Θέμα
Η συμβίωση των γερόντων γονέων με την οικογένεια του παιδιού τους και η συμπεριφορά της νεότερης γενιάς απέναντι σ' αυτούς.
Επιμέρους θεματικά κέντρα
♦ Τα άτομα της τρίτης ηλικίας (γέροντες) και οι ανάγκες τους (φροντίδα, κατανόηση, αγάπη).
♦ Η σκληρότητα που δείχνουν κάποτε οι άνθρωποι απέναντι στους γέροντες γονείς τους.
♦ Η γεροντική ηλικία (και τα προβλήματα που τη συνοδεύουν) αποτελεί ένα φυσιολογικό στάδιο στον κύκλο της ζωής.
Ενδεικτική ερμηνευτική προσέγγιση
«Ο παππούς και το εγγονάκι» είναι ένα μικρό διήγημα, στο οποίο συναντάμε τα βασικά χαρακτηριστικά του είδους: πλοκή, κορύφωση σε ένα καίριο γεγονός, λιτότητα εκφραστικών μέσων κ.λπ. Ωστόσο, το κείμενο περιέχει και αρκετά στοιχεία παραμυθιού, καθώς δε δηλώνεται ο τόπος και ο χρόνος, η δράση είναι γοργή με κυρίαρχη τη ρηματική διατύπωση και η αφήγηση καταλήγει σε διακριτικό αλλά σαφέστατο διδακτικό μήνυμα: όποια συμπεριφορά δείχνει κανείς προς τους γέροντες γονείς του, την ίδια θα έχει, πιθανότατα, και ο ίδιος από τα παιδιά του.
Οι μαθητές μπορούν να σχολιάσουν τη συμπεριφορά των γονιών, να κρίνουν και να αξιολογήσουν την αλλαγή τους και να παρατηρήσουν το σημαντικό σημείο του κειμένου, όπου το παιδί με την αφελή μιμητική συμπεριφορά του γίνεται ο σκληρός κριτής των γονιών του αλλά και ο καταλύτης για την αλλαγή της συμπεριφοράς τους.
[…]
Ως προς τη μορφή, καλό είναι να τονιστεί η πυκνότητα των νοημάτων μέσα από την απλή λεκτική διατύπωση, καθώς και η παντελής απουσία εκφραστικών μέσων και σχημάτων, πράγμα που κάνει την αφήγηση λιτή και ουσιαστική. Στο διήγημα διακρίνεται ένα βασικό γνώρισμα του έργου του Λ. Τολστόι, ο ποιητικός ρεαλισμός του.
Περίληψη κειμένου
Στο διήγημα γίνεται λόγος για έναν ηλικιωμένο παππού που βρίσκεται υπό την επίβλεψη και τη φροντίδα των παιδιών του. Τα γηρατειά τον έχουν καταβάλει και οι δυνάμεις του δεν τον βοηθούν πλέον να ικανοποιήσει τις καθημερινές του ανάγκες. Μία μέρα την ώρα του φαγητού σπάει κατά λάθος το πιάτο του και η νύφη του θυμωμένη ανακοινώνει πως στο εξής θα τρώει μόνο από ξύλινη γαβάθα. Κατόπιν, ο γιος του ζευγαριού, που υπήρξε μάρτυρας αυτής της συμπεριφοράς, αποφασίζει από ειλικρινές ενδιαφέρον να φτιάξει μία μεγάλη ξύλινη γαβάθα για τους γονείς του, ώστε να τους ταΐζει όταν μεγαλώσουν. Εκείνοι αντιλαμβάνονται το λάθος τους, μετανιώνουν για τη σκληρή τους στάση απέναντι στον γέρο παππού και αποφασίζουν να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους.
Είδος κειμένου
Το κείμενο είναι διήγημα, γιατί:
- έχει σύντομη έκταση
- δίνει έμφαση σε ένα μόνο γεγονός (συμπεριφορά προς παππού
- συμμετέχουν λίγα πρόσωπα (παππούς, γιος – νύφη, εγγονός)
- είναι αληθοφανές στα νοήματά του (βλέπε θεματικά κέντρα
- διαθέτει άψογη διάρθρωση (πρόλογος, δοκιμασίες παππού, πράξη παιδιού που αντισταθμίζει τις δοκιμασίες του παππού, επίλογος – λύση).
