Αστικοποίηση - Αλλοτρίωση - Μαζοποίηση - Κριτήριο αξιολόγησης συνεξέτασης Γλώσσας και Λογοτεχνίας Γ' Λυκείου

KEIMENO 1

Η δύναμη της μάζας

Έως ποιο βαθμό οι αντιλήψεις, οι κρίσεις, οι αποφάσεις μας στην καθημερινή ζωή είναι "δικές μας" και όχι αποτέλεσμα επιρροής της κοινωνίας απάνω μας; Το ερώτημα θα σκανδαλίσει ίσως τον αμύητο στα προβλήματα της κοινωνικής ψυχολογίας αναγνώστη, έχει εντούτοις το λόγο του. Δεν είμαστε τόσο "ελεύθεροι" να σχηματίζομε τις εντυπώσεις, τις πεποιθήσεις, το πρόγραμμα των επιδιώξεων μας, όσο νομίζομε. Το κοινωνικό σώμα, η "ομάδα" μέσα στην οποία έχομε ενταχθεί(από τη γλώσσα που μιλούμε, από το Θεό που λατρεύομε, από την ανατροφή και την εκπαίδευση που έχομε πάρει, από το επάγγελμα που ασκούμε κτλ.) καθορίζει σε τέτοιαν έκταση και σε τόσο βάθος τον τρόπο και τα μέτρα με τα οποία αντιλαμβανόμαστε και σημασιολογούμε τα πράγματα και τα γεγονότα, ώστε κάθε άλλο παρά "δικές μας", με την αυστηρή έννοια της λέξης, είναι οι αλήθειες και οι αξίες μας. Φυσικά τούτο δεν το παραδέχεται ο εγωισμός μας.

- Βλέπω με τα δικά μου μάτια, λέμε, και κρίνω με το δικό μου μυαλό.

- Με δική μου πρωτοβουλία αποδοκιμάζω αυτήν την ιδεολογία και είμαι υπεύθυνος.

- Η αλήθεια που υποστηρίζω είναι ολοφάνερη' δε μου την υπέβαλαν άλλοι.

Μια βαθύτερη όμως διερεύνηση (που μπορούμε και οι ίδιοι να κάνομε μέσα μας, εάν έχομε το θάρρος να ανατάμομε τον εαυτό μας) θα μας πείσει ότι σε αναρίθμητες περιπτώσεις η πνευματική μας ανεξαρτησία είναι ένας ωραίος μύθος. Η όραση, η κρίση, η πίστη "μας" είναι η όραση, η πίστη της κοινωνικής φάλαγγας με την οποία συμπορευόμαστε. Το φαινόμενο τούτο στη γλώσσα της επιστήμης λέγεται "κοινωνικός κομφορμισμός".

"Κοινωνικού κομφορμισμού" περιπτώσεις μπορεί ο καθένας μας να αναφέρει πάμπολλες από την προσωπική του πείρα. Από την εκούσια αλλά και ακούσια υποταγή στο συρμό έως τις ομαδικές ιδεοληψίες (ακόμη και παραισθήσεις) που παρουσιάζονται σε ώρες πολεμικής αναταραχής και θρησκευτικής έξαρσης ή πανικού από θεομηνίες και επιδημίες. Είναι απίστευτο το πόσο εύκολα, ακόμα και σε ομαλές περιστάσεις, διαδίδονται οι ομαδικές πλάνες, όπως λ.χ. η πίστη στη θεραπευτική δύναμη ενός κοινού βοτάνου, ή η υπόθεση ότι αυτή ή εκείνη η σύμπτωση αποτελεί κακόν οιωνό, ή η βεβαιότητα ότι οι ''μάγισσες" είναι όργανα του Σατανά και πρέπει να καίγονται κτλ. Άλλωστε, θα έχομε όλοι παρατηρήσει ότι αρκεί μια είδηση, έστω και εξωφρενική, να δημοσιευτεί σ' ένα έντυπο μεγάλης κυκλοφορίας ή να μεταδοθεί από το ραδιόφωνο με έμφαση, για να γίνει πιστευτή. 

