.jpg)
Θεματικός πυρήνας του διάλογου που αναπτύσσεται στο έργο «Πολιτεία» του Πλάτωνα είναι το ερώτημα περί της Δικαιοσύνης. Αφετηρία του διαλόγου είναι ο ισχυρισμός ότι η ουσία της δικαιοσύνης θα μπορούσε να ανιχνευθεί ευκολότερα αν η έρευνα προσανατολιζόταν σε μεγαλύτερα και πιο ευδιάκριτα μεγέθη όπως αυτό μίας Πολιτείας και στη συνέχεια να βρεθούν οι αναλογίες στη πιο μικρή κλίμακα του Ατόμου. Διερευνάται λοιπόν σε τι συνίσταται η δικαιοσύνη σε μία Πολιτεία ώστε συμπερασματικά να απαντηθεί το ερώτημα σε τι συνίσταται η δικαιοσύνη στον άνθρωπο. Εξετάζεται έτσι η δομή ενός ιδανικού κράτους δικαίου σε αντιδιαστολή με το άδικο ώστε να απαντηθεί το κρίσιμο ερώτημα ποιο από τα δύο εξασφαλίζει στο άτομο και την κοινωνία τα περισσότερα πλεονεκτήματα.
Ακρογωνιαίος λίθος της ροής του διαλόγου αποτελεί το τρισυπόστατο της Ψυχής. Δηλαδή η διαφοροποίηση της Ψυχής σε τρία βασικά μέρη: το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό. Σύμφωνα με αυτή την διαφοροποίηση και ανάλογα με το επίπεδο συνείδησης του καθενός διαφοροποιούνται και οι άνθρωποι σε τρεις κατηγορίες – τάξεις: τους άρχοντες, τους επίκουρους (φύλακες) και τους τεχνίτες – γεωργούς. Στους άρχοντες η συνείδηση βρίσκεται στο λογιστικό μέρος της ψυχής του οποίου η κυρίαρχη αρετή είναι η Σοφία. Στους επίκουρους η συνείδηση ισορροπεί στο θυμοειδές μέρος της ψυχής του οποίο χαρακτηριστική αρετή είναι η ανδρεία, ενώ στους τεχνίτες – γεωργούς η συνείδηση βρίσκεται ακόμα στο επιθυμητικό μέρος του οποίου χαρακτηριστική αρετή θα έπρεπε να είναι η σωφροσύνη.
Στον δίκαιο άνθρωπο όπως και στην δίκαιη πόλη αυτά τα μέρη εναρμονίζονται και συνεργάζονται με τέλειο τρόπο, ενώ αντίθετα στον άδικο το ένα μέρος επαναστατεί εναντίον του άλλου. Λείπει δηλαδή η δικαιοσύνη: το να επιτελεί κάθε μέρος το δικό του έργο. Με αυτή την λογική, για να υπάρχει δικαιοσύνη στο κράτος θα πρέπει να υπάρχει μία ανάλογη ιεράρχηση στην διοίκηση της πολιτείας. Θα πρέπει να άρχουν αυτοί που δονούν στο λογιστικό μέρος της ψυχής δηλαδή οι Σοφοί ή καλύτερα οι φιλό-σοφοι. Αυτοί έχουν τάση στη μάθηση και ολόκληρη η καρδιά τους είναι στραμμένη σ’ αυτόν τον σκοπό. Φανερώνουν από νεαρή ηλικία ικανότητες και τάσεις κατάλληλες στη φιλοσοφία και μέσα από δοκιμασίες, διατηρούν το ενδιαφέρον τους και την αγάπη τους για την αλήθεια και την εύρεση της ουσίας. Αυτοί όχι μόνο έχουν κατακτήσει τις αρετές της σωφροσύνης και της ανδρείας αλλά μπορούν να διασφαλίσουν μία αρμονική πολιτική στάση, που ρυθμίζει τα καθημερινά γεγονότα, ανυψώνει τους αδύναμους, ελέγχει τους δυνατούς, διδάσκει τους αμαθείς, θεραπεύει τους αρρώστους, παρέχει τα αναγκαία αγαθά, διορθώνει τους υπερόπτες και τελικά εξασφαλίζει μια καλύτερη μοίρα για όλους.
Όταν στην πόλη άρχουν οι σοφοί ή καλύτερα όταν «γίνουν οι φιλόσοφοι βασιλείς ή φιλοσοφούν πραγματικά οι βασιλείς» το πολίτευμα ονομάζεται αριστοκρατικό. Κυβερνούν δηλαδή, άτομα άριστα, στα οποία συνδυάζεται αρμονικά η αρετή με τη φιλοσοφία. Φιλομάθεια, φιλοκαλία, φιλαλήθεια, εγκράτεια, περιφρόνηση προς τον θάνατο, γενναιότητα, δικαιοσύνη είναι οι ιδιότητες των Αρίστων.