Ωστόσο, το κείμενο περιέχει και αρκετά στοιχεία παραμυθιού και η αφήγηση καταλήγει σε διακριτικό αλλά σαφέστατο διδακτικό μήνυμα.
Χαρακτηριστικά λαϊκού παραμυθιού
- Δε δηλώνεται ο τόπος και ο χρόνος. Άρα όσα αναφέρονται στο κείμενο ισχύουν σε πολλές περιπτώσεις συμβίωσης γερασμένων γονιών με τα παιδιά και τα εγγόνια τους (διαχρονικότητα) .
- Γρήγορη εξέλιξη της ιστορίας, χωρίς λεπτομέρειες.
- Απλή και λιτή γλώσσα, με μικρές κοφτές προτάσεις, κυριαρχία των ρημάτων, χωρίς σχήματα λόγου.
- Δίδαγμα προς τους αναγνώστες: Να συμπεριφέρονται με φροντίδα και αγάπη στους γονείς τους, γιατί έτσι αργότερα θα τους φερθούν και τα δικά τους παιδιά.
Ενότητες
1η Ενότητα: «Ο παππούς είχε γεράσει πολύ…δεν είπε τίποτα.»
Η σκληρή συμπεριφορά του ζευγαριού απέναντι στον ηλικιωμένο πατέρα.
2η Ενότητα: « Μια μέρα ο άντρας…και τον πρόσεχαν όπως πρέπει.»
Το μάθημα που έδωσε το μικρό παιδί στους γονείς του και η αλλαγή της στάσης τους.
Σχολιασμός τίτλου
Στον τίτλο εμφανίζονται ο παππούς και το εγγονάκι, που συνδέονται μεταξύ τους στενά λόγω της βιολογικής τους σχέσης, αλλά και γιατί το εγγόνι θα γίνει η αιτία για να αλλάξει η ζωή του παππού προς το καλύτερο. Η ιδιότητα του μικρού (εγγονάκι), αναφέρεται μόνο στον τίτλο και μάλιστα υποκοριστικό για να φανεί καλύτερα ότι ένα παιδί κατάφερε κάτι πολύ σημαντικό. Στο κείμενο αναφέρεται με το όνομά του (Μίσα) και ως γιος των γονιών του. Ο τίτλος λοιπόν δείχνει πόσο σημαντικό ρόλο έπαιξε ο Μίσα στη ζωή του παππού του.
Χαρακτηρισμός προσώπων
Παππούς: Είναι ανήμπορος σωματικά και αντιμετωπίζει την άσχημη συμπεριφορά του γιου και της νύφης του. Αισθάνεται βάρος για στους δικούς του και θλίψη για το φέρσιμό τους. Δεν αντιδρά όμως, γιατί τους χρειάζεται, όσο και αν θίγεται η αξιοπρέπειά του.
Γιος-νύφη: Φέρονται σκληρά στον παππού, χωρίς να σκέπτονται ότι θα βρεθούν και αυτοί στη θέση του. Η νύφη φαίνεται πιο σκληρή, χωρίς όμως και ο γιος να είναι αθώος, αφού και αυτός σιωπηλά συμφωνεί με τη γυναίκα του. Στο τέλος μετανιώνουν όταν δέχονται την άδολη κριτική του παιδιού τους.
Παιδί: Εμφανίζεται ελάχιστα στο κείμενο, αλλά η παρουσία του είναι σημαντική. Απλά μιμείται τις πράξεις των γονιών του και γίνεται ο καθρέφτης όπου συνειδητοποιούν τη σκληρότητά τους. Τους ασκεί κριτική χωρίς να το συνειδητοποιεί.
