Η χειριστικότητα ή συναισθηματικός χειρισμός είναι η προσπάθεια ενός ανθρώπου να επηρεάσει τα συναισθήματα ενός άλλου με το οποίον σχετίζεται (επαγγελματικά, ερωτικά, οικογενειακά, φιλικά) με σκοπό να τον κάνει να συμπεριφερθεί ή να σκεφτεί με έναν συγκεκριμένο τρόπο.
Διαχωρίζεται από την επιρροή και την πειθώ, που δεν αποτελούν a priori ούτε καλές ούτε κακές συμπεριφορές, οι οποίες σέβονται το δικαίωμα του άλλου ανθρώπου να αρνηθεί. Ο συναισθηματικός χειρισμός, αντίθετα, αποτελεί έμμεση προσπάθεια επιβολής ή εξαναγκασμού με σκοπό την απόκτηση ελέγχου ή κάποιου οφέλους εις βάρος του άλλου.
Ζητήσαμε από την Ψυχολόγο, Νευροεπιστήμονα και Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεύτρια (CBT) Έλενα Σπανού να μας εξηγήσει τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που είναι χειριστικοί αλλά και των θυμάτων τους, τις βαθύτερες αιτίες που κρύβονται πίσω από τα πρότυπα συμπεριφοράς μας και τα βήματα που πρέπει να κάνουμε εφόσον αναγνωρίσουμε ότι είμαστε θύματα χειριστικότητας.
Ας δούμε όμως πρώτα ποια είναι επιγραμματικά τα 12 σημάδια συναισθηματικού χειρισμού, στο πινακάκι που ετοίμασε η ίδια:
Συνέντευξη στη Δάφνη Σκαλιώνη
-Το πινακάκι με τα 12 σημάδια συναισθηματικού χειρισμού είναι πολύ βοηθητικό στο να καταλάβουμε αν έχουμε πέσει θύματα χειριστικής συμπεριφοράς. Τι είναι όμως η χειριστικότητα;
-Η χειριστικότητα έχει διαφορά από την πειθώ, και από πιο ήπιες μορφές επηρεασμού του άλλου. Στη χειριστικότητα, ο άλλος προσπαθεί πραγματικά να σε χειριστεί, να σε αλλάξει, να σε κάνει να σκεφτείς αλλιώς -όπως θέλει εκείνος- ή να νιώσεις αλλιώς -όπως θέλει εκείνος.
Δες τη χειριστικότητα σαν ένα φάσμα. Λίγο πολύ όλοι μπορεί να έχουμε προβεί σε χειριστικές συμπεριφορές άθελά μας, με τα παιδιά μας ας πούμε. Αυτή είναι η μία άκρη του φάσματος. Στην άλλη άκρη βρίσκονται άνθρωποι που έχουν κάποια διαταραχή προσωπικότητας. Που το κάνουν συστηματικά, και έχουν πραγματικά κακό σκοπό από πίσω. Δεν είναι σαν να λέμε «έλα τώρα, να βρω τρόπο να σε πείσω για να πάμε στο σχολείο». Το κάνουν για προσωπικό όφελος. Εκεί μπορεί να έχουμε και ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας, αν και όχι μόνο αυτή. Αλλά για τους νάρκισσους, είναι πάρα πολύ σημαντικό να προσπαθούν να σε χειριστούν. Το πώς νιώθεις εσύ είναι τροφή για τους ίδιους.
@ pexels, Τima Μiroshnichenko
-Δεν είναι όμως πάντα συνειδητό από τη μεριά τους, έτσι δεν είναι; Δηλαδή, αν για παράδειγμα αυτό το άρθρο το διαβάσει κάποιος υπάρχει περίπτωση να συνειδητοποιήσει για τον εαυτό του ότι είναι χειριστικός χωρίς να το έχει καταλάβει;
-Ξέρεις τι γίνεται αν τα διαβάσει ένας νάρκισσος αυτά; Ή καθόλου δεν θα σκεφτεί μήπως το κάνει και ο ίδιος, ή θα θυμώσει, αισθανόμενος ότι τον κατηγορούν αδίκως. Αλλά δεν υπάρχει περίπτωση να το δει και να το αναγνωρίσει για τον εαυτό του.
