«Το μήλο πέφτει όταν ωριμάσει – γιατί πέφτει; Το βάρος του το τραβάει προς τη γη, το κοτσάνι του έχει ξεραθεί, το έχει ψήσει ο ήλιος, το κούνησε ο άνεμος; Υπακούει απλούστατα στη μυστική έκκληση του πιτσιρικά που το λιγουρεύεται; Τίποτα από όλα αυτά δεν είναι η αληθινή αιτία – μπορεί να είναι όλα αυτά μαζί, ή κάποια απ’ αυτά. Υπάρχει απλώς μια σύμπτωση ευνοϊκών συνθηκών για την πραγματοποίηση οποιασδήποτε στοιχειώδους εκδήλωσης της οργανικής ζωής» γράφει πολύ σωστά ο Τολστόι στο Πόλεμος και ειρήνη. Πρόκειται για την πιο συχνή γνωστική πλάνη που λέγεται «η πλάνη της μοναδικής αιτίας».
Ας υποθέσουμε ότι είστε διευθυντής προϊόντος σε μια επιχείρηση που διαθέτει δημητριακά και μόλις λανσάρατε στην αγορά μια καινούργια γκάμα Bio-Slim-Fit. Έναν μήνα μετά πρέπει να αντιμετωπίσετε κατάματα την πραγματικότητα: πρόκειται για αποτυχία! Πώς θα βρείτε την αιτία αυτής της αποτυχίας; Πρώτον, τώρα ξέρετε ότι δεν υπάρχει μία αλλά πολλές αιτίες. Πάρτε ένα χαρτί και καταγράψτε όλους τους λόγους που θα μπορούσαν να έχουν προκαλέσει αυτή την εμπορική αποτυχία. Κάντε το ίδιο για τους λόγους που βρίσκονται πίσω από αυτούς τους λόγους. Σε λίγο θα έχετε ένα ολόκληρο δίκτυο πιθανών παραγόντων επίδρασης. Δεύτερον, υπογραμμίστε τους παράγοντες για τους οποίους μπορείτε να κάνετε κάτι και διαγράψτε τους άλλους (παραδείγματος χάριν, την «ανθρώπινη φύση»). Τρίτον, πραγματοποιήστε εμπειρικούς ελέγχους μεταφέροντας τους υπογραμμισμένους παράγοντες σε διαφορετικές αγορές. Θα σας στοιχίσει χρόνο και χρήμα, αλλά είναι ο μοναδικός τρόπος για να βγείτε από αυτόν τον «βάλτο» των υποθέσεων.
Η πλάνη της μοναδικής αιτίας είναι τόσο παλιά όσο και επικίνδυνη. Έχουμε μάθει να βλέπουμε τον άνθρωπο ως «πατέρα των πράξεών του». Το είπε ο Αριστοτέλης πριν από 2.400 χρόνια. Σήμερα ξέρουμε ότι αυτό δεν ισχύει. Δεν έχουμε ελευθερία βούλησης, πρόκειται μάλλον για χιλιάδες παράγοντες που δρουν από κοινού για να πυροδοτήσουν μια πράξη – γενετική προδιάθεση, παιδεία, ποσότητα ορμονών που απελευθερώνονται από τους νευρώνες. Παρ’ όλα αυτά παραμένουμε προσκολλημένοι σ’ αυτή την παρωχημένη εικόνα του ανθρώπου. Δεν είναι απλώς ανόητο, είναι και επικίνδυνο από ηθική άποψη: όσο πιστεύουμε στη μοναδική αιτία, θα έχουμε πάντα την τάση να αποδίδουμε την καταστροφή σε μεμονωμένα άτομα και να αποδίδουμε σε αυτά όλη την ευθύνη. Το ηλίθιο κυνήγι του αποδιοπομπαίου τράγου ενισχύει ουσιαστικά την άσκηση εξουσίας – ένα παιχνίδι που οι άνθρωποι παίζουν επί χιλιετίες.
Η τέχνη της πρακτικής σκέψης
ΡΟΛΦ ΝΤΟΜΠΕΛΛΙ