Χαρακτηρισμός γλώσσας
Το διήγημα έχει μεταφραστεί από τα ρωσικά. Παρατηρούμε λοιπόν ότι η γλώσσα και γενικά η διατύπωση είναι απλή και λιτή, με μικρές, απλές, κοφτές προτάσεις. Τα ρήματα κυριαρχούν δίνοντας έμφαση στο νόημα. Απουσιάζουν τα σχήματα λόγου και οι λεπτομέρειες. Δίνονται τα απαραίτητα για την κατανόηση της ιστορίας
Ύφος: Είναι λιτό και πυκνό
Εκφραστικά μέσα
Ασύνδετο σχήμα ((Τα πόδια του…δεν τον άκουγαν), εικόνες (οπτικές, ακουστικές).
Κυριάρχες αντιθέσεις
α) γεροντική και νεότερη ηλικία
β) συμπεριφορά γονιών πριν και μετά το επεισόδιο με τον Μίσα.
Χαρακτηρισμός αφηγητή
Ο αφηγητής είναι απρόσωπος και δεν ταυτίζεται με κάποιο πρόσωπο της ιστορίας. Ακούγονται οι φωνές του πατέρα και του παιδιού (σε ευθύ λόγο) και η φωνή της νύφης (σε πλάγιο λόγο). Τριτοπρόσωπος παντογνώστης
Αφηγηματικοί τρόποι
Αφήγηση («Μια μέρα ο άντρας και η γυναίκα….»)
Διάλογος: («Τι φτιάχνεις εκεί Μίσα;») Υπάρχει άμεσος διάλογος ανάμεσα στο Μίσα και στον πατέρα του. Υπάρχει έμμεσος εκεί που ο αφηγητής παρουσιάζει τα λόγια της νύφης προς τον παππού.
Περιγραφή( «Τα πόδια του…..χυνόταν το φαγητό»)
Η παρέμβαση του Μίσα και ο αντίκτυπος στους γονείς του
Η συμπεριφορά των γονιών του Μίσα απέναντι στον παππού τον διδάσκει ότι πρέπει να κάνει και αυτός τα ίδια στον πατέρα του, όταν ο ίδιος μεγαλώσει και εκείνος γεράσει. Μάλιστα παίρνει τόσο σοβαρά το πράγμα, που αρχίζει να προετοιμάζεται από τώρα σκαλίζοντας ένα κούτσουρο, για να κατασκευάσει μια μεγάλη γαβάθα και να την έχει στο μέλλον για τους γονείς του. Ωστόσο, με αυτή την προετοιμασία και τη μίμηση των γονέων του, τους δίνει ένα μάθημα ανθρωπιάς χωρίς να το καταλάβει: είναι σαν να τους κρίνει, με αποτέλεσμα να τους κάνει να ντραπούν για τη συμπεριφορά τους και να τους προβληματίσει για το τι περιμένει και τους ίδιους όταν γεράσουν ότι δηλαδή τους περιμένει αυτό που διδάσκουν οι ίδιοι στο παιδί με τη συμπεριφορά τους. Έτσι, η ενέργεια του Μίσα συντελεί αποφασιστικά στη μεταστροφή τους και στην αλλαγή της στάσης τους απέναντι στον παππού: Τώρα Ο άντρας κι η γυναίκα τον κοιτάχτηκαν και δάκρυσαν. Νιώσανε ντροπή που είχαν προσβάλει τον παππού. Κι από τότε τον βάλανε να τρώει μαζί τους στο τραπέζι και τον πρόσεχαν όπως πρέπει.
Ο ρόλος του εγγονού
Ο Μίσα, ο γιος του ζευγαριού και εγγονός, έπαιξε καταλυτικό ρόλο στο διήγημα. Λέγοντας στους γονείς του ότι κατασκευάζει μια ξύλινη γαβάθα για να τους ταϊζει όταν γεράσουν, υπήρξε η αιτία αλλαγής της στάσης των γονέων απέναντι στον παππού. Άρχισαν να του φέρονται με στοργή και αγάπη, έτρωγαν μαζί του και του συμπεριφέρονταν όπως έπρεπε.
