Η αρχαία εποχή χαρακτηριζόταν από μεγάλες μάχες μεταξύ των αυτοκρατοριών για κυριαρχία σε όλους τους τομείς με πολλές από αυτές να έχουν μείνει στην ιστορία για την αγριότητά τους και τον αριθμό των απωλειών στο εκάστοτε μέτωπο. Ζωτικής σημασίας παράγοντας για την επικράτηση της μίας ή της άλλης πλευράς ήταν η ποιότητα της οργάνωσης των στρατιωτικών επιχειρήσεων, η αποτελεσματικότητα των οποίων ανέκαθεν εξαρτώταν άμεσα από την μέθοδο επικοινωνίας που χρησιμοποιούσε το κάθε κράτος.
Τι είναι η στρατιωτική επικοινωνία;
Με τον όρο «στρατιωτική επικοινωνία» εννοούμε την αποστολή και την λήψη μηνυμάτων μεταξύ των εκάστοτε στρατιωτικών μονάδων, μεταδιδόμενων με σκοπό την επιτυχή διεκπεραίωση οποιασδήποτε αποστολής, καθώς και την παροχή ζωτικής σημασίας πληροφοριών για την επιβίωση των στρατιωτών σε οποιαδήποτε πολεμική επιχείρηση.
Η αποτελεσματικότητα της ανταλλαγής αντίστοιχων πληροφοριών εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, οι οποίοι επηρεάζουν τη διαδικασία αυτή. Τέτοιοι είναι η ταχύτητα μετάδοσης του μηνύματος, η απόσταση μεταξύ του πομπού και του δέκτη, η απλή και ακριβής διατύπωση της εκάστοτε πληροφορίας. Αυτά πρέπει να γίνονται με τρόπο που από τη μία επιτρέπει την κατανόηση του περιεχομένου της πληροφορίας από τον παραλήπτη, αλλά από την άλλη να αποτρέπει την κλοπή του μηνύματος από τρίτους.
Ας δούμε λοιπόν πώς οι Αρχαίοι Έλληνες μερίμνησαν για τη στρατιωτική επικοινωνία τους, ώστε να αναπτύξουν ένα άκρως επιτυχημένο σύστημα ανταλλαγής μηνυμάτων. Το σύστημα αυτό όχι μόνο συνέβαλε τα μέγιστα στην πολύχρονη επικράτησή τους στο στρατιωτικό χώρο, αλλά άφησαν και μια ανεκτίμητη κληρονομιά προς υιοθεσία για τις μετέπειτα μεγάλες δυνάμεις!
Φρυκτωρίες
Προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «φρυκτός» (δηλαδή αυτός που βράζει, καίει) και την λέξη «ώρα». Υπάρχει και η άποψη, όμως, ότι το δεύτερο συνθετικό της λέξης προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «ούρος», δηλαδή φρουρός. Βασικές προϋποθέσεις για τη στρατιωτική επικοινωνία με τη λειτουργία των φρυκτωριών ήταν η φωτιά και κατ ‘επέκταση το φως, ώστε να μεταφερθούν τα μηνύματα γρήγορα και σε μακρινές αποστάσεις. Τα οπτικά σήματα αυτά μπορούσαν να αναπαράγουν πληροφορίες μεγάλης ποικιλίας. Για να μπορέσουν όμως αυτά τα σήματα να μεταδοθούν ήταν απαραίτητη η κατασκευή ειδικών πύργων σε κορυφές που ονομάζονταν φρυκτωρίες. Πάνω στους πύργους αυτούς οι διαβιβαστές αντάλλασσαν φωτεινά σήματα μέσω πυρσών, η σημασία των οποίων είχε συμφωνηθεί εκ των προτέρων.
Σύμφωνα με μερικούς μελετητές, πιθανότατα ο πρώτος που χρησιμοποίησε το σύστημα των φρυκτωριών μέσω των τηλεπικοινωνιακών πύργων ήταν ο Ηρακλής! Ο “ημίθεος” έστειλε προς δύο κωμοπόλεις που βρίσκονταν στο χώρο της Δυτικής Μεσογείου τις γνωστές Ηράκλειες Στήλες, οι οποίες είχαν τον ρολό του φάρου για τα διερχόμενα πλοία!
