Κοινωνιολογία Γ' Λυκείου - Σημειώσεις και ερωτήσεις 2ου κεφαλαίου

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

Ομάδα Ανθρωπιστικών Σπουδών, Σχολ. Έτος 2019-2020

Επιμέλεια Σημειώσεων: Αναστασία Δεικτάκη, Koινωνιολόγος, ΜSc

Πειραματικό Λύκειο Ρεθύμνου Πανεπιστημίου Κρήτης

2.1. Από την αγροτική κοινωνία στην κοινωνία της πληροφορίας

ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ (8.000 π.Χ. – 18ος αι μ.Χ.)

Χαρακτηριστικά

• Μόνιμη εγκατάσταση αγροτών
• Συστηματική καλλιέργεια εδάφους-πρωτογενής παραγωγή

Εξάρτηση από τη φύση, στενές εσωτερικές σχέσεις μελών, αλληλογνωριμία

Οργάνωση σε μικρές οικιστικές κοινότητες κάτω των 2.500 κατοίκων (#πόλη)

Συναντώνται στα εξής κοινωνικά συστήματα

Δουλοκτητικές (π.χ. Αρχαία Ελλάδα, Ρώμη, νότιες ΗΠΑ, Λατινική Αμερική)

Φεουδαρχικές (άμισθη υποχρεωτική εργασία, φόροι) Δυτ. Ευρώπη, Γαλλία, Γερμανία

Εξαθλίωση αγροτικών πληθυσμών: Πρόωροι θάνατοι, Μικρή προσδοκώμενη ζωή, επιδημίες, λιμοί, Άθλιες συνθήκες υγιεινής και ιατρικής

Υψηλή γεννητικότητα (ηλικιακή σύνθεση: ο μισός πληθυσμός είναι κάτω των 15 ετών → τα παιδιά εργάζονται)

«Κλειστές και σχετικά αυτάρκεις»; Όχι τόσο. Υπήρχαν αγορές → σχέσεις με τους άλλους.

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Βιομηχανική επανάσταση (1780-1820 Αγγλία): Τομή στην πρόοδο της κοινωνίας. Ραγδαίες αλλαγές, νέα κοινωνία. Μακρά διαδικασία μετάβασης από το 10ο, 11ο αι.

Α φάση: οικιακοί βιοτέχνες υπαίθρου (λιλιπούτειοι καπιταλιστές υπαίθρου) που παράγουν για την αγορά. Αποκτούν οικονομική ισχύ, εκτοπίζουν τους φεουδάρχες (στις πόλεις υπάρχουν οι συντεχνίες).

Β φάση: Mανιφακτούρα: βιοτεχνικά εργαστήρια επαγγελματιών χειροτεχνών που εργάζονται για έναν έμπορο (νέα τρίτη τάξη: αστική)

Εμφάνιση μισθωτής εργασίας, τα Μ.Π. δεν ανήκουν στον εργάτη, καταμερισμός εργασίας. Η αγροτική παραγωγή συντηρεί την πόλη.

Γ φάση: Εκμηχάνιση της παραγωγής/ μαζική εμφάνιση μηχανών, άνοδος παραγωγικότητας, αντικατάσταση της μανιφακτούρας από τη βιομηχανικό εργοστάσιο, εμφάνιση εργατικής τάξης.

19ο και αρχες΄20ου αι. εξαθλίωση εργατών, χαμηλή αγοραστική δύναμη, οικονομικές κρίσεις π.χ. 1929-1930. Σύγκρουση εργοδοτών – εργαζομένων

Μετά: διεύρυνση μικροαστικών στρωμάτων (ανάπτυξη υπηρεσιών) αύξηση καταναλωτικής ικανότητας λαϊκών στρωμάτων