-Ο λόγος που στο ρωτάω αυτό δεν είναι γιατί πιστεύω ότι όντως ένας νάρκισσος θα το αναγνωρίσει και θα ζητήσει βοήθεια, αλλά θεωρώ ότι αυτή είναι η διαχωριστική γραμμή για να καταλάβεις ότι όντως είσαι θύμα. Γιατί οι άνθρωποι που έχουν περάσει πολλά χρόνια ζώντας με έναν νάρκισσο, τείνουν να ενοχοποιούνται για τα πάντα και μπορεί διαβάζοντας αυτό το κείμενο, να αναγνωρίσουν εσφαλμένα τον δικό τους εαυτό, και να σκεφτούν «Μήπως τελικά είμαι εγώ χειριστικός; Εγώ φταίω για όλα. Εγώ του κάνω τη ζωή δύσκολη, δίκιο έχει». Τελικά και μόνο το γεγονός ότι μπαίνουν σε μια τέτοια διαδικασία, αυτό από μόνο του δεν σημαίνει ότι οι ίδιοι δεν είναι νάρκισσοι;
-Αυτό ακριβώς, ναι, δεν θα μπορούσα να το πω καλύτερα. Αν αρχίσεις να αναρωτιέσαι μήπως είσαι και στα αλήθεια ψάχνεσαι, είναι το σημάδι ότι δεν είσαι σε καμία περίπτωση.
Έχω δηλαδή τέτοια παραδείγματα, βλέπουν τη δουλειά μου, αυτά που αναρτώ σχετικά με το θέμα, και μου λένε «διάβασα αυτό, και σκέφτηκα μήπως και εγώ κάνω ναρκισσιστική κακοποίηση; Και τους απαντάω «μόνο που το σκέφτηκες και το φέρνεις εδώ με αγωνία, όχι!»
-Και η ζωή μετά; Όταν κάποιος αναγνωρίσει ότι συστηματικά πέφτει θύμα χειριστικών συμπεριφορών και καταφέρει να βάλει το όριο και να αποχωρήσει από μια τέτοια σχέση. Πώς μπορεί να σταματήσει να το αναπαράγει;
-Για να «τσιμπήσεις» συστηματικά και διαχρονικά από τέτοια κόλπα ενός Νάρκισσου, κάτι
είναι και μέσα σου που σου το επιτρέπει αυτό. Συνήθως είναι η αυτοαμφισβήτηση. Δηλαδή έχεις μάθει, κάπου στο αναπτυξιακό σου ιστορικό, ας πούμε από την οικογένεια να κάνεις το ίδιο, δηλαδή έχεις βρεθεί για παράδειγμα με γονείς που σου κάνουν το περιβόητο gaslighting.
Είναι πάρα πολύ κοινή τακτική και του Νάρκισσου και της χειριστικότητας: Προσπαθώ να σε βγάλω τρελό, δηλαδή να μην πιστεύεις στην πραγματικότητα που βλέπεις, που αντιλαμβάνεσαι. Είτε πραγματικότητα του τύπου «το άκουσα, το είδα, μου το είπες, έγινε», είτε πραγματικότητα συναισθηματική. Δηλαδή «με στεναχώρησε αυτό που είπες, είσαι υπερβολική, είσαι τρελή, είσαι εύθικτη», δηλαδή το συναίσθημα που νιώθεις να το υποτιμήσουν, να το απορρίψουν, να σου πουν πως λάθος κάνεις και νιώθεις έτσι. Αυτό είναι το gaslighting.