Αιτίες αλλαγής της στάσης των γονιών
Η αλλαγή της συμπεριφοράς των γονιών οφείλεται :α) στη ντροπή που ένιωσαν, καθώς ο γιος τους, χωρίς να το καταλαβαίνει, τους μάλωσε για τη σκληρότητά τους και τους έκανε να καταλάβουν πόσο σκληροί ήταν, β) στο γεγονός ότι φοβήθηκαν πως όποια συμπεριφορά έδειχναν αυτοί προς τον πατέρα τους, την ίδια έπρεπε να περιμένουν κι αυτοί από το παιδί τους όταν μεγάλωναν. Είναι γνωστό ότι τα παιδιά μιμούνται τιε συμπεριφορές των μεγάλων και ιδιαίτερα των γονιών τους. Γι” αυτό το πιο σημαντικό μέσο διαπαιδαγώγησης θεωρείται το παράδειγμα της συμπεριφοράς των γονιών.
Δίδαγμα
Όποια συμπεριφορά δείχνει κανείς προς τους γέροντες γονείς του, την ίδια θα έχει, πιθανότατα, και ο ίδιος από τα παιδιά του. Πρέπει, δηλαδή, να συμπεριφερόμαστε με αγάπη, με φροντίδα και κατανόηση στους ηλικιωμένους, γιατί αντιμετωπίζουν πολλά προβλήματα, έχουν πολλές ανάγκες και μας χρειάζονται. Έτσι μπορούμε να προσδοκούμε κι εμείς ανάλογη συμπεριφορά από τα παιδιά μας όταν φτάσουμε σε μια προχωρημένη ηλικία.
Οι τρεις φάσεις της ανθρώπινης ζωής
Στο διήγημα παρουσιάζονται οι τρεις ηλικίες του ανθρώπου (η παιδική, η ηλικία της ωριμότητας και η γεροντική), από τις οποίες δίνονται κάποια γνωρίσματα:
α. Ένα από τα βασικά γνωρίσματα της παιδικής ηλικίας το οποίο παρουσιάζεται στο διήγημα είναι ο μιμητισμός. Ο Μίσα με αφέλεια και απλότητα μιμείται τους γονείς του και ετοιμάζεται από τώρα για τη στάση που θα κρατήσει απέναντί τους όταν εκείνοι θα έχουν γεράσει* και αυτή είναι η στάση που κρατάνε εκείνοι απέναντι στον παππού. Πράγματι τα παιδιά έχουν την τάση να μιμούνται τους μεγάλους και γι' αυτό το πιο σημαντικό μέσο διαπαιδαγώγησης θεωρείται το παράδειγμα που πρέπει να δίνουν οι μεγάλοι με τη συμπεριφορά τους, ώστε να τους μιμηθούν τα παιδιά.
β. Στο διήγημα οι γονείς του Μίσα εκπροσωπούν τη μέση ηλικία, την ηλικία της δράσης, της δημιουργίας και των ευθυνών. Και το γνώρισμα που προβάλλεται στο διήγημα είναι η εξουσιαστική συμπεριφορά και η αλαζονεία των ανθρώπων αυτής της ηλικίας, οι οποίοι με τη δύναμη που τους δίνει η ακμή της ζωής εξουσιάζουν τους ανήμπορους πλέον γέρους (όπως άλλωστε και τα αδύναμα ακόμη παιδιά), που εξαρτώνται κυρίως οικονομικά από αυτούς, χωρίς να περνάει από το μυαλό τους ότι κάποτε και οι ίδιοι θα γεράσουν.
γ. Τέλος ο παππούς εκπροσωπεί την ηλικία των γερατειών. Στο διήγημα προβάλλεται η αδυναμία των γερόντων για δράση και δημιουργία που έχει ως αποτέλεσμα την περιθωριοποίησή τους καθώς και η απουσία αντίδρασης απέναντι στη σκληρή συμπεριφορά των παιδιών τους: ο παππούς ζει παραπεταμένος σε μιαν άκρη του σπιτιού και είναι υποχρεωμένος να ανέχεται αδιαμαρτύρητα και με πόνο την προσβλητική συμπεριφορά του γιου του και της νύφης του.