Χαρακτηριστικά

• εισαγωγή μηχανών στην παραγωγή (κλωστική μηχανή στην υφαντουργία), νέων πηγών ενέργειας (νερό, ατμός), χρήση επιστήμης, οργάνωση εργασίας
• μισθωτή εργασία (σχέση εξαρτημένης εργασίας εργάτη – εργοδότη)
• μαζική παραγωγή με μειωμένο κόστος
• δημιουργία μεγάλης αγοράς που εξαρτάται από την ικανότητα παραγωγής και όχι από τη ζήτηση
• συνεχή μεταμόρφωση κοινωνίας λόγω προόδου βιομηχανικού τομέα
• αστικοποίηση, μείωση αγροτικού πληθυσμού
• εκχρηματισμός οικονομίας
• εργοστάσια, γραφεία, καταστήματα
• γη και εργασία μπαίνουν σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με το κεφάλαιο
• σύνδεση οικονομίας – τεχνολογίας
• ανάπτυξη μεταφορών – συγκοινωνιών
• ελεύθερη αγορά (όχι κρατική παρέμβαση)
• μείωση θνησιμότητας (βελτίωση ιατρικής, υγειονομικής περίθαλψης)
• περιορισμός γεννήσεων (οικογεν. προγραμματισμός, υψηλό κόστος ανατροφής)
• αύξηση ηλικιωμένων και μη οικονομικά ενεργών ατόμων
• πυρηνική οικογένεια
• απρόσωπες κοινωνικές σχέσεις
• επιτάχυνση ρυθμών ζωής → άγχος, φαινόμενα κοιν. παθογένειας
• οργανώσεις μεγάλης κλίμακας που επηρεάζουν τη ζωή και ασκούν εκτεταμένες εξουσίες στη ζωή των ανθρώπων π.χ. με νόμους (εταιρείες, κυβερνητικές υπηρεσίες)
• έθνος–κράτος = πολιτική κοινότητα με σαφή σύνορα

ΜΕΤΑΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ή Κοινωνία της γνώσης και της πληροφορίας

Η μεταβιομηχανική κοινωνία σηματοδοτεί μια φάση στην ιστορία κατά την οποία γίνεται εφικτή η αξιοποίηση της ανθρώπινης ευφυΐας και λογικής κατά τρόπο επιστημονικό και συστηματικό, γεγονός που οδήγησε στην  παραγωγή των τεχνολογιών της πληροφορικής και της επικοινωνίας.

Χαρακτηριστικά

• η Πληροφορία/ Γνώση κλειδί της παραγωγής/παραγωγικότητας & ανάπτυξης, & τη διοίκηση των επιχειρήσεων/ οργανισμών- οργανώνει όλες τις οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις
• ανάπτυξη τομέα υπηρεσιών
• νέες τεχνολογίες (εξελιγμένοι υπολογιστές, ρομποτική, τηλεπικοινωνιακοί δορυφόροι, …)
• έμφαση στη συσσώρευση& διαχείριση πληροφοριών- εξίσου σημαντική με τη συσσώρευση κεφαλαίου
• η γνώση επεκτείνεται και οι κατέχοντες της (τεχνοκράτες) γίνονται πλουσιότεροι ιθύνουσες(=κυρίαρχες) κοιν. ομάδες = αυτοί που παράγουν γνώση (επιστήμονες, ειδικοί υπολογιστών, οικονομολόγοι, μηχανικοί, επιστήμονες)
• έρευνα, πανεπιστήμια (#εργοστάσιο)
• η σύγκρουση εργοδοτών – εργαζομένων συνεχίζεται • ανάπτυξη συνδικαλισμού (βελτίωση συνθηκών εργασίας κ.α) και πολλαπλασιάστηκαν οι φωνές και οι διεκδικήσεις διαφόρων ομάδων π.χ. γυναίκες, μειονότητες, και το πλαίσιο των διεκδικήσεων άλλαξε

ΔΙΑΦΟΡΕΣ
ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ	ΜΕΤΑΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Ø η οικονομική ανάπτυξη στηρίζεται στη συσσώρευση κεφαλαίου, επενδύσεων, στις μηχανές και την ενέργεια Ø έμφαση στο εργοστάσιο ως κύρια πηγή προϊόντων – οι ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής (εργοστάσια, πλοία, γη) έχουν την οικονομική και πολιτική δύναμη Ø χειρωνακτικές εργασίες Ø κύρια σύγκρουση: αυτή μεταξύ εργοδοτών – εργαζομένων – συνδικαλισμός	Ø  η οικονομική ανάπτυξη στηρίζεται στη γνώση και τη διαχείριση της  πληροφορίας Ø  έμφαση στο πανεπιστήμιο ως κύρια πηγή γνώσης – οι κάτοχοι της γνώσης (τεχνοκράτες) έχουν σχεδόν εφάμιλλη οικονομική & πολιτική δύναμη με τους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής και αποκτούν όλο και περισσότερη Ø  ικανότητες επίλυσης ζητημάτων, δημιουργίας καινοτομιών, οργάνωσης και διαχείρισης πληροφοριών. Ø  Προστίθενται νέες διεκδικήσεις από διάφορες κοινωνικές ομάδες & μειονότητες (π.χ. γυναίκες, μετανάστες) για αναγνώριση των δικαιωμάτων τους