@ pexels, Τhiago Μatos
Αν λοιπόν εσύ υποστείς gaslighting ας πούμε στην παιδική ηλικία, μαθαίνεις να αμφισβητείς τον εαυτό σου. Δηλαδή κάθε φορά σου λένε «δεν είναι έτσι, είσαι τρελή, είσαι υπερβολική, είσαι, είσαι, είσαι»… Κάποια στιγμή το πιστεύεις και όταν έρχεται η φωνή μέσα σου και σου λέει «αυτό έγινε», ή «αυτό νιώθω», δεν μπορείς να το επικυρώσεις. Λες «μήπως δεν είναι έτσι; Κάτσε να το δω και από την πλευρά του άλλου», γιατί αυτό έχεις μάθει να κάνεις.
Και έτσι, πραγματικά σε έχει χειριστεί. Σε έχει κάνει να το δεις όπως θέλει αυτός ή να νιώσεις όπως θέλει αυτός.
Οπότε είναι αυτή η αυτοαμφισβήτηση, που σε κάνει και μένεις.
Φεύγοντας λοιπόν, γιατί αυτό με ρώτησες, χρειάζεται να μπορεί κανείς να καταλάβει ότι κάνει gaslighting στον εαυτό του. Μα και να προσπαθήσει τα εξής: Πρώτο βήμα, αυτοπαρατήρηση. Να εντοπίζω πότε αρχίζω να αμφισβητώ τον εαυτό μου. Και δεύτερον, αλλαγή. Να καταλάβω ότι αυτό είναι κάτι που έχω μάθει, ότι δεν με βοηθάει. Ότι δεν είναι σωστό να το κάνω σε εμένα και ότι οφείλω να προσπαθήσω να επιμένω σε αυτό που πιστεύω. Να αντιλαμβάνομαι ότι απλώς έχω μάθει να με αμφισβητώ. Και ότι καλά τα βλέπω, έτσι νιώθω, έτσι πιστεύω, έτσι είναι τα πράγματα. Και ας κάνω και λάθος, αλλά είναι σημαντικό να εμμένω σε αυτό που πιστεύω.
-Οπότε -για να πάμε ένα βήμα πίσω τώρα, γιατί πέρασα στο επόμενο στάδιο γρήγορα- όταν συνειδητοποιείς αρχικά ότι μάλλον είσαι θύμα χειριστικής συμπεριφοράς, πώς μπορείς να βρεις τη δύναμη να βγεις από αυτό, να το καταπολεμήσεις, να το αντιμετωπίσεις;
-Τι θέλει τώρα για να φύγεις; Θέλει να καταλάβεις ότι είσαι θύμα χειρισμού. Να στηρίξεις τον εαυτό σου, να πιστέψεις ότι μπορείς να φύγεις, ότι όντως σου αξίζει κάτι καλύτερο. Να στηρίξεις αυτό που θες, το να φύγεις δηλαδή. Και μετά, να βάζεις όρια στον άλλον, καθαρά, ξεκάθαρα, να μην τσιμπάς. Δηλαδή αυτοί θα συνεχίσουν να προσπαθούν, εσύ να είσαι σαν δίσκος που έχει κολλήσει και λέει όχι, πολύ σταθερά και καθαρά, να βάζεις τα όρια σου, τα όχι σου. Να μην μπαίνεις στο παιχνίδι τους. Και να φύγεις.
Είναι δύσκολο, αλλά να λες όχι. Ξέρεις, μέσα σου, όχι. Εγώ θέλω αυτό. Θέλω αυτό. Δεν τσιμπάω, μένω πιστή στον εαυτό μου, στο κέντρο μου…
-Αυτό όμως θέλει πολλή προσπάθεια και πολλή ενδυνάμωση κιόλας, γιατί οι άνθρωποι που έχουν μπει σε αυτό τον κύκλο αυτοαμφισβήτησης πάρα πολύ καιρό, έχουν και πολύ μεγάλο πρόβλημα με το να βάζουν όρια. Δηλαδή, νομίζω ότι πάνε λίγο μαζί αυτά, οπότε αν δεν μπορείς να βάλεις όρια, πώς θα βάλεις στον άνθρωπο ο οποίος είναι χειριστικός απέναντί σου έτσι κι αλλιώς και ξέρει τα κουμπιά σου;
-Αλήθεια είναι πολύ δύσκολο.