Οι ψυχολόγοι και οι κοινωνιολόγοι που έχουν μελετήσει το φαινόμενο, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ο κομφορμισμός αυτός, τάση ισχυρή και επίμονη, πηγή του έχει την κοινωνική φύση του ανθρώπου. Ζώο κατ' εξοχήν κοινωνικό ο άνθρωπος, όταν έρχεται αντιμέτωπος με σημαντικές για τη συλλογική ζωή "δοξασίες της μάζας", αισθάνεται ζωηρότερο ενδιαφέρον για τη συντήρηση των λαϊκών εξηγήσεων που κρατούν συμπαγή την ομάδα, παρά για τις κριτικές αναλύσεις που μπορούν να τη διαιρέσουν και να τη διαλύσουν.  'Χρειάζεται" τους άλλους, τον αριθμό, το πλήθος: στο πανηγύρι, στο θέαμα, στον περί­πατο - και στο καφενείο ή στο εστιατόριο. Δε "χαίρεται" τις ανέσεις της ζωής και τις πιο στοιχειώδεις, παρά συντροφεμένος. Πρέπει να τις μοιραστεί, κατά κάποιο τρόπο, με άλλους, για να τις απολαύσει. Και για να τους κρα­τήσει κοντά του αυτούς τους άλλους, είναι έτοιμος να κάνει πολλές παραχωρήσεις στις κρί­σεις και στο γούστο του: να μπει στο δικό τους διανοητικό ορίζοντα, να συμμεριστεί τα συναισθήματά τους, να παραδεχτεί τις προτιμήσεις τους.

Έχομε λοιπόν καταδικαστεί να είμαστε αιχμάλωτοι της συμβιωτικής ομάδας; Θα παρεξηγούσε τη θέση μας εκείνος που θα την ερμήνευε με αυτό τον τρόπο. Όχι υποχείριος, υποκείμενος στις ιδέες και στις τάσεις του κοινωνικού σώματος είναι ο άνθρωπος. Το οργανωμένο πλήθος, η κοινωνική ομάδα μάς στηρίζει, μας προστατεύει, αλλά και θολώνει την όραση, μηχανοποιεί τη συμπεριφορά, δένει τη σκέψη. Από τη δουλεία αυτή σώζεται μόνο ο επώνυμος άνθρωπος που θα ορθώσει την κεφαλή του πάνω από τον ορίζοντα της μάζας και θα τολμήσει ν' αντικρίσει με τις δικές του διανοητικές δυνάμεις τα πράγματα, με τη δική του βούληση τις περιπλοκές της ζωής, με τη δική του ευαισθησία το θέαμα του κόσμου. Ας θυμηθούμε εδώ τα βαθυστόχαστα λόγια του Nietzsche: "Πόσην αλήθεια σηκώνει, πόσην αλήθεια αποτολμάει ένα πνεύμα; Αυτό έγινε για μένα, ολοένα και πιο πολύ, το αληθινό μέτρο των αξιών. Η πλάνη δεν είναι τύφλωση, η πλάνη είναι ανανδρία. Στη γνώση, κάθε κατάκτηση, κάθε βήμα εμπρός προέρχεται από το θάρρος, από τη σκληρότητα απέναντι στον εαυτό μας, από την εντιμότητα απέναντι στον εαυτό μας".

Ε. Π. Παπανούτσος, "Το δίκαιο της πυγμής"

ΚΕΙΜΕΝΟ 2

Η ψυχολογία της μάζας

Η μαζοποίηση κλείνει μέσα της διαβρωτική και διαλυτική δύναμη, η οποία προσβάλλει κατά προτίμηση την προσωπικότητα του ανθρώπου, την αυθυπαρξία του, και του αρπάζει κατά πρώτο και κύριο λόγο την αυτοαξία του. Η μάζα, το κοινωνικό αυτό κατασκεύασμα, που τα μέλη της είναι ανάμεσα τους συνδεδεμένα με μια αμοιβαία μεταβίβαση και μετάδοση συναισθηματικών και μόνο καταστάσεων, στη δράση της παρουσιάζει κάτι το νέο, αυτό που δεν μπορεί χωρίς άλλο να παραχθεί από τα ατομικά δεδομένα. Έχει μια ιδιαίτερη «ψυχή», μιαν «ένωση», μέσα στην οποία ο άνθρωπος πέφτει και χάνεται. Δεν είναι πια «αυτός» ο οποίος κατευθύνει τις πράξεις του, τις σκέψεις του και τις αποφάσεις του, παρά η «μαζική ψυ­χή». Αυτή κυριαρχεί στο άτομο και το κάνει ασύνειδο εκτελεστικό της όργανο. Η προσωπι­κότητα διαρρέει, διαλύεται μέσα στο «χωνευτήρι» του μαζικού συνόλου.

