Σχηματισμός του παρατατικού ενεργητικής φωνής
Να δούμε πρώτα τι γίνεται με τα νέα ελληνικά.
Έστω ότι έχουμε στον ενεστώτα το ρήμα λύνω. Στον παρατατικό λέμε έλυνα.
Για να σχηματίσουμε τον παρατατικό προσθέσαμε στην αρχή του θέματος ένα -ε-, που το ονομάζουμε αύξηση.
Αυτό γίνεται σχεδόν σ' όλα τα ρήματα που αρχίζουν από σύμφωνο, π.χ. γράφω > έγραφα, δένω > έδενα, τρέχω > έτρεχα κ.τ.λ..
Το ίδιο γίνεται και στα αρχαία. Ας το μελετήσουμε όμως αναλυτικά:
| ἔ-λυ-ον ἔ-λυ-ες ἔ-λυ-ε ἐ-λύ-ομεν ἐ-λύ-ετε ἔ-λυ-ον |
Για να σχηματίσουμε τον παρατατικό των βαρύτονων ρημάτων, προσθέτουμε στο χρονικό θέμα του ενεστώτα τις καταλήξεις του παρατατικού,
δηλαδή, για το ρήμα λύω παίρνουμε το θέμα λυ- και προσθέτουμε την κατάληξη του παρατατικού -ον.
Στην αρχή όμως πρέπει να βάλουμε και την αύξηση, (όπως και στα νέα ελληνικά) η οποία είναι δύο ειδών:
συλλαβική
και χρονική.
Τι είναι η συλλαβική αύξηση;
Συλλαβική αύξηση είναι η προσθήκη στην αρχή του θέματος ενός -ἐ- (Προσοχή! παίρνει ψιλή).
Λέγεται συλλαβική επειδή προστίθεται μια νέα συλλαβή.
Πότε βάζουμε συλλαβική αύξηση;
Συλλαβική αύξηση βάζουμε, όταν το ρήμα αρχίζει από σύμφωνο,
π.χ. λύω » ἔλυον, διώκω » ἐδίωκον, φεύγω » ἔφευγον
Στην περίπτωση που το ρήμα αρχίζει από ῥ (π.χ. ῥίπτω), τότε εκτός από το ἐ της αύξησης διπλασιάζεται και το ῥ. Έτσι, ο παρατατικός του ῥίπτω γίνεται ἔρριπτον, του ῥάπτω γίνεται ἔρραπτον, του ῥαίνω γίνεται ἔρραινον.
Τι είναι η χρονική αύξηση;
Χρονική αύξηση είναι η μετατροπή ενός βραχύχρονου φωνήεντος σε μακρόχρονο.
Πότε βάζουμε χρονική αύξηση;
Χρονική αύξηση βάζουμε όταν το ρήμα αρχίζει από φωνήεν.
Δηλαδή τι κάνουμε;
Κάνουμε κάποιες αλλαγές σε μερικά φωνήεντα.
Ποιες είναι οι αλλαγές;
Με λίγα λόγια κάποια φωνήεντα αλλάζουν, όπως φαίνεται στη συνέχεια.
| Ενεστώτας | Παρατατικός | ||||
| ᾰ | » | η | ἀγοράζω | » | ἠγόραζον |
| αι | » | ῃ | αἰχμαλωτίζω | » | ᾐχμαλώτιζον |
| αυ | » | ηυ | αὐξάνω | » | ηὔξανον |
| ε | » | η | ἐλπίζω | » | ἤλπιζον |
| ει | » | ῃ | εἰκάζω | » | ᾔκαζον |
| ευ | » | ηυ | εὑρίσκω | » | ηὕρισκον |
| ο | » | ω | ὁρίζω | » | ὥριζον |
| οι | » | ῳ | οἱκίζω | » | ᾤκιζον |
| ῠ | » | ῡ | ὑφαίνω | » | ὕφαινον |
| ῐ | » | ῑ | ἱκετεύω | » | ἱκέτευον |
Θα πρέπει να θυμόμαστε κυρίως τις εξής αλλαγές:
α » η
ε » η
ο » ω
το ι » γίνεται υπογεγραμμένη
Η αύξηση στα σύνθετα με πρόθεση
διέ-λυ-ον |
Όσα ρήματα είναι σύνθετα με πρόθεση, δεν παίρνουν αύξηση στην αρχή του ρήματος αλλά ανάμεσα στην πρόθεση και το ρήμα.