Παρ’όλα αυτά, το γνωστότερο παράδειγμα στο όποιο παρουσιάζεται η στρατιωτική επικοινωνία με μεταφορά μηνυμάτων μέσω των φρυκτωριών ήταν η μεταφορά του μηνύματος για την πτώση της Τροίας το 1184 π.Χ. Το μήνυμα διαδόθηκε σε όλη την Ελλάδα σε μια μόνο μέρα πετυχαίνοντας έναν άνευ προηγουμένου συνδυασμό απόστασης και χρόνου. Ταξιδεύοντας από την Τροία στο Έρμαιο της Λήμνου και έπειτα στον Άθω, έφτασε στις κορυφές του Μακίστου στην Εύβοια και στην κορυφή του Κιθαιρώνα˙ από εκεί μεταφέρθηκε στη λίμνη Γοργώτη στα Μέγαρα. Τέλος, η φωτεινή λωρίδα, υπερπηδώντας το Σαρωνικό Κόλπο έφτασε στο Αραχναίον κοντά στις Μυκήνες και από εκεί οι ημεροδρόμοι το μετέφεραν στο ανάκτορο των Ατρειδών.
Στην αρχαιότητα λειτουργούσαν τουλάχιστον έξι δίκτυα φρυκτωριών, τα περισσότερα εκ των οποίων αποσκοπούσαν στη συνεννόηση μεταξύ των νησιών του Αιγαίου Πελάγους. Η μέθοδος των φρυκτωριών χρησιμοποιήθηκε μέχρι και τους Βυζαντινούς χρόνους για την υλοποίηση της επικοινωνιακής ζεύξης μεταξύ Ρώμης και Κωνσταντινούπολης.
Ο Τηλεβόας
Ο Μέγας Αλέξανδρος ήταν ο πρώτος που είχε την ιδέα της αναπαραγωγής ήχου μέσω ενός ακουστικού τηλεγράφου. Ο λεγόμενος «τηλεβόας» είχε την δυνατότητα να μεταφέρει ήχους μέσω του αέρα σε μακρινές αποστάσεις. Το ηχητικό σήμα μπορούσε να ακουστεί καθαρά ακόμα και σε απόσταση τεσσάρων χιλιομέτρων. Η κατασκευή του ήταν η εξής: ένα μεγάλο τρίποδο ενωνόταν στην κορυφή από την όποια ξεκινούσε ένα σκοινί που κρατούσε ένα μεγάλο ηχητικό κέρας.
Γίνεται έτσι κατανοητό το πώς ο Μακεδόνας στρατηγός κατάφερε να οργανώσει το στρατό του, συντονίζοντας την κάθε μονάδα ξεχωριστά με μεγάλη ακρίβεια, χάρη σε αυτή τη μέθοδο επικοινωνίας! Αναδεικνύεται, λοιπόν, η χρησιμότητα ενός ακριβούς μηχανισμού μετάδοσης και ανταλλαγής πληροφοριών για την ορθή στρατιωτική επικοινωνία και – κατ΄ επέκταση – την επιβίωση του στρατεύματος , ειδικότερα στην αχανή ήπειρο της Ασίας, όπου προήλαυναν οι δυνάμεις του Αλεξάνδρου.
Η Λακεδαιμονική σκυτάλη
Η Λακεδαιμονική ή κρυπτεία σκυτάλη αποτελεί ουσιαστικά τον πρώτο κώδικα κρυπτογράφησης του αρχαίου κόσμου με την μέθοδο της μετάθεσης. Χρονολογείται περίπου κατά τον έβδομο αιώνα π.Χ. , όπως μαθαίνουμε από τον αρχαίο λυρικό ποιητή Αρχίλοχο. Για την λειτουργία του συστήματος αυτού απαραίτητη προϋπόθεση ήταν η χρήση δύο πανομοιότυπων σκυταλών. Πάνω σε αυτές τυλιγόταν μια λεπτή ταινία από κατεργασμένο δέρμα με τέτοιο τρόπο, ώστε να μην υπάρχουν καθόλου κενά ανάμεσα στις περιελίξεις. Ο τρόπος με τον όποιο τύλιγε η κάθε μεριά την σκυτάλη της είχε προσυμφωνηθεί. Πάνω λοιπόν σε αυτή την ταινία έγραφε ο καθένας το μήνυμα που ήθελε να μεταφέρει.
