Για όσους γνωρίζουν το μέγεθος και την αξία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, είναι φανερό ότι δεν μας λείπουν μονάχα μερικά βιβλία αλλά ολόκληρες βιβλιοθήκες. Πολλά βιβλία από την αρχαιότητα που δεν γνωρίζουμε σήμερα καν την ύπαρξη τους πιθανόν να άλλαζαν την ιστορία όλου του δυτικού και όχι μόνο κόσμου. Τα βιβλία που διαθέτουμε σήμερα προέρχονται κατά κύριο λόγο από μεσαιωνικά χειρόγραφα γραμμένα κυρίως από μοναχούς. Σημαντικότερη πηγή αυτών των χειρογράφων ήταν η Μαρκιανή βιβλιοθήκη της Κωνσταντινούπολης. Οι μοναχοί βέβαια από τα κείμενα που είχαν στη διάθεση τους προχωρούσαν στην αντιγραφή επιλεκτικά όσων κειμένων αποτελούσαν πρότυπα ύφους και γραφής και όσων ωφελούσαν την εξέλιξη της χριστιανικής θεολογίας. Δεν είναι βέβαιο το κατά πόσο έπαιζαν ρόλο αισθητικά ή επιστημονικά κριτήρια στην επιλογή αυτή, καθώς πολλά κείμενα που οι αρχαίοι θεωρούσαν σημαντικά ή αριστουργήματα χάθηκαν, ενώ σώζονται πολλά για τα οποία οι αρχαίοι αδιαφορούσαν ή τα θεωρούσαν κατώτερης ποιότητας (π.χ. Λουκιανός). Φυσικά υπάρχουν πολλά έργα που ανακαλύπτονται ακόμη, ενώ τα θεωρούσαμε χαμένα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η ανακάλυψη του Περί Αλυπίας, έργο του γιατρού Γαληνού που βρέθηκε στην Θεσσαλονίκη μόλις το 2005. Παράλληλα, υπάρχουν ακόμα χιλιάδες πάπυροι από την Πομπηία και την Αίγυπτο που μόλις πρόσφατα η τεχνολογία μας επέτρεψε να διαβάσουμε. Η ταύτιση και επεξεργασία αυτών των έργων θα πάρει πολύ καιρό, όμως μπορούμε να ελπίζουμε.
Παρακάτω, ακολουθεί μια λίστα με έργα που γράφτηκαν κατά την αρχαιότητα και χάθηκαν μέσα στους αιώνες. Η λίστα αυτή είναι μια επιλογή με τις προσωπικές προτιμήσεις του συντάκτη. Φυσικά υπάρχουν πολλά ακόμα κείμενα σημαντικά ανάλογα με τις προτιμήσεις. Μερικές καταχωρήσεις μπορεί να περιλαμβάνουν αναφορά και σε άλλα βιβλία του ίδιου όμως συγγραφέα. Σημειώνεται πως αναφερόμαστε στην αρχαία Ελληνική γραμματεία. Υπάρχουν πολλά χαμένα έργα άλλων αρχαίων πολιτισμών που αξίζουν όμως μια δική τους λίστα.
1. Μαργίτης
Ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του αναφέρει πως ότι ήταν η Ιλιάδα και η Οδύσσεια για την τραγωδία ήταν ο Μαργίτης για την κωμωδία. Ο Μαργίτης ήταν ένα κωμικό έπος που περιέγραφε τις περιπέτειες ενός πλούσιου καλοθρεμμένου ανθρώπου, ο οποίος δεν ήξερε να κάνει τίποτα σωστά και πίστευε ότι τα ήξερε όλα, ενώ δεν ήξερε τίποτα. Κατά την αρχαιότητα, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης το αποδίδουν στον ίδιο τον Όμηρο, πιθανόν γιατί ήθελαν να αποδώσουν την καταγωγή και της τραγωδίας και της κωμωδίας στο ίδιο πρόσωπο. Ωστόσο, σήμερα οι μελετητές θεωρούν πως γράφτηκε στον Κολοφώνα τις Ιωνίας τον 7ο ή τον 6ο αιώνα π.Χ. Το έργο σωζόταν μέχρι τον 13ο αιώνα μ.Χ. Θα ήταν πολύ σημαντικό για να κατανοήσουμε την αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων για το κωμικό καθώς και να βλέπαμε ένα γκαφατζή να πρωταγωνιστεί σε ιστορία με το επικό ύφος του Ομήρου. Ευτυχώς, για όποιον θέλει να δει ένα τέτοιο έπος μπορεί να ρίξει μια ματιά στην Βατραχομυιομαχία που ευτυχώς σώθηκε.
