Γράφει ο Χρήστος Σκλιβάνος
Η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου αποτέλεσε την πιο ένδοξη στιγμή του αρχαίου ελληνισμού. Καταφέρνοντας να ενώσει για πρώτη φορά όλες τις ελληνικές πόλεις-κράτη, έφτασε νικηφόρα μέχρι τον Ινδό ποταμό, καταλύοντας την κραταιά περσική αυτοκρατορία, και επιτυγχάνοντας λαμπρές νίκες ενάντια σε κάθε προσδοκία. Στη συνέχεια θα αναλυθούν οι διάφορες παράμετροι που συνέβαλαν στο μεγάλο αυτό κατόρθωμα του ελληνισμού.
Δομή Και Εξοπλισμός Του Μακεδονικού Στρατού
Ο μακεδονικός στρατός αποτελούταν από επαγγελματίες κληρωτούς. Οι συνεχείς συγκρούσεις με βαρβαρικές φυλές τους είχαν καταστήσει βετεράνους με πολύχρονη εμπειρία και άριστη εκπαίδευση. Βασικό τους όπλο ήταν η σάρισσα. Σάρισσες έφερε και το μακεδονικό ιππικό. Ανάλογα με τον προσωπικό πλούτο και την κοινωνική τους θέση, οι κληρωτοί εντάσσονταν σε μία από τις ακόλουθες κατηγορίες:
Η περίφημη μακεδονική φάλαγγα. Ο Ρωμαίος ύπατος Λεύκιος Αιμίλιος Παύλος, όταν ρωτήθηκε για το φονικότερο όπλο, απάντησε: “Ουδέν δεινότερον φάλαγγος μακεδονικής”.
- Οπλίτες: Η βάση κάθε στρατού. Οι Έλληνες οπλίτες ήταν τα πιο βαριά οπλισμένα τμήματα της τότε εποχής. Έφεραν μπρούτζινη περικεφαλαία, στρογγυλή ασπίδα (το περίφημο “όπλον”), δόρυ, μεταλλικές περικνημίδες, ξίφος ή σπάθη και λινοθώρακα.
- Ψιλοί: Οι λιγότερο εύποροι πολίτες εξοπλίζονταν πρόχειρα με ό,τι μπορούσαν να διαθέσουν – σφενδόνες, τόξα ή ελαφρά ακόντια. Σπανίως, έφεραν ελαφρά, κυρτή ασπίδα (την περίφημη πέλτη), αλλά δεν διέθεταν θώρακα.
- Ιππείς: Οι αριστοκράτες και οι ευπορότεροι πολίτες εντάσσονταν στο σώμα των ιππέων. Το ιππικό χωριζόταν σε δύο κατηγορίες: Το βαρύ και το ελαφρύ. Το βαρύ ιππικό έφερε οπλισμό αντίστοιχο με εκείνο των οπλιτών, ενώ το ελαφρύ δόρυ ή ακόντιο, ξίφος και μικρή ασπίδα, χωρίς κάποιο άλλο είδος θωράκισης.
- Μισθοφόροι: Τα μισθοφορικά τμήματα ήταν σπάνια στους ελληνικούς στρατούς. Κυρίως ήταν ψιλοί με μεγάλη φήμη (Ρόδιοι σφενδονήτες, Κρήτες τοξότες, Θράκες ακοντιστές), και σπανίως οπλίτες.
Το βασικό δομικό στοιχείο του μακεδονικού στρατού ήταν η συνοχή του, που συνοψιζόταν στη φράση του Ηροδότου: “Όμαιμον, ομόγλωσσον, ομόθρησκον και ομότροπον”. Οι άνδρες μιλούσαν την ίδια γλώσσα -γεγονός που διευκόλυνε και το έργο των αξιωματικών κατά τη διοίκηση των μονάδων-, είχαν κοινή συνείδηση και συμφέροντα, καθώς πολεμούσαν έναν κοινό εχθρό.
Δομή Και Εξοπλισμός Του Περσικού Στρατού
Ο περσικός στρατός είχε έντονο τοπικό στοιχείο. Τυπικά, ο εκάστοτε τοπικός διοικητής (σατράπης) είχε την υποχρέωση να συγκροτεί ένοπλα τμήματα, τα οποία θα υπηρετούσαν στον αυτοκρατορικό στρατό όταν κρινόταν απαραίτητο.
