1. Λίγα σχόλια για τις περιληπτικές αναδιηγήσεις που υπογραμμίζουν τη συνοχή του μύθου:
• ο Οδυσσέας εφάρμοσε κατά γράμμα τις οδηγίες της Ναυσικάς και βρήκε ευγενική φιλοξενία στο παλάτι, που την επόμενη μέρα έγινε και επίσημη με συμμετοχή της ηγεσίας των Φαιάκων·
• ο ξένος απαντώντας στις ερωτήσεις της βασίλισσας (με τον «Άρήτης Άττόλογον»), δεν αποκάλυψε την ταυτότητά του, ο Αλκίνοος όμως εκτίμησε τη σύνεσή του και ευχήθηκε να γίνει γαμπρός του·
• το 1ο και το 3ο τραγούδι του Δημόδοκου ωστόσο -και οι αθλητικοί αγώνες- συντέλεσαν στη συνειδητοποίηση του Οδυσσέα, για να ακολουθήσει η αυτοπαρουσίαση και η εξιστόρηση των περιπετειών του.
2. Από το κείμενο που συντομεύτηκε, κατ' ανάγκην, εκμαιεύονται τα απαραίτητα:
Το πρώτο τραγούδι του Δημόδοκου, με θέμα τη φιλονικία Οδυσσέα-Αχιλλέα στην Τροία, συγκίνησε τον ξένο, γιατί του θύμισε πτυχές του ηρωικού του παρελθόντος· άρχισε έτσι να ανακτά το πρόσωπό του έπειτα από τον εφτάχρονο εγκλεισμό του στην Ωγυγία· από την άλλη μεριά όμως έδωσε αφορμή στον Αλκίνοο να προτείνει αγώνες, για να αλλάξει βέβαια η διάθεση του επισκέπτη του, αλλά και για να παρουσιαστεί το καθαρά επικό θέμα των αθλητικών αγώνων που λειτουργεί πολλαπλά (102-26/<83-103>).
Η σκηνή μεταφέρεται, λοιπόν, από το παλάτι στην αγορά, όπου «κόσμος πολύς μαζεύτηκε» και σηκώθηκαν να αγωνιστούν «άξιοι νέοι και πολλοί» (132-4/<109-10>). Επισημαίνονται:
α. Τα αγωνίσματα και οι νικητές (145-57/<120-30>):
• «στο τρέξιμο ξεχώρισε κατά πολύ ο Κλυτόνηος», γιος του Αλκίνοου·
• στην πάλη «ο Ευρύαλος νίκησε τους καλύτερους»·
• στο άλμα «ανώτερος [...] από τους άλλους φάνηκε ο Αμφίαλος»·
• «στον δίσκο τούς ξεπέρασε όλους [...] ο Ελατρεύς».
• στην πυγμαχία νίκησε ο Λαοδάμας, γενναίος γιος του Αλκίνοου κι αυτός.
β. Η διαδικασία που ενέπλεξε τον Οδυσσέα στους αγώνες (176-276/<145-234>):
• Ευγενικός οικοδεσπότης ο Λαοδάμας, πρότεινε στον ξένο να αγωνιστεί κι αυτός σε όποιο άθλημα θέλει, γιατί «στον κόσμο δεν υπάρχει δόξα μεγαλύτερη» από τη διάκριση στους αγώνες (176-82/<145-51>).
• Ο Οδυσσέας δεν δείχνει προθυμία, προβάλλοντας τα πάθη του και τον καημό του νόστου (183-9/<152-7>)· προετοιμάζεται έτσι η έκπληξη της απόδοσής του.
• Χρειάζεται λοιπόν να προκληθεί, και τον ρόλο αυτό αναλαμβάνει ο νικητής της πάλης Ευρύαλος: προσβάλλει τον ξένο καταλογίζοντάς του αγωνιστική άγνοια και θεωρώντας τον αρχηγό μάλλον σε ναυτεμπόρους, που σκέφτονται μόνο το κέρδος (190-6/<158-64>).
• Ότι η αναγκαία προσβολή είναι μεγάλη φαίνεται από την αντίδραση του Οδυσσέα που κλιμακώνεται:
- θυμοσοφεί στην αρχή σχετικά με την κατανομή των χαρισμάτων στους ανθρώπους, αναφέρεται στο αγωνιστικό του παρελθόν και δηλώνει ότι, παρά τα πάθη του, θα αγωνιστεί (197-220/<165-85>).