Βλέπε: Το τρίτο κύμα (του Άλβιν Τόφλερ) https://www.youtube.com/watch?v=G2KEGJGQUDk&t=42s

2.2. ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ

Σύγχρονη κοινωνία = ανεπτυγμένη	Λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες
εξελιγμένη τεχνολογικά, ύπαρξη κράτους και γραφειοκρατίας στον πολιτικό τομέα, υψηλός καταμερισμός εργασίας στον κοινωνικό τομέα	Προβληματικές καταστάσεις: Φτώχεια, παιδική θνησιμότητα. Ανύπαρκτες συνθήκες υγειονομικής περίθαλψης. Χαμηλό κατά κεφαλήν εισόδημα. Αναλφαβητισμός. Ήταν αποικίες και σήμερα υπάρχουν οικονομικά, κοινωνικά, και πολιτικά κατάλοιπα της εκμετάλλευσης (π.χ. δικτατορίες)

2.2.1 Τα στάδια ανάπτυξης των σύγχρονων κοινωνιών

Αποικιοκρατία 17ο αι. – αρχές 20ου αι. (2ο Παγκ. Πόλεμο). Αφρική, Ασία, Λατινική Αμερική. Τα νέα ανεξάρτητα κράτη συχνά δεν καλύπτουν ιστορικά διαμορφωμένες εθνότητες, καθώς διαμορφώθηκαν στα εδαφικά όρια που χάραξε η αποικιοκρατία → τριβές και εσωτερικές διαμάχες. Η αποικιοκρατία αφορμή για την παρακάτω διάκριση:

Πρώτος κόσμος κράτη της Δ. Ευρώπης, Η.Π.Α., Ιαπωνία κ.ά. 18ος αι – σήμερα	Εκβιομηχάνιση, ελεύθερη οικονομία, ατομική ιδιοκτησία, η πλειονότητα του πληθυσμού ζει σε πόλεις, μικρό ποσοστό απασχολούμενων στη γεωργία,
Δεύτερος κόσμος πρώην σοσιαλιστικές χώρες (π.χ. Ε.Σ.Σ.Δ., Ανατ.Ευρώπη) 1917-1989/90	Κεντρικά σχεδιασμένη και κρατικά ελεγχόμενη οικονομία, Κρατική βαριά βιομηχανία, πόλεις, μικρή γεωργία
Τρίτος κόσμος ή αναπτυσσόμενες ή υπανάπτυκτες ή λιγότερο αναπτυγμένες χώρες της Ασίας & της Αφρικής (συνήθως πρώην αποικίες) 18ος αι – σήμερα	Η πλειονότητα του πληθυσμού ασχολείται στη γεωργία με παραδοσιακές μεθόδους παραγωγής (η παραγωγή πουλιέται σε παγκόσμιες αγορές αντί να δοθεί στην τοπική κατανάλωση), η οικονομία τους είναι είτε κεντρικά σχεδιασμένη είτε ελεύθερη. Φτώχεια, πείνα, αναλφαβητισμός, χαμηλό προσδόκιμο ζωής,
Νέες εκβιομηχανιζόμενες χώρες π.χ. Νότια κορέα, Χονγκ Κονγκ, Σιγκαπούρη, Βραζιλία, Ταϊβάν, Μεξικό. 1970 – σήμερα	Πρώην Κοινωνίες του 3ου κόσμου που βασίζονται τώρα στην βιομηχανική παραγωγή και στην ελεύθερη επιχείρηση

Θεωρίες ερμηνείας του χαμηλού επιπέδου οικονομικής ανάπτυξης

των λιγότερο αναπτυγμένων χωρών

Τι σημαίνει ανάπτυξη; Το περιεχόμενο της έννοιας ποικίλει:

Α) περιλαμβάνει κοινωνικά – ποιοτικά μεγέθη όπως την ικανοποίηση βασικών αναγκών του πληθυσμού ( διατροφή, στέγαση, ιατρική περίθαλψη, η μόρφωση) και άλλοτε την ανάπτυξη την παραχώρηση ανθρώπινων δικαιωμάτων, την πολιτική συμμετοχή, την προστασία του περιβάλλοντος

Β) περιλαμβάνει οικονομικά- ποσοτικά μεγέθη όπως την ενσωμάτωση ή όχι στη διεθνή αγορά και τον παγκόσμιο καπιταλισμό πχ. αριθ. Επιχειρήσεων κάνουν εξαγωγές, τι κέρδη πραγματοποιούν, Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν ΑΕΠ κ.α.)