- Πεζικό: Οι Πέρσες πεζοί συνήθως ήταν επίστρατοι, βιαίως πολλές φορές και χωρίς επαρκή πείρα ή εκπαίδευση. Ο οπλισμός τους ποικίλε ανάλογα με τον τόπο προέλευσής τους. Συνήθως έφεραν ξίφος, τσεκούρι, κοντό δόρυ, ασπίδα από καλάμια και τόξο. Δεν έφεραν περικεφαλαίες, ενώ σπανίως διέθεταν κάποιο είδος θωράκισης λόγω του θερμού κλίματος. Δεν υπήρχε διαχωρισμός ανάμεσα σε βαρύ και ελαφρύ πεζικό, καθώς το κάθε σώμα έφερε οπλισμό που ταίριαζε στην περιοχή που στρατολογήθηκε.
- Ιππικό: Και εδώ παρουσιαζόταν ποικιλομορφία οπλισμού, ενώ υπήρχε διαχωρισμός σε ελαφρύ και βαρύ, με το πρώτο να φέρει εκηβόλα όπλα, και το δεύτερο δόρατα, ξίφη και τσεκούρια. Συνήθως το βαρύ ιππικό έφερε και πανοπλία για την προστασία του αναβάτη.
- Μισθοφόροι: Πολύ συχνά τις τάξεις του περσικού στρατού υπηρετούσαν και μισθοφορικά τμήματα, κυρίως Έλληνες οπλίτες.
Παρά την τεράστια αριθμητική του δύναμη, ο περσικός στρατός αντιμετώπιζε σωρεία προβλημάτων. Το βασικό ήταν η πολυπολιτισμικότητα που επικρατούσε στις τάξεις του: Άνδρες διαφορετικών εθνοτήτων και φυλών, συχνά εχθρικών, που δεν μιλούσαν μια κοινή γλώσσα. Ήταν πραγματικός άθλος για τους αξιωματικούς τους να καταφέρνουν να μεταβιβάζουν επακριβώς τις εντολές που δέχονταν, και να συντονίζουν τα τμήματά τους. Επίσης, υπήρχε ανομοιογένεια τόσο στον οπλισμό των στρατιωτών όσο και στον τρόπο που ήταν συνηθισμένοι να πολεμούν. Τέλος, οι σατράπες πολλές φορές, αν όχι σχεδόν πάντα, είχαν την προσωπική τους ατζέντα και συμφέροντα αντικρουόμενα τόσο με αυτά των άλλων σατραπών όσο και με του Μέγα Βασιλέως.
Τακτικές Και Δόγμα Του Μακεδονικού Στρατού
Οι καινοτομίες του Φιλίππου Β’ και του Μεγάλου Αλεξάνδρου διαμόρφωσαν το στρατιωτικό δόγμα και τις τακτικές του μακεδονικού στρατού, συμβάλλοντας στις νίκες του.
Αρχικά, προπορευόμενα τμήματα ψιλών θα προσπαθούσαν να εξουδετερώσουν/ απωθήσουν τους αντίπαλους ακροβολιστές, και να παρενοχλήσουν την αντίπαλη παράταξη. Στη συνέχεια θα προήλαυνε η μακεδονική φάλαγγα. Οι ψιλοί θα υποχωρούσαν στα πλευρά και στα νώτα της φάλαγγας, την οποία και θα κάλυπταν. Εξοπλισμένη με σάρισσες και με βάθος 8 έως 10 ζυγών, η φάλαγγα προέτασσε μια αδιαπέραστη σειρά από δόρατα, εμποδίζοντας τον αντίπαλο να έρθει σε επαφή μαζί της είτε στην επίθεση είτε στην άμυνα. Οι φαλαγγίτες, αξιοποιώντας την υπέρτερη εκπαίδευση και σωματική τους διάπλαση, θα συγκρούονταν με την εχθρική παράταξη αποσκοπώντας στη διάρρηξη και κατάρρευση του αντίπαλου μετώπου.
Αναπαράσταση του ιππικού των εταίρων. Οι ηρωικές επελάσεις του μακεδονικού ιππικού χάρισαν τη νίκη στην ελληνική πλευρά σε κάθε σύγκρουση.
Το όπλο κρούσης, όμως, ήταν το ιππικό. Το μακεδονικό ιππικό, οι περίφημοι εταίροι, ήταν το ισχυρότερο της Ελλάδος και, όπως απέδειξαν όλες οι αναμετρήσεις, ανώτερο και του περσικού. Τιθέμενο πάντα στις διαταγές του Αλεξάνδρου, και δρώντας ανεξάρτητα από την κύρια δύναμη, εφορμούσε στις εχθρικές γραμμές με στόχο τη διάσπασή τους και τον κλονισμό του ηθικού. Δεν είναι τυχαίο ότι όλες οι μεγάλες νίκες (Γρανικός, Ισσός, Γαυγάμηλα, Ινδός ποταμός) επιτεύχθηκαν από τη δράση του ιππικού.