Το άτομο μέσα στη μάζα μπορεί να προβεί σε κάθε είδος ανηθικότητας, επειδή μέσα σ’ αυτή ζει ως ανώνυμο. Αυτή του η ανωνυμία το απαλλάσσει από κάθε προσωπική ευθύνη. Όταν όμως χαλαρώνεται ή αφανίζεται η συνείδηση της ευθύνης, εκεί προβάλλει το αχαλίνω­το των παθών και των ενστίκτων. Πάντα η φυγή προς τη μάζα είναι η φυγή του ανθρώπου από την ευθύνη.

Ο άνθρωπος μέσα στη μάζα υφίσταται πνευματική υποδούλωση. Φτάνει σε κατάσταση έντονης έξαψης, ώστε ν’ αφανίζεται κάθε ίχνος αυτοκυριαρχίας. Το άτομο μέσα στη μάζα χάνει κάθε φρόνηση και αδυνατίζει έντονα η νοητική και η κριτική δύναμη του. Γίνεται έρμαιο κάθε είδους επιρροής και επίδρασης. Υποβάλλεται εύκολα, χάνει τη δύναμη της σκέψης. Η προσεκτική εξέταση δεν υπάρχει. Η σκέψη στενεύει και γίνεται μονόπλευρη. Δεν μπορεί να διακρίνει το καλό από το κακό, το δίκαιο από το άδικο. Το δίκαιο το τοποθετεί πάντα από το μέρος της μάζας, στη δύναμη της  χάνει τέλεια την πρωτοβουλία του. Περιμένει να του πουν τι θα κάνει. Γι’ αυτόν σκέπτεται «ο υπεύθυνος».

Χάνει τον έλεγχο επάνω στη βούληση του, ώστε να γίνεται εξαιρετικά εύπιστος και στις ουτοπιστικές του αρχηγού εξαγγελίες. Πιστεύει στην πραγματοποίηση της ουτοπίας. Πιστεύ­ει κατεξοχήν στα «παχιά» λόγια του δημαγωγού. Το άτομο μέσα στη μάζα υπνωτίζεται σε σημείο να μη βλέπει τι γίνεται γύρω του, γι’ αυτό κι ακολουθεί εκείνον που θα υποσχεθεί το άφταστο. Ο άνθρωπος της μάζας δεν κρίνει, παρά μιμείται· παντού μιμείται και προπαντός στην έκφραση. Επαναλαμβάνει συνθήματα και φράσεις, χειρονομίες, ακόμη και λέξεις, όλα κομμένα στο ίδιο μέτρο και σχήμα, από την ίδια μηχανή βγαλμένα. Αμβλύνεται η μνήμη του και η ανάμνηση του. Χάνει τη δύναμη της αυτοσυγκέντρωσης.

Ο άνθρωπος της μάζας μπορεί να πιστέψει και την πιο απίθανη διάδοση. Αναστέλλεται στα κέντρα της σκέψης του, από καιρό σε καιρό, η ενέργεια για λογική σκέψη και μπορεί έ­τσι να του βάλει κανένας μέσα στο μυαλό παραστάσεις και σκέψεις τέτοιες, που, όσο κι αν είναι ανύπαρκτες, ο άνθρωπος της μάζας να τις βλέπει σαν υπαρκτές. Σκέψεις που σε άλλες περιστάσεις θα τις αναγνώριζε ως φαντασιοπληξίες, η μάζα τις δέχεται σαν απόλυτα στην πράξη εφαρμόσιμες. Εμπόδιο δεν υπάρχει γι’ αυτήν: Όσο πιο «εξτρεμιστική» είναι μια θεω­ρία, τόσο και πιο εύκολα τη δέχεται. Αποκτά μια τάση προς μια αχαλίνωτη πραγματοποίηση ιδεών και γνωμών, που τις έβαλαν στο κεφάλι της.