Θεωρίες εκσυγχρονισμού

«Ανεπτυγμένες» ή «υπανάπτυκτες» χώρες: κριτήριο ανάπτυξης η σύγκλιση ή απόκλιση από τις αξίες και τα οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά πρότυπα του Πρώτου Κόσμου. Αντιμετωπίζουν την εξάρτηση του Τρίτου Κόσμου σαν αναγκαίο στάδιο από το οποίο θα πρέπει να περάσουν οι «υπανάπτυκτες» κοινωνίες ώστε να πετύχουν τον εκσυγχρονισμό. Ο εκσυγχρονισμός θα επιτευχθεί αν οι «υπανάπτυκτες» χώρες μιμηθούν την ιστορική εμπειρία των «ανεπτυγμένων».

Η επίσημη εκπαίδευση έχει μια αιτιώδη σχέση με την οικονομική ανάπτυξη: η ποιότητα της εκπαίδευσης και των ανθρώπινων πόρων και ο προσανατολισμός σε δυτικές αξίες μπορούν να συμβάλουν στην οικονομική ανάπτυξη. {Οι δυτικές κυβερνήσεις και οι αναπτυξιακοί φορείς αποδέχονται τους «δείκτες ανάπτυξης» αυτής της θεωρίας για τον καθορισμό της (οικονομικής) πολιτικής τους απέναντι στη μη-βιομηχανοποιημένες χώρες}.

Κριτική: Οι θεωρίες του εκσυγχρονισμού έχουν επικριθεί ως  γραμμικές γιατί θεωρούν ότι όλες οι χώρες μπορούν να αναπτυχθούν αρκεί να υιοθετήσουν κάποιες αναπτυξιακές πολιτικές. Όμως η πραγματικότητα δείχνει ότι δεν μπορούν όλες οι χώρες να εκσυγχρονιστούν , καθώς οι αναπτυγμένες χώρες επιβραδύνουν το δρόμο της ανάπτυξης των υπανάπτυκτων λόγω του ιμπεριαλισμού και της ανισόμετρης ανάπτυξης. Επίσης έχουν επικριθεί ως «ευρωκεντρικές» και αποικιοκρατικές καθώς οι αναπτυγμένες χώρες εμφανίζονται όχι μόνον εντελώς ανεύθυνες για τη θέση των υπανάπτυκτων, αλλά και ως το πρότυπο που πρέπει να υιοθετήσουν οι κάτοικοι των υπανάπτυκτων χωρών  προκείμενου να προοδεύσουν και να βγάλουν τις κοινωνίες τους από τον φαύλο κύκλο της φτώχειας – και όχι της εξάρτησης – αφού ο όρος αυτός αποφεύγεται συστηματικά από τους θεωρητικούς του εκσυγχρονισμού.

Θεωρίες εξάρτησης

Η ανάπτυξη των κοινωνιών ταυτίζεται με την ενσωμάτωση τους στη διεθνή αγορά και τον παγκόσμιο καπιταλισμό. Οι χώρες του Τρίτου κόσμου δεν μπόρεσαν να αναπτυχθούν αυτόνομα επειδή προσδέθηκαν στο άρμα του καπιταλισμού με σχέση εξάρτησης. (Οικονομική και πολιτική εξάρτηση και υποτέλεια.)

Ανάπτυξη καπιταλ. δυτικού κόσμου και υπανάπτυξη τρίτου κόσμου: 2 πλευρές του ίδιου νομίσματος. Η επέκταση του καπιταλισμού προκάλεσε την «υπανάπτυξη».

Υπανάπτυξη & εξάρτηση περιφέρειας= προϋπόθεση ανάπτυξης της μητρόπολης

2 κατηγορίες κοινωνιών: 1η: καπιταλιστική μητρόπολη: ο «Βορράς», οι αναπτυγμένες χώρες, οι εκμεταλλευτές, 2η: περιφέρεια: ο «Νότος», οι λιγότερο αναπτυγμένες χώρες, οι εκμεταλλευόμενοι

Τρόποι εκμετάλλευσης:

Α) ιδιοποίηση & εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών & φθηνών πρώτων υλών Τρίτου κόσμου, κατασκευή έργων υποδομών όπως δρόμοι, αεροδρόμια από εταιρείες των μητροπολιτικών χωρών και είσπραξη πολλαπλάσιων ποσών για πολλά χρόνια

Β) εκμετάλλευση φθηνών εργατικών χεριών Τρίτου κόσμου.