Τακτικές Και Δόγμα Του Περσικού Στρατού
Το δόγμα του περσικού στρατού βασιζόταν στη συντριπτική αριθμητική του υπεροχή.
- Κατά κανόνα, το πεζικό διενεργούσε μετωπική έφοδο, αποσκοπώντας στο να κατακλύσει τον αντίπαλο με το βάρος των αριθμών του. Αν αυτό δεν επαρκούσε, τότε καθήλωνε τον αντίπαλο, και το ιππικό διενεργούσε πλαγιοκόπηση. Τέλος, το ιππικό καταδίωκε τον υποχωρούντα εχθρό ανηλεώς.
- Σε ορισμένες περιπτώσεις το πεζικό τοποθετούσε μπροστά του τεράστιες τετράγωνες ασπίδες, δημιουργώντας έναν κινητό φράκτη. Πίσω από αυτόν παρατάσσονταν τοξότες οι οποίοι έβαλαν συνεχώς κατά των αντιπάλων. Ο διαρκής φραγμός πυρός καθήλωνε και εξουδετέρωνε τους εχθρούς. Όταν οι αριθμοί τους είχαν μειωθεί επαρκώς, τότε μόνο το πεζικό και το ιππικό εφορμούσαν μετωπικά και τους κατέκοπταν.
Πέρσες πεζοί σε θέσεις μάχης. Το περσικό πεζικό στηριζόταν στη συντριπτική αριθμητική του υπεροχή. Παρά τις ήττες τους, οι Πέρσες στρατιώτες πολέμησαν με γενναιότητα και αυταπάρνηση.
Αυτό, όμως, γινόταν μόνο όταν ο περσικός στρατός πολεμούσε συγκεντρωμένα. Πρέπει να ληφθεί υπόψιν ότι, σε περίπτωση που οι διάφορες φυλές πολεμούσαν μόνες τους, η καθεμία μαχόταν κατά τον δικό της τρόπο. Για παράδειγμα, οι Σκύθες ιπποτοξότες συνήθιζαν να περικυκλώνουν τον αντίπαλο βάλλοντας ακατάπαυστα.
Ελληνική Ηγεσία
Αν και μόνο η παρουσία του Αλεξάνδρου θα ήταν επαρκέστατη, εντούτοις όλοι οι Έλληνες αξιωματικοί ήταν εξαιρετικοί. Όλοι ανεξαιρέτως, από τους απλούς διμοιρίτες μέχρι και τους στρατηγούς, διέθεταν πολυετή πείρα στα πεδία των μαχών. Πολλοί εξ αυτών είχαν υπηρετήσει και υπό τον Φίλιππο και αργότερα υπό τον Αλέξανδρο, όπως ο γηραιός Παρμενίωνας. Η αξία και οι ικανότητές τους φάνηκαν σε αρκετές στιγμές της εκστρατείας όπου ανέπτυξαν πνεύμα πρωτοβουλίας.
Πέραν των ηγετικών ικανοτήτων, το έργο των αξιωματικών καθίστατο ευκολότερο και από λοιπές παραμέτρους. Έχαιραν σεβασμού και θαυμασμού από τους άνδρες τους, με τους οποίους συνδέονταν με αισθήματα συντροφικότητας. Επιπλέον, η σιδηρά πειθαρχεία που διακατείχε τον μακεδονικό στρατό δεν άφηνε περιθώρια αμφισβήτησης διαταγών εν μέσω μάχης. Τέλος, και μόνο η παρουσία τους στο πεδίο αναπτέρωνε το ηθικό των μονάδων τους.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η δράση των αξιωματικών κατά την ενέδρα στις Περσικές Πύλες. Εκεί ο μακεδονικός στρατός εγκλωβίστηκε σε στενό ορεινό πέρασμα και περικυκλώθηκε. Μέσα σε ελάχιστο χρόνο, δεχόμενοι αιφνιδιαστική επίθεση και χωρίς να έχουν λάβει διαταγές, οι λοχαγοί της εμπροσθοφυλακής κατάφεραν να αναδιοργανώσουν τις μονάδες τους, και να καλύψουν την υποχώρηση του υπόλοιπου στρατού. Μάλιστα, παρά το ότι τα τμήματά τους περικυκλώθηκαν και αποκόπηκαν από αριθμητικά υπέρτερες περσικές δυνάμεις, οι Έλληνες αξιωματικοί κατάφεραν να διασπάσουν τις εχθρικές γραμμές και να επανενωθούν με τον κύριο όγκο του μακεδονικού στρατού, μαχόμενοι στην πρώτη γραμμή.