Ο άνθρωπος της μάζας λένε οι ψυχολόγοι, ότι παθαίνει τούτο: δέχεται τους εσωτερι­κούς τρόπους των άλλων, τη σκέψη τους, χωρίς να του γίνεται καν συνειδητή αυτή η κατά­σταση του. Παίρνει θέση απέναντι στα πράγματα με τη παραίσθηση πως αυτή η στάση του είναι αυθύπαρκτη και αυτόνομη, ότι είναι πραγματικά δική του θέση, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτε δικό του, παρά μια σκέψη και μια θέση που του μεταβίβασαν, που του έβαλαν μέσα στο κεφάλι του. Κι αυτό γίνεται γιατί ο άνθρωπος μέσα στη μάζα έχασε το εγώ του και παραδόθηκε σύψυχα στην ξένη επίδραση, στην ξένη επιρροή.

Ι. Ν. Ξηροτύρης

ΚΕΙΜΕΝΟ 3

Η τελευταία ελευθερία - Αντώνης Σαμαράκης

Οι πολίτες απαλλάσσονται αυτομάτως από το βάρος του εσωτερικού κόσμου…

Άρθρον 3^ον

1. – Το Κράτος δια του παρόντος Νόμου καθορίζει το περιεχόμενον του «εσωτερικού κόσμου» των πολιτών, επιφυλάσσον εις εαυτό το δικαίωμα, αν ήθελε παρουσιασθή ανάγκη σχετική προς την Μαζικήν Παραγωγήν, να καταργήση, συμπληρώση ή όπωσδήποτε τροποποιήση τα δια του παρόντος Νόμου οριζόμενα.

2. – Εις εκτέλεσιν των ανωτέρω, από της ισχύος του παρόντος Νόμου, οριζομένης δια σήμερον και ώραν 09.22 ακριβώς, εις τον «εσωτερικόν κόσμον» απάντων των πολιτών και καθ” άπαν το Κράτος κηρύσσεται κατάστασις Μαζικής Ευτυχίας.

Κατά συνέπειαν, από τις 09.22 ακριβώς ώρας της σήμερον πάντες οι πολίται αυτομάτως και φυσιολογικώς καθίστανται ευτυχείς, αποκλειόμενης οιασδήποτε παρεκκλίσεως εκ της ως ανωτέρω καταστάσεως του «εσωτερικού κόσμου» αυτών. …

Με μια μικρή κίνηση του δεξιού του χεριού, ο Μαζικός Υπεύθυνος έκανε στη στιγμή να πάψουν και τα χειροκροτήματα και το Εμβατήριο του Μαζικού Ενθουσιασμού. –

Ήμουν βέβαιος… ήμουν απόλυτα βέβαιος για το Μαζικό ενθουσιασμό που θα προκαλούσε σε σας… και στους 3307 υπλλήλους του Υπουργείου Μαζικής Πρωτοβουλίας, και στους 3307 χωρίς καμία εξαίρεση, ο Νόμος 11.113.303… ο καταπληκτικός, ο μεγαλειώδης Νόμος 11.113.307… ο Νόμος αυτός που ανοίγει καινούργιες ασύλληπτες προοπτικές στη Μαζική Παραγωγή του Κράτους μας και συνεπώς στη Μαζική Ζωή.

Με το νόμο 11.113.303, το Κράτος έρχεται και παίρνει επάνω του το βάρος του «εσωτερικού κόσμου» των πολιτών… Οι πολίτες απαλλάσσονται αυτομάτως από το βάρος του εσωτερικού κόσμου…Ο «εσωτερικός κόσμος» των πολιτών ρεγουλάρεται σύμφωνα με τις διατάξεις του Νόμου…Τι καταπληκτική, τι μεγαλειώδης απλοποίηση!…

Να, είναι ακριβώς 9.22…Η μεγάλη στιγμή έφτασε… Ο νόμος 11.113.303 άρχισε τη στιγμή αυτήν να ισχύει… Από τη στιγμή αυτήν ο «εσωτερικός κόσμος» των πολιτών είναι υπόθεση του Κράτους, αποκλειστικά του Κράτους!

Προς τι όλα αυτά τα συναισθήματα που ανακόπτουν την ορμή μας για τη Μαζική Παραγωγή; Προς τι όλες αυτές οι φροντίδες και οι έγνοιες για τον «εσωτερικό κόσμο»;

Ας τον αφήσουμε λοιπόν τον περιβόητο αυτόν «εσωτερικό κόσμο» στα χέρια, στα σιδερένια χέρια του Κράτους… ακριβώς όπως έχουμε αφήσει στα χέρια του Κράτους και τη Μαζική Παραγωγή… το μεγάλο, το υψηλό, το μοναδικό Ιδεώδες της Μαζικής Ζωής μας: τη Μαζική Παραγωγή.