-Υπάρχει όμως ελπίδα, έτσι; Δηλαδή εσύ από τη δουλειά σου τι συμπεράσματα έχεις βγάλει;
-Εννοείται υπάρχει ελπίδα! Βέβαια, εγώ τα συμπεράσματα από τη δουλειά μου, τα βλέπω από ανθρώπους που κάνουν θεραπεία, οπότε τους βοηθάει η θεραπεία, ενδυναμώνονται. Τώρα, στον γενικό πληθυσμό, και πάλι μπορούν να φύγουν οι άνθρωποι από τέτοιες σχέσεις. Νομίζω, όσο πιο γρήγορα, τόσο καλύτερα.
Δηλαδή αν κάποιος καταλάβει ότι πέφτει θύμα χειρισμού, να μην το αφήσει, γιατί θα γίνεται όλο και χειρότερο… Θα αρχίσει να αμφισβητεί τον εαυτό του στα πάντα. Μπορεί να πάθει και κατάθλιψη, μπορεί να έρθουν και άλλα πράγματα που να τον εμποδίζουν να φύγει. Όσο γίνεται πιο νωρίς, αλλιώς μετά, αν μείνεις, τουλάχιστον η ελπίδα είναι να προσπαθείς να στηρίζεις τον εαυτό σου, να βάζεις τα όριά σου όσο γίνεται, ακόμα και αν δεν καταφέρεις να φύγεις από τη σχέση, δηλαδή να κάνεις αυτά που χρειάζεται για να νιώσεις εσύ καλά μέσα στη σχέση. Μπορεί να μην μπορείς να φύγεις και για άλλους λόγους, για οικονομικούς λόγους, για χίλιους δυο λόγους.
@ Mizzu Cho, Pexels
-Ο συναισθηματικός χειρισμός είναι ένα από τα πρώτα καμπανάκια στην κακοποίηση μέσα σε μια σχέση. Μπορεί τελικά να οδηγήσει και σε ακραίες καταστάσεις, ακόμα και σε γυναικοκτονίες;
-Αλήθεια είναι. Αυτό είναι βέβαια στο άλλο άκρο του φάσματος, δηλαδή θέλει πολύ συγκεκριμένες προσωπικότητες για να φτάσουν στο σημείο να σκοτώσουν.
-Θα μας πεις δυο λόγια για την Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία; Τι είναι το CBT και πώς μπορεί να βοηθήσει;
-Λοιπόν το CBT είναι ένα είδος ψυχοθεραπείας. Mπορεί να σου μάθει δεξιότητες που σου λείπουν στην ενδυνάμωση, ας πούμε για να μπορείς να βάλεις όρια, για να μπορείς να μην αμφισβητείς τις σκέψεις σου.
Στη θεραπεία για έναν άνθρωπο ο οποίος είναι σε κακοποιητική σχέση, εγώ προσωπικά κάνω και κάτι περισσότερο από CBT, κάνω και schema therapy, θεραπεία σχημάτων, που είναι η CBT σε πιο βάθος. Η CBT είναι περισσότερο στο εδώ και τώρα – έλα να σου μάθω μία δεξιότητα. Έλα να δούμε πώς σκέφτεσαι και λίγο να αλλάξεις τις σκέψεις σου στο εδώ και τώρα, ή τη συμπεριφορά σου και να προσπαθήσω το συναίσθημά σου να το μαλακώσω… Να σου πέσει το άγχος, να σου πέσει η θλίψη.
Όμως, επειδή από την παιδική ηλικία μπορεί να έχεις κάποιες πεποιθήσεις, κάποιους τρόπους σκέψης, εκεί θέλουμε να πάμε λίγο πιο βαθιά, οπότε εκεί χρησιμοποιώ θεραπεία σχημάτων που είναι παρακλάδι της CBT, είναι δηλαδή γνωσιακή θεραπεία.