Άλλες φορές χρησιμοποιείτο και καθρέφτης, ώστε να γράφονται τα γράμματα ανάποδα. Ο παραλήπτης τότε ξετύλιγε την ταινία ή την λουρίδα υφάσματος, στην όποια δεν ήταν δυνατή η άμεση ανάγνωση του μηνύματος. Για να διαβαστεί, ο παραλήπτης έπρεπε να τυλίξει ξανά την λουρίδα πάνω στην σκυτάλη με τον προσυμφωνημένο τρόπο, εφόσον η σκυτάλη είχε την ιδία διάμετρο και τα γράμματα συνέπιπταν!
Άλλες φορές χρησιμοποιείτο και καθρέφτης, ώστε να γράφονται τα γράμματα ανάποδα. Ο παραλήπτης τότε ξετύλιγε την ταινία ή την λουρίδα υφάσματος, στην όποια δεν ήταν δυνατή η άμεση ανάγνωση του μηνύματος. Για να διαβαστεί, ο παραλήπτης έπρεπε να τυλίξει ξανά την λουρίδα πάνω στην σκυτάλη με τον προσυμφωνημένο τρόπο, εφόσον η σκυτάλη είχε την ιδία διάμετρο και τα γράμματα συνέπιπταν!
Έπειτα, για να μπορέσει τελικά ο παραλήπτης να διαβάσει το μήνυμα έπρεπε να χρησιμοποιήσει τον προσυμφωνημένο τρόπο, ο όποιος θα μπορούσε να είναι είτε το διάβασμα με καθρέφτη, είτε η αντιμετάθεση συλλαβών ή κάποιος άλλος τρόπος ανάγνωσης και αποκρυπτογράφησης του μηνύματος τον όποιο δεν γνωρίζουμε.
Οι δύο πανομοιότυπες αυτές σκυτάλες ήταν παρά πολύ σημαντικές για την επικοινωνία του Σπαρτιατικού στρατού και για αυτό δεν μπορούσαν να τις εμπιστευτούν στα χεριά κάποιου κοινού αγγελιοφόρου! Έτσι τη μια σκυτάλη την είχε πάντα ένας από τους έφορους της Σπάρτης και την άλλη ο Αρχιστράτηγος – Βασιλιάς που βρισκόταν σε εκστρατεία!
Ο Τηλέγραφος του Αινεία
Ο Αινείας ο Τακτικός (4ος αιώνας π.Χ.) συνδύασε τους πυρσούς και την μηχανική έτσι ώστε ο αποστολέας και ο δεκτής να μπορούν να ανταλλάσσουν λίγο πιο σύνθετα μηνύματα και με μεγαλύτερη ακρίβεια (π.χ. πλησιάζει εχθρικός στρατός με πολύ ιππικό). Για να μεταδοθούν σωστά τα μηνύματα έπρεπε αναγκαστικά οι υδραυλικοί τηλέγραφοι(κάδοι με νερό που βρίσκονταν στους απέναντι λόφους) να είναι όμοιοι.
Ταυτόχρονα, τα κεραμεία τους αγγεία να έχουν ίδιο μέγεθος σε πλάτος και βάθος , ενώ δεν έπρεπε να διαφέρουν και οι φελλοί πάνω στους οποίους έβρισκαν στήριγμα μεταλλικές ράβδοι που ήταν χωρισμένοι σε τρία ίσα μέρη, τριών δαχτύλων το καθένα. Εκεί υπήρχε ένας διαχωρισμός και σε κάθε ράβδο αναγράφονταν τα σημαντικότερα πολεμικά μηνύματα που έπρεπε να μεταδοθούν εκείνη την στιγμή. Για να μπορέσουν οι άνθρωποι να διαβάσουν σωστά το μήνυμα, έπρεπε οι τρύπες των αγγείων να έχουν ακριβώς την ιδία διάμετρο, ώστε να φεύγει ακριβώς η ιδία ποσότητα νερού.
