούλα θα πω.
Παράδειγμα: έ-λ-α → έλα, ρ-ύ-ζ-ι →ρύζι
έ-ν-α…….., ώ-ρ-α…….., β-ή-χ-ω…….., γ-ά-τ-α……….., β-α-ρ-έ-λ-ι………….., π-η-γ-ά-δ-ι…………………, π-ε-ντ-ε…….., τ-ρ-ε-χ-ω…………….., κ-ο-λ-π-ο………….
Ο βαθμός δυσκολίας των λέξεων αυξάνει προοδευτικά. Στην αρχή απλές δισύλλαβες, τρισύλλαβες και μετά λέξεις που έχουν μέσα «μπ» , «ντ» ,«σπ», «τρ» κ.ά.
ΑΝΑΛΥΣΗ ΛΕΞΗΣ ΣΕ ΦΩΝΗΜΑΤΑ: Να είναι σε θέση το παιδί να αναλύει σε ήχους/φθόγγους που μια λέξη που ακούει.
Γονιός: Θα σου πω μερικές λέξεις. Θέλω να μου τις πεις αργά, λέγοντας τώρα εσύ τους ήχους που φτιάχνουν τη λεξούλα .
Παράδειγμα: σαν → σ-α-ν, βίδα → β-ι-δ-α
όλο…………, εγώ …………, πόλη…………, χθες…………, γέρος…………, νότος…………
Ομοίως και εδώ ως προς τον βαθμό δυσκολίας των λέξεων.