-Πώς λειτουργεί αυτό; Μπορείς να εξηγήσεις λίγο παραπάνω;
-Η θεραπεία σχημάτων λοιπόν, πηγαίνει στην παιδική ηλικία και προσπαθεί να βρει πρότυπα συμπεριφορών, σκέψεων και συναισθημάτων που μάθαμε στην παιδική ηλικία και τότε ήταν για μας προστατευτικά και χρήσιμα σαν παιδιά…
Δηλαδή, αν είχε κάποιος για παράδειγμα μια καταθλιπτική μαμά, που ήθελε να τη φροντίζουν, γιατί δεν μπορούσε η ίδια και έπρεπε το παιδί να φροντίζει τη μαμά… Μπορεί αυτή η μάνα να το αμφισβητούσε συνέχεια και να προσπαθούσε να το χειριστεί με το να αλλάξει την πραγματικότητά του. Το παιδί λοιπόν, επειδή θέλει την αποδοχή της μαμάς, μαθαίνει ότι «για να με αποδέχεται η μαμά μου πρέπει να κάνω αυτό που θέλει αυτή, γιατί αν δεν κάνω αυτό που θέλει αυτή δεν θα με αγαπάει» κλπ.
Οπότε ως παιδί αρχίζω να μην κοιτάω τι θέλω εγώ, να κοιτάω τι θέλει η μαμά, να μπαίνω στη θέση της, να προλαβαίνω την επιθυμία της, οπότε αυτόματα φεύγει το τι θέλω εγώ, πώς νιώθω εγώ, τι θέλω να κάνω εγώ και αρχίζω να σκέφτομαι τι θέλει ο άλλος, τι ανάγκη έχει ο άλλος και πώς μπορώ να τον βοηθήσω, γιατί αυτό για μένα σαν παιδάκι είναι προστατευτικό. Γιατί η μαμά δεν θα θυμώσει μαζί μου, γιατί θα με αγαπάει, γιατί δεν θα αποσυρθεί κλπ.
Μαθαίνω λοιπόν ένα τέτοιο pattern σκέψεων, συναισθημάτων και συμπεριφορών. Το οποίο μένει σαν αποτύπωμα στον εγκέφαλο μου και νομίζω ότι έτσι είναι όλες οι ανθρώπινες σχέσεις και έτσι πρέπει να κάνω γενικά, οπότε μεγαλώνοντας το κουβαλώ μαζί μου, δεν το αμφισβητώ ποτέ, γιατί νομίζω ότι αυτό είναι, έτσι είναι.
Και αν δεν το κάνω φοβάμαι. Δηλαδή αν πάω να κάνω κάτι άλλο, ξυπνάει ο παιδικός φόβος που τι έλεγε; Ότι αν δεν κάνω αυτό που θέλει η μαμά, η μαμά δεν θα με αγαπάει, ή η μαμά θα φωνάξει, ή η μαμά θα αποσυρθεί, δηλαδή ενεργοποιείται όλο εκείνο το σχήμα της παιδικής ηλικίας. Και είναι πάρα πολύ έντονο το συναίσθημα του φόβου και εκείνη την ώρα δεν μπορείς να κάνεις τίποτα άλλο παρά να ξανακάνεις αυτό που έκανες όταν ήσουν μικρός.
Πρόκειται λοιπόν για μαθημένα πράγματα που κουβαλάμε στην ενήλικη ζωή, χωρίς να καταλαβαίνουμε ακριβώς γιατί το κάνουμε. Οπότε θέλει ξήλωμα, θέλει να καταλάβεις ότι αυτά τα κάνεις γιατί είναι σχήματα της παιδικής ηλικίας, να θεραπεύσεις εκεί, ώστε στην ενήλικη ζωή να μην τα επαναλάβεις.
Σύνταξη Δάφνη Σκαλιώνη
Πηγή: ertnews.gr