Περσική Ηγεσία
Στα κατώτερα κλιμάκια οι αξιωματικοί επιλέγονταν με βάση την προσωπική τους αξία και την εμπειρία τους στα πεδία των μαχών. Στα μέσα και ανώτερα κλιμάκια, όμως, η θέση ήταν εν πολλοίς κληρονομική και προνόμιο της αριστοκρατίας. Τέλος, υπήρχαν οι σατράπες. Οι σατράπες είτε κληρονομούσαν τη θέση τους, είτε την αποκτούσαν μέσω δολοπλοκιών και εκδουλεύσεων στον Μέγα Βασιλέα. Υπήρχαν, βέβαια, και σατράπες οι οποίοι διέθεταν στρατιωτικά και ηγετικά χαρίσματα (π.χ. Μαζαίος).
Το έργο της περσικής ηγεσίας ήταν ιδιαιτέρως δύσκολο. Όπως προαναφέρθηκε, η πολυπολιτισμικότητα του στρατεύματος δημιουργούσε δυσκολίες. Αυτό σε συνδυασμό με τις έριδες και την καχυποψία των σατραπών καθιστούσε δυσχερή οποιαδήποτε προσπάθεια συνεργασίας και κοινών συνδυασμένων ενεργειών. Τέλος, οι αξιωματικοί έπρεπε να αντιμετωπίσουν και το ίδιο τους το στράτευμα. Λόγω των βίαιων στρατολογήσεων και των συχνών πολεμικών συγκρούσεων το ηθικό ήταν χαμηλό και η πειθαρχία ανύπαρκτη. Πολλές φορές οι Πέρσες αξιωματικοί στέκονταν πίσω από τους άνδρες τους και τους οδηγούσαν στη μάχη με απειλές και μαστιγώματα. Δεν θα ήταν υπερβολή αν έλεγε κανείς πως ο περσικός στρατός διοικούταν από τον φόβο.
Επίλογος – Συμπεράσματα
Η επιτυχία της εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου οφείλεται σε μία σειρά παραγόντων – πλεονεκτημάτων σε όλα τα επίπεδα:
- Εθνική ομοιογένεια
- Άρτια εκπαίδευση και συνοχή μονάδων
- Υψηλό ηθικό
- Ποιοτική ανωτερότητα ηγεσίας όλων των βαθμίδων
- Προσαρμοστικότητα
- Ποιοτική ανωτερότητα οπλισμού
Τέλος, δεν πρέπει να λησμονείται ότι ο ελληνικός στρατός είχε την τύχη να βρίσκεται υπό την ηγεσία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο νεαρός βασιλιάς είχε αποδείξει ήδη από τα νεαρά του χρόνια τα ιδιαίτερα χαρίσματα με τα οποία ήταν προικισμένος. Ευστροφία, διορατικότητα, προσαρμοστικότητα, ψυχραιμία και γενναιότητα ήταν μόνο μερικά από αυτά. Δεν είναι τυχαίο ότι μεγάλες στρατιωτικές προσωπικότητες του αρχαίου και σύγχρονου κόσμου (Αννίβας, Καίσαρας, Φρειδερίκος της Πρωσσίας, κ.α.) αναφέρονταν στον Μέγα Αλέξανδρο ως τον μεγαλύτερο στρατηγό όλων των εποχών.
Πηγές:
- Hamilton, J. R. (1973). Alexander the Great. Hutchinson University Library, London.
- Hammond, N.G.L. (1981). Alexander the Great: King, Commander and States-man. Chatto & Windus, London.
- Καργάκος, Σ.Ι. (2010). Μέγας Αλέξανδρος, Ο άνθρωπος φαινόμενο, Τόμοι Α, Β, Γ. Αθήνα.
- Γαρουφαλής, Δ.Ν. (2003). Περσικοί Πόλεμοι. Εκδόσεις Περισκόπιο
- Βλάχος, Α. (1989). Ηροδότου Ιστορία. Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα.
- Κωτούλας, Ι. (2004). Ο στρατός του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Εκδόσεις Περισκόπιο.