- Χωρίς καν να ξεντυθεί, ρίχνει τον πιο βαρύ δίσκο και ξεπερνά «τα σήματα των άλλων». Το τέρμα, βέβαια, το σημείωσε η Αθηνά, που πήρε ανδρική μορφή και τον εμψύχωσε (221-38/<186-98>).
- Χαρούμενος ο Οδυσσέας γι' αυτή τη συμπαράσταση και περήφανος για τη νίκη του, προκαλείτους Φαίακες να τον συναγωνιστούν -εξαιρεί μόνο τον ξενιστή του, τον Λαοδάμαντα- και καυχιέται για την υπεροχή του στο τόξο και στο δόρυ. Οι Φαίακες τον άκουγαν «βυθισμένοι στη σιωπή» (239-76/<199-234>).
γ. Για να ανακόψει την προκλητική καυχησιολογία του Οδυσσέα, ο Αλκίνοος αναγνωρίζει το δίκιο του και την υπεροχή του στον αγώνα, περιορίζει τη δική τους υπεροχή στα αγωνίσματα, δηλώνει την προτεραιότητά τους στη χαρούμενη και απολαυστική ζωή και προτείνει χορό. Για τους χορευτές ο Δημόδοκος τραγούδησε τη συζυγική απιστία της Αφροδίτης, που σκόρπισε σ' όλους ευθυμία. Ακολούθησαν και χορευτικές επιδείξεις δύο γιων του Αλκίνοου, που άφησαν έκθαμβο τον Οδυσσέα, με αποτέλεσμα να αναγνωρίσει την υπεροχή των Φαιάκων στον χορό, πράγμα που χαροποίησε τον βασιλιά τους (277-461/<235-385>).
— Με τον χορό λοιπόν και το τραγούδι, καθώς και με την εκατέρωθεν αναγνώριση, εκτονώθηκε η τεταμένη ατμόσφαιρα. Έπειτα, μάλιστα, από πρόταση του Αλκίνοου πρόσφεραν στον ξένο και οι 12 συνάρχοντές του δώρα φιλοξενίας, ο δε Ευρύαλος δώρο συμφιλίωσης· στο παλάτι, έπειτα, του προσφέρθηκε και λουτρό.
3. Επισημαίνεται ότι η διοργάνωση αθλητικών αγώνων είναι καθαρά επικό θέμα και ότι σε όλα τα μεγάλα έπη, όπως η Ιλιάδα, η Αινειάδα, ο Ερωτόκριτος, δημιουργούνται ευκαιρίες για τη διεξαγωγή τους. Ότι οι αγώνες ήταν θέμα που ενδιέφερε πολύ τους αρχαίους Έλληνες μαρτυρείται από την πλούσια σχετική απεικόνιση, στην αγγειογραφία τους ιδιαίτερα.
α. Οι αγώνες εντάσσονται στο πλαίσιο της φιλοξενίας του Οδυσσέα, για να διασκεδαστεί η συγκίνηση που του είχε προκαλέσει το πρώτο τραγούδι του Δημόδοκου, αποκτούν δε ιδιαίτερο ενδιαφέρον με τη δική του συμμετοχή, στην οποία, φαίνεται, απέβλεπαν, όπως δείχνει η εκτεταμένη αναφορά στην πρόκληση, στη διάκριση και στην καυχησιολογία του. Δόθηκε, έτσι, η δυνατότητα στον Οδυσσέα να ξαναβρεί την αγωνιστική του διάθεση και με τη νίκη του στον δίσκο να αυτοβεβαιωθεί και να καταξιωθεί ενώπιον των Φαιάκων· και από ικέτης αξιολύπητος να προβάλει τώρα ως άριστος, που αξίζει σεβασμό και δώρα. Αρχίζει έτσι να αποκαλύπτεται λίγο λίγο το πρόσωπό του.
Οι αγώνες, εξάλλου, σε συνδυασμό με τη δήλωση του Αλκίνοου στο 291-6/<246-9> και τους χορούς που ακολούθησαν (297-455/<250-380>), πρόβαλαν μια πλευρά του ζηλευτού επιπέδου ζωής των Φαιάκων.
β. Οι αθλητικοί αγώνες των Φαιάκων:
• έχουν χαρακτήρα παλλαϊκής γιορτής (όπως δείχνουν οι στίχοι 132-4/<109-10>), αν και μόνο των αντρών· έγινε δηλαδή κοινωνική ανάγκη μια συνήθεια των αριστοκρατών που τους ετοίμαζε για τον πόλεμο, αλλά και η καθημερινή προσπάθεια για επιβίωση και διάκριση·
• μέρος στους αγώνες παίρνουν επώνυμα παλικάρια και κάθε αγώνισμα έχει τον πρωταθλητή του·
• δεν προκηρύσσονται έπαθλα ούτε υπάρχει άλλου είδους υλική αμοιβή· αρκεί η τέρψη μόνο αθλητών και θεατών.