2. Σαπφώ ( Ύμνοι και Επιθαλάμια)
Από την γνωστότερη γυναίκα ποιήτρια του αρχαίου και ίσως και του σύγχρονου κόσμου, την “δέκατη Μούσα” ή τον “Θηλυκό Όμηρο” όπως την ονόμαζαν στην αρχαιότητα, μας σώζεται μόνο ένα ποίημα ολόκληρο (ένας ύμνος στην Αφροδίτη) και μεγάλο μέρος από άλλα δύο. Παράλληλα, έχουμε μερικούς σκόρπιους στίχους αποσπάσματα ή και μεμονωμένες λέξεις από κάποια άλλα έργα. Όλα μαζί μερικές σελίδες δηλαδή. Η ποιήτρια είχε πέσει στα αζήτητα τον σεμνό μεσαίωνα και ήδη από τον 9ο αιώνα μ.Χ. το έργο της είχε χαθεί. Μπορούμε να ελπίζουμε πάντως στις νέες ανακαλύψεις, αποσπάσματα έργων της βρέθηκαν τελευταία φορά το 2014.
3. Αριμάσπεια Έπη
Το όνομα του Αριστέα του Προκοννήσιου ήταν ήδη ένας σκοτεινός θρύλος από τα αρχαία κιόλας χρόνια. Λεγόταν ότι μπορούσε να βρίσκεται σε δύο μέρη ταυτόχρονα. Εμφανίστηκε μυστηριωδώς εφτά χρόνια μετά την μέρα που φαινομενικά πέθανε και εμφανίστηκε μέσα σε όνειρο στους κατοίκους του Μεταποντίου τους οποίους προέτρεψε να κτίσουν ναό προς τιμή του Απόλλωνα και άλλα πολλά. Του απέδιδαν την συγγραφή ενός έπους για τον λαό των Αριμασπών που κατοικούσαν κάπου στην σημερινή βόρεια Ρωσία. Οι Αριμάσπες ήταν ξανθοί και μονόφθαλμοι. Κατείχαν περιοχές με μεγάλα κοιτάσματα χρυσού για τα οποία βρίσκονται σε αδιάκοπο πόλεμο με τα τέρατα Γρύπες. Πιθανόν το έπος συνδύαζε μυθολογικά τον πόλεμο αυτών με την διαδοχή των εποχών, καθώς στους τόπους εκείνους αποχωρούσε ο Απόλλων τον χειμώνα. Ο πόλεμος πιθανόν συμβόλιζε τη μάχη του χειμώνα με την άνοιξη, του ανθρώπου με το κτήνος, του πολιτισμού με την βαρβαρότητα και του χάους με την τάξη. Θα μας ενδιέφερε γιατί θα έφερνε στο φως την πιο σκοτεινή πλευρά του Ελληνικού πολιτισμού, μακρυά από τον κλασικισμό και την υποτιθέμενη απόλυτη τάξη που θαύμαζαν οι Ευρωπαίοι. Στον αντίποδα της σκέψης η φαντασία και ο συμβολισμός.
4. Προμηθεύς Λυόμενος
Ο Προμηθέας Δεσμώτης είναι μια τραγωδία χωρίς λύσιν, δηλαδή τελειώνει απότομα με τον Προμηθέα να μην συμβιβάζεται με τον νόμο του Δία. Στον λυόμενο το δεύτερο (ή τρίτο) μέρος της χαμένης τριλογίας του Αισχύλου, θα μαθαίναμε πως έγινε αυτός ο συμβιβασμός και πως το ανεξάρτητο και ελεύθερο πνεύμα του τιτάνα μεταστράφηκε. Πιο κομβικό είναι πιθανόν το σημείο που αφορά το ρόλο που θα είχε ο Ηρακλής στην συνθήκη ειρήνης. Θα μαθαίναμε πως ο θνητός άνθρωπος αποκατέστησε την θεϊκή τάξη μετά τον πόλεμο τον Θεών. Επιπλέον, πολλοί θεωρούν σημαντικό να μας είχε σωθεί η τριλογία του που ήταν αφιερωμένη στον Αχιλλέα. Οι τραγωδίες αυτές αποτελούσαν την λογοτεχνική εξύμνηση της πολυσυζητημένης Αθηναϊκής παιδεραστίας, τον ομοερωτικών πρακτικών δηλαδή που αποσκοπούσαν στην αρετή και την ένταξη των Αθηναίων νέων στην κοινωνία των ενηλίκων ανδρών.
