Η Λυσιστράτη είναι ένα από τα διασημότερα έργα του Αριστοφάνη που επηρέασε τον παγκόσμιο πολιτισμό και σημάδεψε τον αγώνα της γυναίκας για δικαιώματα. Η πρώτη φεμινιστική «απεργία» για να σταματήσει ο πόλεμος των ανδρών, ενέπνευσε διαχρονικά τις γυναίκες μέχρι τη Γαλλική Επανάσταση.
Η αρχική εικονογράφηση με τίτλο “Για να σταματήσετε τον πόλεμο, αρνηθείτε τους άντρες σας” του διάσημου ζωγράφου Τσάρλς Εμίλ Έγκλι αποτυπώνει την απήχηση που έχει το έργο στην γαλλική κοινωνία.
Ο Αριστοφάνης το έγραψε σε μία ταραχώδη περίοδο. Ήταν σε ηλικία 35 περίπου ετών, μεσήλικας για τα δεδομένα της εποχής, και είχε ζήσει την Αθήνα σε όλες τις φάσεις της. Μεγάλωσε στη χρυσή εποχή του Περικλή, την εποχή της ειρήνης και της άνθησης. Όταν ξέσπασε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος το 431, ο Αριστοφάνης ήταν έφηβος.
Εξ αρχής τοποθετήθηκε εναντίον του πολέμου. Πολλά από τα έργα του είχαν αντιπολεμικά μηνύματα. Το πλέον χαρακτηριστικό είναι η Λυσιστράτη.
Ο Αριστοφάνης γεννήθηκε περίπου το 445 π.Χ. στην Αθήνα
Σεξουαλική αποχή
Η “Λυσιστράτη” ήταν ένα έργο επίκαιρο, καθώς η υπόθεση διαδραματιζόταν στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου. Πρωταγωνιστικό ρόλο κατείχαν οι Αθηναίες και, όπως φανερώνει ο τίτλος, στο επίκεντρο βρισκόταν η Λυσιστράτη.
Η πλοκή ξεκινάει με τη Λυσιστράτη να συγκεντρώνει τις υπόλοιπες Αθηναίες και να οργανώνει ένα σχέδιο δράσης με στόχο να σταματήσουν τον πόλεμο. Η ιδέα της ήταν να κηρύξουν ερωτική αποχή έως ότου οι άντρες απηυδήσουν και υποχρεωθούν να εκπληρώσουν το αντιπολεμικό αίτημα.
Ουδέν εστι θηρίον γυναικός αμαχώτερον (Δεν υπάρχει θηρίο πιο δύσκολο να πολεμήσεις από τη γυναίκα)
Μέσα από επεισοδιακές αντιπαραθέσεις και κωμικές στιχομυθίες, ο Αριστοφάνης κατορθώνει να περάσει το μήνυμα που θέλει. Ο πόλεμος είναι καταστροφικός και πρέπει να τελειώσει.
Η περίοδος που παρουσίασε το έργο του ήταν μία από τις πλέον ταραχώδεις για τον τόπο του. Το 413, η Αθήνα προσπαθούσε να συνέλθει από την αποτυχία της Σικελικής Εκστρατείας, πολλές πόλεις της συμμαχίας είχαν εξεγερθεί, ενώ η Σπάρτη ήταν ισχυρότερη από ποτέ.
Στόχος της “Λυσιστράτης” ήταν να “ταρακουνίσει” τους απλούς πολίτες, αλλά και να φτάσει ως τα αυτιά της ηγεσίας.
Απεικόνιση της Λυσιστράτης. Eικονογραφημένη έκδοση σχεδίων με ακουαρέλα από τον Carlègle. Πηγή: Gallica Εθνική Γαλλική Βιβλιοθήκη.
Φεμινισμός ή σάτιρα;
Ανά τα χρόνια, πολλοί έχουν χαρακτηρίσει τη “Λυσιστράτη” ως μία ωδή στον φεμινισμό. Αντίστοιχα, ο Αριστοφάνης έχει χαρακτηριστεί ως ο πρώτος φεμινιστής.
Οι σατιρικοί ποιητές δε συνήθιζαν να εντάσσουν γυναίκες στα σενάριά τους, πόσο μάλλον να τους δίνουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Η “Λυσιστράτη”, όχι μόνο έθεσε σε πρώτο πλάνο τις Αθηναίες, αλλά άγγιξε ζητήματα όπως η σεξουαλική απελευθέρωση και η επαναστατική πρωτοβουλία των γυναικών.
Τουλάχιστον αυτή είναι μία διαδεδομένη ανάγνωση. Η δεύτερη ανάγνωση κατατάσσει την “Λυσιστράτη” στο πεδίο της κλασικής αρχαίας σάτιρας. Οι απόψεις του Αριστοφάνη δεν διέφεραν από εκείνες των συγχρόνων του.
Η σεξουαλική αποχή των γυναικών δε συνιστά απελευθέρωση, αλλά προσωρινή απαγόρευση της απόλαυσης των συζύγων τους. Η επανάσταση των γυναικών δηλαδή, βασίζεται στην αντίληψη ότι η ερωτική πράξη είναι ένα κεκτημένο δικαίωμα των ανδρών, το οποίο οφείλουν να έχουν κατά απαίτησή τους.
Η “επανάσταση” της Λυσιστράτης και των υπόλοιπων Αθηναίων παρουσιάζεται από τον Αριστοφάνη με τρόπο που να προκαλεί γέλιο. Το τέλος του έργου, με την εξασφάλιση της ειρήνης, σηματοδοτεί και την επιστροφή των γυναικών στο σπίτι, στη μαγειρική, στη ραπτική και στην εκπλήρωση των συζυγικών τους υποχρεώσεων.
Πάντως, φεμινιστικό ή μη, η “Λυσιστράτη” δεν παύει να αποτελεί ένα από τα παλαιότερα και σπουδαιότερα αντιπολεμικά έργα όλων των εποχών. Ο Αριστοφάνης δε δίστασε να κρίνει αυστηρά τις επιλογές της πολιτειακής ηγεσίας, να τονίσει το αδιέξοδο και το ανώφελο του πολέμου και να απευθύνει μια ύστατη έκκληση για ειρήνη μέσω της τέχνης του.
Αρχική aπεικόνιση της Λυσιστράτης από τον Charles Émile Egli. Πηγή: Gallica, Εθνική Γαλλική Βιβλιοθήκη.