4. Το εκτεταμένο δεύτερο τραγούδι για την παράνομη αγάπη του Άρη και της Αφροδίτης (θ317-433/<266-366>). Σχόλια, τόσο για τα άφθονα ευτράπελα και κωμικά στοιχεία ενός λαϊκού θεϊκού ανθρωπομορφισμού, που «βγάζουν» γέλιο, όσο και για εκείνα που διαφοροποιούν τη θεϊκή κοινωνία από την ανθρώπινη:
• το αταίριαστο ζευγάρι: η πιο όμορφη θεά παντρεμένη με τον χωλό τεχνίτη θεό, τον Ήφαιστο
• η αποκάλυψη της μοιχείας στον απατημένο σύζυγο από τον παντεπόπτη Ήλιο·
• το παγίδευμα των μοιχών με δίχτυα αραχνοΰφαντα και τη σύλληψή τους επ' αυτοφώρω·
• η παραπονεμένη άγρια διαμαρτυρία του πληγωμένου θεού, καθώς και η ενοχοποίηση των γονιών του (του Δία και της Ήρας) σχετικά με την αναπηρία του· η απαίτηση, ακόμη, να του επιστρέψει ο Δίας την προίκα που του είχε δώσει, για να παντρευτεί την ωραία αλλά ξέφρενη κόρη του·
• η συνάθροιση των άλλων θεών (όχι όμως και των θεαινών, που ντράπηκαν) και το ατέλειωτο γέλιο τους στο αντίκρισμα των παγιδευμένων εραστών, καθώς και τα χωρατά τους (για τον αργό που προφταίνει τον ταχύ και για την απάντηση του Ερμή στην πονηρή ερώτηση του Απόλλωνα, που σήκωσε καινούριο γέλιο)·
• η (σοβαροφανή) εγγύηση του Ποσειδώνα, που ανέλαβε να πληρώσει το χρέος της μοιχείας·
• η εύκολη ικανοποίηση του απατημένου και η απελευθέρωση των εραστών, που ανενόχλητοι κατέφυγαν στα «εξοχικά» τους, ο Άρης στη Θράκη και η Αφροδίτη στην Πάφο, που δέχτηκε τις περιποιήσεις των Χαρίτων.
— Οι επισημάνσεις αυτές οδηγούν στη διαπίστωση της διαφοράς μεταξύ θεών και ανθρώπων και στο θέμα της συζυγικής απιστίας: η αρπαγή της Ελένης από τον Πάρη οδήγησε στον Τρωικό πόλεμο· η τιμωρία του μοιχού (και φονιά βέβαια κατά την Οδύσσεια) Αίγισθου επιδοκιμάζεται από τον Δία και την Αθηνά (α 40-55/<35-47>)· οι μνηστήρες που ποθούν την Πηνελόπη (και κατατρώγουν βέβαια την περιουσία του Οδυσσέα κτλ.) καταδικάζονται επανειλημμένα από τους θεούς και βρίσκουν φρικτό τέλος με την έγκριση και τη βοήθειά τους· ενώ η μοιχεία Αφροδίτης-Άρη γίνεται τραγούδι που διασκεδάζει θεούς κι ανθρώπους χωρίς καμιά συνέπεια γι' αυτούς. Με δυο λόγια: πάθη που προκαλούν πολεμικές συγκρούσεις στον κόσμο των θνητών ή οδηγούν σε φόνους, «στον κόσμο των θεών αντιμετωπίζονται με ανακουφιστικό γέλιο και καταλήγουν σε αίσιο τέλος. Αυτό θα πει θεϊκή ευτυχία και θεϊκή ευφροσύνη». Οι ομηρικοί θεοί απαιτούν από τους ανθρώπους τήρηση ηθικών αρχών, που δεν δεσμεύουν όμως τους ίδιους· ή αλλιώς: οι ομηρικοί άνθρωποι προβάλλουν στους θεούς τους τις ηθικές απαιτήσεις που θεωρούν σωστές για τις μεταξύ τους σχέσεις, χαρίζουν όμως σ' εκείνους ασυλία και διασκεδάζουν με τα (ανθρώπινα) πάθη τους.
Αναζήτησε εύκολα το υλικό που ψάχνεις, πατώντας κλικ εδώ.