5. Τα έργα του Αρίσταρχου του Σάμιου
Σήμερα αναγνωρίζουμε την τεράστια σημασία της ηλιοκεντρικής θεωρίας που πρώτος εισηγήθηκε ο Αρίσταρχος βασιζόμενος σε παρατηρήσεις των Πυθαγορείων και ίσως άλλων παλαιότερων πηγών. Το έργο που την περιέγραφε έχει χαθεί. Οι απόψεις του είχαν απήχηση σε πολλούς Έλληνες κατά την αρχαιότητα. Η αστρονομία του Κλαύδιου Πτολεμαίου με γεωκεντρικό μοντέλο ήταν αυτή που επικράτησε τελικά μέχρι την εποχή του Γαλιλαίου.
6. Περί Ωκεανού του Πυθέα του Μασσαλιώτη
Κοντά στο 350 π.Χ. ο Πυθέας από την Μασσαλία ταξίδεψε στις θάλασσες της βόρειας Ευρώπης φτάνοντας μέχρι την Ισλανδία και ίσως την Γροιλανδία(!). Ο ίδιος είναι ο πρώτος Ευρωπαίος που περιέγραψε τις πυκνές ομίχλες και τους πάγους πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Εκεί ανακάλυψε μια χώρα που ονόμασε Θούλη και πιθανόν ήταν η Ισλανδία. Η ιστορία του έμοιαζε τόσο απίθανη που οι Γεωγράφοι της αρχαιότητας την θεώρησαν επινοημένη. Σήμερα ξέρουμε ότι οι αστρονομικές του παρατηρήσεις που προσδιόριζαν την τοποθεσία εκείνων των περιοχών ήταν σωστές.
7.Περί Σφαιροποιίας του Αρχιμήδη
Το βιβλίο που θα έλυνε το μυστήριο του μηχανισμού των Αντικυθήρων. Στο έργο -το πιο υποτίθεται πρακτικό που έγραψε-λέγεται πως ο Αρχιμήδης περιέγραφε πως κατασκευάζονταν τέτοιου είδους μηχανισμοί στην αρχαιότητα. Δεν χρειάζεται να πούμε περισσότερα.
8. Τα χαλδαϊκά λόγια ή Λόγια των μάγων του Ζωροάστρη
Τα χαλδαϊκά λόγια γράφτηκαν πιθανότατα κοντά στο 150 μ.Χ. από τον Ιουλιανό τον Θεουργό σε συνεργασία με τον πατέρα του Ιουλιανό τον Χαλδαίο. Όταν λέμε συνεργασία εννοούμε ότι ο γιος απήγγειλε τους στίχους σε κατάσταση έκστασης και ο πατέρας έγραφε. Μπορεί να μην γράφτηκαν με αυτό τον τρόπο, ωστόσο κατά την ύστερη αρχαιότητα επηρέασαν την φιλοσοφία σε τεράστιο βαθμό ώστε να θεωρούνται όντως θεόπνευστα. Από τα λόγια μας σώζονται αρκετοί στίχοι που φανερώνουν πως έμοιαζαν κάπως σε χρησμούς (δεν αποτελούσαν δηλαδή ενιαίο κείμενο αλλά σύντομες φράσεις σαν ρητά) ενώ είχαν φιλοσοφικό περιεχόμενο κοντά στις ιδέες των νεοπλατωνικών φιλοσόφων. Ο φιλόσοφος Πρόκλος τα χαρακτήρισε ένα από τα δύο σημαντικότερα κείμενα όλων των εποχών (το άλλο είναι ο Τίμαιος του Πλάτωνα).
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
Lesky Albin, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, μετφρ. Τσοπανάκης Α., εκδ. αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2006
Μαργίτης. Ανακτήθηκε απόwikipedia.org/wiki/Μαργίτης
Σαπφώ. Ανακτήθηκε wikipedia.org/wiki/Σαπφώ
Αισχύλος. Ανακτήθηκε από wikipedia.org/wiki/Αισχύλος
Αριμασποί. Ανακτήθηκε από wikipedia.org/wiki/Αριμασποί
Αρίσταρχος. Ανακτήθηκε από wikipedia.org/wiki/Αρίσταρχος
Αρχιμήδης. Ανακτήθηκε από wikipedia.org/wiki/Αρχιμήδης
Πυθέας ο Μασσαλιώτης. Ανακτήθηκε από wikipedia.org/wiki/Πυθέας_ο_Μασσαλιώτης
Χαλδαϊκά Λόγια και Πλάτων. Ανακτήθηκε από http://n1.intelibility.com/ime/lyceum/?p=lemma&id=256&lang=1
10 Books That Have Been Lost To History. Ανακτήθηκε από https://listverse.com/2017/10/08/10-books-that-have-been-lost-to-history/
The Top 10 Books Lost to Time. Ανακτήθηκε από https://www.smithsonianmag.com/arts-culture/the-top-10-books-lost-to-time-83373197/
Πάρις Γεωργίου, https://www.maxmag.gr/politismos/istoria/archaiotita/