H ώρα είναι 9.25… Τρία λεπτά που άρχισε να ισχύει ο Νόμος 11.113.303… Τρία λεπτά που αυτομάτως απλώθηκε σ” όλο το Κράτος μας η Μαζική Ευτυχία… στον «εσωτερικό κόσμο» όλων των πολιτών απλώθηκε αυτομάτως η Ευτυχία…

Ο τύπος του νέου πολίτη δημιουργήθηκε σήμερα… έτσι φτάσαμε σε πλήρη ενότητα… σε τέλειο συντονισμό στον τομέα της Μαζικής Παραγωγής… Δημιουργήθηκε ο τύπος του νέου πολίτη!

Όλοι μας γνωρίζουμε πως το άλφα και το ωμέγα στη Μαζική Παραγωγή είναι η τυποποίηση των προϊόντων…

Έχουμε τώρα τυποποιημένη και την Ευτυχία… τη Μαζική Ευτυχία… και θα καλπάσουμε όλοι μαζί στην καταπληκτική, τη μεγαλειώδη εξόρμηση για τη Μαζική Παραγωγή…»

«Η τελευταία ελευθερία», από το βιβλίο «Αρνούμαι» του Αντώνη Σαμαράκη

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

ΘΕΜΑ Α

Να συντάξετε την περίληψη του μη λογοτεχνικού κειμένου 1 (100- 120 λέξεις). Μονάδες 15

ΘΕΜΑ Β

Ερώτημα 1

Διαβάζοντας το κείμενο 1 και το κείμενο 2, ποια συμπεράσματα εξάγετε σχετικά με τη δύναμη της μάζας; Μονάδες 10

Ερώτημα 2

α. « - Βλέπω με τα δικά μου μάτια, λέμε, και κρίνω με το δικό μου μυαλό.

- Με δική μου πρωτοβουλία αποδοκιμάζω αυτήν την ιδεολογία και είμαι υπεύθυνος.

- Η αλήθεια που υποστηρίζω είναι ολοφάνερη' δε μου την υπέβαλαν άλλοι.»

Για ποιο λόγο χρησιμοποιείται ευθύς λόγος στο κείμενο; Μονάδες 5

β. Με ποιους τρόπους οργανώνεται ο λόγος στην τρίτη παράγραφος του κειμένου 1 και στην πρώτη παράγραφος του κειμένου 2;
Μονάδες 5

γ. Να σχολιάσετε τη λειτουργία του ερωτήματος στην αρχή της πρώτης παραγράφου του κειμένου 1.
Μονάδες 5

Ερώτημα 3

Να βρείτε 3 στοιχεία του κειμένου 1 που να αποδεικνύουν ότι είναι δοκίμιο και να αιτιολογήσετε την επιλογή σας.
Μονάδες 10

ΘΕΜΑ Γ

Πώς αντιλαμβάνεστε τη "Μαζική Ευτυχία" για την οποία μιλά ο "Μαζικός Υπεύθυνος" στο κείμενο 3; Να σχολιάσετε την επικαιρότητα του διηγήματος. Μονάδες 15

ΘΕΜΑ Δ

Είναι πρόδηλο ότι το φαινόμενο της μαζοποίησης αποτελεί ένα σημαντικό πρόβλημα για τις σύγχρονες κοινωνίες και όχι μόνο. Ο σύγχρονος άνθρωπος μέσα από κάποιους μηχανισμούς τυποποιείται και μαζικοποιείται. Σε ένα άρθρο 300-400 λέξεων να προσδιορίζετε τα αίτια της μαζοποίησης αλλά και τις συνέπειες που επιφέρει. Μονάδες 30

Επιμέλεια κριτηρίου αξιολόγησης για το e-didaskalia.blogspot.gr: Αποστόλης Ζυμβραγάκης, φιλόλογος - Med Ειδικός Παιδαγωγός.

Περισσότερο εκπαιδευτικό υλικό για τα νέα ελληνικά εδώ.