Δηλαδή, το ρήμα δια-λύω, που είναι σύνθετο με την πρόθεση διά, στον παρατατικό δε θα γίνει ἐ διά λυον αλλά δι-έ-λυον.
Αυτή η αύξηση λέγεται εσωτερική.
Παρόμοια είναι και τα νέα ελληνικά:
Ο παρατατικός του ρήματος δια-γράφω κάνει διέ-γραφα και όχι ε-διά-γραφα! Ο παρατατικός του αποβάλλω κάνει απέβαλλα, π.χ.
Χθες με απέβαλε ο φιλόλογος, επειδή του είπα ότι δε μου αρέσουν τα αρχαία!
Η αύξηση στα παρασύνθετα
Το ίδιο συμβαίνει και στα παρασύνθετα.
Η αύξηση στα παρασύνθετα με α' συνθετικό πρόθεση
Και ποια είναι τα παρασύνθετα;
Παρασύνθετα είναι τα ρήματα που παράγονται από μια σύνθετη λέξη, π.χ. το ρήμα ἐγκωμιάζω παράγεται από τη λέξη ἐγκώμιον η οποία είναι σύνθετη από την πρόθεση ἐν-κῶμος)
Συνεπώς, το ρήμα ἐγκωμιάζω δε θα γίνει ἐγκωμίαζον αλλά ἐν-ε-κωμίαζον
Προσοχή
Η πρόθεση ἐκ μπροστά από φωνήεν γίνεται ἐξ, π.χ.
πέμπω » ἔ-πεμπον, ἐκ-πέμπω » ἐξ-έ-πεμπον
Το ν της πρόθεσης συν (που τρέπεται σε διάφορα σύμφωνα), επανέρχεται μπροστά από το ἐ- της συλλαβικής αύξησης, π.χ.
γράφω » ἔγραφον, συγγράφω » συν-έ-γραφον
Η αύξηση στα παρασύνθετα με α' συνθετικό που δεν είναι πρόθεση
Τα παρασύνθετα όμως με πρώτο συνθετικό άλλη λέξη εκτός από πρόθεση παίρνουν τη συλλαβική αύξηση στην αρχή,
π.χ. φιλό-σοφος » φιλοσοφῶ » ἐφιλοσόφουν,
ἄ-δικος » ἀδικῶ » ἠδίκουν
Aνώμαλες αυξήσεις
Κάποια ρήματα που αρχίζουν από ε έχουν αύξηση ει κι όχι η:
- ἐθίζω » εἴθιζον,
- ἑλίττω » εἵλιττον,
- ἕλκω » εἷλκον,
- ἕπομαι » εἱπόμην,
- ἐργάζομαι » ἐργαζόμην,
- ἕρπω » εἶρπον,
- ἑστιῶ » εἱστίων,
- ἔχω » εἶχον,
- ἐῶ » εἴων
Κάποια ρήματα ενώ αρχίζουν από φωνήεν αντί να έχουν χρονική αύξηση, έχουν συλλαβική αύξηση!
Αυτά είναι τα:
- ὠθῶ » ἐώθουν,
- ὠνοῦμαι » ἐωνούμην,
- (κατ)άγνυμι » (κατ)έαξα.
Σχηματισμός του παρατατικού μέσης φωνής
| ἐ-λυ-όμην ἐ-λύ-ου ἐ-λύ-ετο ἐ-λυ-όμεθα ἐ-λύ-εσθε ἐ-λύ-οντο |
Για να σχηματίσουμε τον παρατατικό προσθέτουμε στο χρονικό θέμα του ρήματος τις καταλήξεις του παρατατικού.
Για την αύξηση, χρονική ή συλλαβική, ισχύουν όσα είπαμε για τον παρατατικό της ενεργητικής φωνής.
Περισσότερο εκπαιδευτικό υλικό για το Γυμνάσιο εδώ.
Περισσότερο εκπαιδευτικό υλικό για το Λύκειο εδώ.