Η οικονομία της Περιφέρειας στηρίχθηκε στην παραγωγή και εξαγωγή αγροτικών προϊόντων που τους επέβαλαν (κατά κανόνα ενός, μονοκαλλιέργεια – σε τιμές που διαμορφώνονταν από τις αναπτυγμένες χώρες), αδιαφορώντας για τις ανάγκες του ντόπιου πληθυσμού. Επιπλέον αποτέλεσαν αγορές για τα βιομηχανικά τους προϊόντα.

Αποτίμηση: Η θεωρία αυτή φαίνεται να ανταποκρίνεται περισσότερο στην κοινωνική πραγματικότητα, γιατί παρά την οικονομική αλληλεξάρτηση των χωρών (παγκοσμιοποίηση), οι ανισότητες μεγεθύνονται και δεν υπάρχει ένδειξη προς το παρόν ότι θα πάψουν να υφίστανται τα αντικρουόμενα συμφέροντα των κρατών. Ο περιορισμός των ανισοτήτων ανάμεσα στις χώρες αποτελεί μια πρόκληση για την παγκόσμια κοινωνία.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

(σύντομης απάντησης και ανάπτυξης)

2.1. Από την αγροτική κοινωνία στην κοινωνία της πληροφορίας

1. Ποια τα χαρακτηριστικά των αγροτικών κοινωνιών;
2. Ποιο είναι το βασικό ταξινομικό σχήμα των αγροτικών κοινωνιών (ή σε ποια κοινωνικά συστήματα συναντώνται οι αγροτικές κοινωνίες);
3. Πώς ήταν οι συνθήκες ζωής στις αγροτικές κοινωνίες και τι συνέπειες είχαν αυτές ως προς την προσδοκώμενη ζωή;
4. Υπήρχαν ποτέ αυτάρκεις κοινωνίες; Ποια σημασία δίνουμε στην έννοια της αυτάρκειας;
5. Ποια τα χαρακτηριστικά της βιομηχανικής κοινωνίας;
6. Από ποιες φάσης πέρασε η εξέλιξη της βιομηχανικής κοινωνίας;
7. Τι σημαίνει βιομηχανική επανάσταση; Πότε και πού πραγματοποιήθηκε;
8. Ποια στοιχεία προσδιορίζουν τη ≪μεταβιομηχανική κοινωνία≫;
9. Ποιο είναι αυτό το στοιχείο που δείχνει μετάβαση από τη βιομηχανική στη μεταβιομηχανική κοινωνία;
10. Να αναφέρετε δύο διαφορές της βιομηχανικής και της μεταβιομηχανικής κοινωνίας.
11. Ποιες οι σχέσεις μεταξύ εργοδοτών και εργαζομένων στη βιομηχανική και τη μεταβιομηχανική κοινωνία και ποιο το πλαίσιο των διεκδικήσεων διάφορων κοινωνικών ομάδων;

2.2. Σύγχρονες κοινωνίες

11. Πώς ορίζονται οι σύγχρονες/ αναπτυγμένες κοινωνίες και πως οι λιγότερο αναπτυγμένες;
12. Ποια υπήρξε η αφορμή της διάκρισης του κόσμου σε Πρώτο, Δεύτερο και Τρίτο Κόσμο;
13. Ποιες χαρακτηρίζουμε χώρες του Πρώτου, Δεύτερου και Τρίτου κόσμου;
14. Ποιο το διττό περιεχόμενο της έννοιας ανάπτυξη;
15. Τι υποστηρίζουν οι θεωρίες του εκσυγχρονισμού και ποια κριτική μπορεί να της ασκηθείς
16. Τι υποστηρίζει η θεωρία της εξάρτησης και μπορεί να είναι η αποτίμησή της;
17. Σύμφωνα με τη θεωρία της εξάρτησης, πώς αναφέρονται οι ανεπτυγμένες χώρες και πώς οι λιγότερο ανεπτυγμένες;

Περισσότερο υλικό για το Λύκειο εδώ.