Οι υδραυλικοί τηλέγραφοι βρίσκονταν πάντα σε υψηλά σημεία, με σκοπό να διευκολύνεται η οπτική επαφή. Οι τηλέγραφοι δεν είχαν μεταξύ τους κάποια προκαθορισμένη απόσταση. Έτσι δύο ή περισσότεροι τηλέγραφοι συνήθως είχαν δεκάδες χιλιόμετρα απόσταση μεταξύ τους. Εάν πληρούνταν όλες οι προϋποθέσεις, τότε οι χειριστές του τηλεγράφου άναβαν πυρσούς. Έτσι όταν μια πλευρά ήθελε να στείλει κάποιο μήνυμα στην άλλη κατέβαζε τον πυρσό, και ταυτόχρονα και οι δύο άνοιγαν την διαρροή του νερού. Όταν λοιπόν η ράβδος με τις πληροφορίες που έπρεπε να μεταφερθούν έφτανε στο στόμιο του αγγείου, τότε έκλειναν την διαρροή του νερού και ξανασήκωναν τον πυρσό. Σε εκείνο το σημείο και οι απέναντι πλευρά έκλεινε την διαρροή του νερού και διάβαζαν στο σημείο στο όποιο είχε σταματήσει η δική τους ράβδος. Ο συντονισμός των δυο πλευρών γινόταν με την χρήση φωτεινών σημάτων.
Στην αρχαιότητα, η έλλειψη των σημερινών πολυτελειών στον τομέα της επικοινωνίας (ασύρματος, διαδίκτυο, κ.λπ.) έσπρωχνε τους ανθρώπους στο έπακρο της εφευρετικότητάς τους, προκειμένου να καταφέρουν να έχουν τα προαναφερθέντα πλεονεκτήματα. Αποτέλεσμα της εφευρετικότητας αυτής ήταν μέσα όπως ο τηλέγραφος του Αινεία και οι φρυκτωρίες , τα οποία για να λειτουργήσουν σωστά απαιτούσαν το συνδυασμό γνώσεων μαθηματικών, μηχανικής και φυσικής, καθώς και τον απόλυτο συγχρονισμό εκείνων που τα λειτουργούσαν. Φυσικά , και σήμερα είναι αναγκαίος ανάλογος συνδυασμός επιστημών για να προκύψει ένα αξιόλογο τεχνολογικό επίτευγμα, με τη διαφορά ότι παλαιότερα η πρόοδος στους αντίστοιχους τομείς ήταν σαφώς πιο περιορισμένη, δεδομένο το οποίο αν ληφθεί υπ’ όψιν καθιστά τα αποτελέσματα των προσπαθειών των καιρών εκείνων αρκετά εντυπωσιακά!
Πηγές:
1.http://www.army.gr/default.php?pname=EpikinoniesArhaia_DDB&
2.http://thessalonikiartsandculture.gr/blog/texnopersona/tilepikoinonies-stin-arxaia-ellada#.WIX-wf-mLTcc
3.http://www.mlahanas.de/Greeks/Communication.html
4. Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικό Λεξικόν ΗΛΙΟΥ,τόμος ΚΓ΄, σελίδα 270.
5.Αρχαιοελληνικά δίκτυα επικοινωνίας, Οπτικός και υδραυλικός τηλέγραφος, φρυκτωρίες και κωδικοποιημένα σήματα, Κώστα Στυλιάδη, στο τεύχος με τίτλο Τηλεπικοινωνίες, Από τις φρυκτωρίες στους δορυφόρους, ΕΠΤΑ Ημέρες της Καθημερινής(16.5.1999).