Το επίπεδο σε μία πολιτεία πέφτει όταν στην διακυβέρνησή της αντικαθίστανται οι φιλόσοφοι από τους επίκουρους. Στην ιδανική πολιτεία οι επίκουροι – φύλακες εκπαιδεύονται με μουσική και γυμναστική, μαθαίνουν να αψηφούν τον θάνατο προκειμένου να προστατέψουν την Πολιτεία από εξωτερικούς και εσωτερικούς εχθρούς και απαγορεύεται να έχουν προσωπική περιουσία ώστε να μην γίνει η περιουσία τους κίνητρο να αδικήσουν τους υπόλοιπους υπέρ των δικών τους συμφερόντων.
Όμως αν ένας τέτοιος τύπος ανθρώπου, χαρακτηριστική αρετή του οποίου είναι η ανδρεία και ο οποίος δονεί στο θυμοειδές επίπεδο της Ψυχής, αναλάβει την διακυβέρνηση της πόλης, το πολίτευμα γίνεται Τιμοκρατικό. Ονομάζεται Τιμοκρατικό διότι εδώ ο στόχος είναι οι τιμές και όχι η δικαιοσύνη. Εν απουσία των αρετών του φιλοσόφου όπως αυτές αναφέρονται παραπάνω, ο αντιπροσωπευτικός ανθρώπινος τύπος αυτού του καθεστώτος, γίνεται αυθάδης, άμουσος, φίλαρχος, μανιώδης για σωματικές ασκήσεις, προσωπική προβολή και δόξα.
Το πάθος για τη δόξα και τις τιμές θα φέρει την καταστροφή αυτού του πολιτεύματος, που θα αντικατασταθεί από την Ολιγαρχία. Στην Ολιγαρχία αυτό που μετράει είναι η περιουσία και ο πλούτος των πολιτών. Γιατί συμβαίνει αυτό; Διότι η ισχύς που έχει ένας τιμοκράτης μέσα στην πόλη σύντομα διαστρεβλώνεται και διοχετεύεται σε φροντίδα για τα δικά του προσωπικά και δει οικονομικά του συμφέροντα και όχι στην φροντίδα για αυτούς που θα όφειλε να προστατεύει. Ονομάζεται Ολιγαρχία διότι αυτοί που ασκούν την εξουσία δεν άρχουν σε όλους (εφ’ όσων έχουν καταλήξει να εκμεταλλεύονται του πολλούς) αλλά άρχουν σε λίγους: Αυτούς που έχουν κοινά οικονομικά συμφέροντα και πλούτο. Ο τύπος του ολιγαρχικού ανθρώπου κυριαρχείται από το επιθυμητικό, τη φιλοχρηματία και την απαιδευσία.
Η μετάβαση από την ολιγαρχία στο επόμενο πολίτευμα, δηλαδή στη δημοκρατία, γίνεται όταν υπερισχύσουν οι καταπιεσμένοι στους ολιγαρχικούς. Αυτό γίνεται βίαια διότι έχει ήδη κυριαρχήσει το άδικο στην πολιτεία και οι καταπιεσμένοι αντιδρούν διεκδικώντας μία καλύτερη μοίρα.
Όμως η απληστία της κακώς εννοούμενης ελευθερίας που κυριαρχεί στην δημοκρατία και η αδιαφορία για όλα τα άλλα έχουν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία της τυραννίδας. Η υπερβολή σε κάθε πράγμα φέρνει συνήθως τη μετάπτωση στην αντίθετη υπερβολή.
Η τυραννίδα είναι το έσχατο επίπεδο σε μία πολιτεία διότι φέρνει στην εξουσία ανθρώπους ως επί το πλείστoν άδικους που διοικούν με δολοπλοκίες, καταπίεση και φόβο. Σε αυτό το πολίτευμα έχει καταλυθεί κάθε έννοια δικαίου και δεν υπάρχει πια ένας ουρανός στον οποίο να στραφεί η Πόλη.
Με αυτή την έννοια η Ιδανική Πολιτεία του Πλάτωνα είναι τέτοια όταν στοχεύει να συνδέσει τα μέλη της με τον Ουρανό, τη Σοφία, την Φωτιά… το Πυρ. Για να λειτουργήσει έτσι πρέπει να άρχει το καλύτερο και φωτεινότερο μέρος της, το πιο στέρεο και γερό ή αλλιώς το πιο Ιερό. Όταν άρχει το Ιερό δηλαδή υπάρχει Ιεραρχία υπάρχει και δικαιοσύνη. Διασφαλίζεται αρμονία σε όλα τα επίπεδα και οι πολίτες εκπαιδεύονται ώστε να μην είναι τυχαία καλοί (όπως φαίνεται στον μύθο του Ηρώς-) αλλά συνειδητά καλοί και δίκαιοι. Τότε είναι που ξεκινά το ταξίδι του καθενός για την έξοδο από τη σπηλιά της άγνοιας και του σκοταδιού και την επιστροφή στο Φως. Σε αυτή την βάση εδραιώνεται το ωραίο, το καλό, το αληθινό και το δίκαιο στην πόλη και ανυψώνονται οι Πυραμίδες του πολιτισμού.
Βιβλιογραφία:
- Πλάτων Πολιτεία, Ν.Μ.Σκουτερόπουλος, εκδόσεις Πόλις
- Σημειώσεις εισαγωγικού σεμιναρίου Ν. Ακρόπολη