Μεταξύ 1931 και 1932, Γάλλοι και Αμερικανοί αρχαιολόγοι πραγματοποιούσαν ανασκαφές στη Δούρα Ευρωπό, μία ελληνική πόλη στη Συρία. Το εντυπωσιακότερο εύρημά τους ήταν η αποκάλυψη της παλαιότερης γνωστής χριστιανικής εκκλησίας στον κόσμο.
Η Δούρα Ευρωπός ήταν μία από τις πολλές ελληνικές πόλεις που ιδρύθηκαν από τον Σέλευκο Α΄. Ήταν στρατηγός, διάδοχος του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ιδρυτής της δυναστείας των Σελευκιδών στη Συρία και Μεσοποταμία. Οι πρώτοι κάτοικοι ήταν Μακεδόνες βετεράνοι –κυρίως παιδικοί φίλοι του Σελεύκου- που αναμείχθηκαν με εντοπίους Σημίτες.
Την πόλη κατέλαβαν οι Πάρθοι από το 113 π.Χ. μέχρι και το 165 μ. Χ. Τότε πέρασε σε ρωμαϊκό έλεγχο. Οι Ρωμαίοι ανέπτυξαν ιδιαίτερα τη Δούρα Ευρωπό λόγω της στρατηγικής σημασίας της, αφού βρισκόταν σχεδόν πάνω στα σύνορα της αυτοκρατορίας τους με την Περσία, τη μεγάλη εχθρό τους.
Επιπλέον, η Δούρα Ευρωπός εξελίχθηκε σε σημαντικό σταθμό στους εμπορικούς οδούς της Ανατολής. Έτσι αναπτύχθηκε και οικονομικά.
Λήψη από την ανασκαφή στη Δούρα Ευρωπό το 1931. Την αποκάλεσαν «Πομπηία της ερήμου». Πηγή: Yale University Art Gallery
Στη διάρκεια του πρώτου μισού του 3ου αιώνα μ. Χ., η πόλη υπήρξε βάση των ρωμαϊκών στρατευμάτων που επιχειρούσαν εναντίον των Περσών. Το αποτέλεσμα ήταν να πολιορκηθεί από τους Πέρσες, υπό τους Σασσανίδες, οι οποίοι την κατέλαβαν το 256 μ. Χ, και την κατέστρεψαν.
Τα ερείπιά της πόλης καλύφθηκαν από την άμμο της ερήμου και δεν χτίστηκε ποτέ άλλη πόλη σε αυτή τη θέση
Για δύο χρόνια, μεταξύ 1931 και 1932, μία ομάδα Γάλλων και Αμερικανών αρχαιολόγων ανέσκαψαν το μεγαλύτερο τμήμα της πόλης. Ανακάλυψαν ένα σημαντικό αριθμό ναών και άλλων δημοσίων κτηρίων, καθώς και πληθώρα αξιόλογων κινητών ευρημάτων, όπως αγάλματα, επιγραφές, στρατιωτικό εξοπλισμό κ.ά.
Μάλιστα, έφεραν στο φως και τη μοναδική ακέραια ρωμαϊκή ασπίδα σε όλο τον κόσμο. Οι αρχαιολόγοι βρήκαν επίσης στοιχεία για την πολιορκία και κατάληψη της Δούρας Ευρωπού από τους Σασσανίδες.
Η «ανακάλυψη» της χριστιανικής εκκλησίας
Όμως, το πιο απρόσμενο εύρημά τους ήταν η ανακάλυψη της παλαιότερης χριστιανικής εκκλησίας!
Καθώς οι αρχαιολόγοι ανέσκαπταν ένα οικοδομικό τετράγωνο στο νότιο τμήμα της Δούρας Ευρωπού, αποκάλυψαν μία σχετικά μεγάλη οικία δίπλα ακριβώς στα τείχη της πόλης και μία από τις δευτερεύουσες πύλες.
Χάρτης της Δούρας Ευρωπού με επισημασμένα τα κτήρια που έχουν ανασκαφεί. Η χριστιανική εκκλησία είναι σημειωμένη ως Μ8 και βρίσκεται στο νότιο τμήμα της πόλης και δίπλα στα τείχη. Πηγή: Wikipedia
Το σχήμα του κτηρίου ήταν τραπεζοειδές με διαστάσεις περίπου 18 x 20 μέτρα.
Έκπληκτοι, οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν ότι το σπίτι αυτό είχε μετατραπεί σε εκκλησία. Οι χριστιανοί είχαν γκρεμίσει ένα τοίχο ανάμεσα σε δύο μικρά δωμάτια και έτσι δημιούργησαν χώρο για τη μεγάλη αίθουσα συνελεύσεων.
Μια από τις μεγαλύτερες αίθουσες χρησίμευε ως βαπτιστήριο, μια άλλη για τον εορτασμό της Θείας Ευχαριστίας και μια τρίτη πιθανώς για τη διδασκαλία των κατηχουμένων.
Το βαπτιστήριο
Το βαπτιστήριο της εκκλησίας της Δούρας Ευρωπού, όπως έχει αποκατασταθεί στην Πινακοθήκη του Πανεπιστημίου του Γιέλ. Πηγή: Pinterest
Το δωμάτιο του βαπτιστηρίου ήταν διακοσμημένο με τοιχογραφίες. Η κολυμβήθρα βρισκόταν στη δυτική πλευρά του δωματίου, όπου υπήρχε ένα πλίνθινο κουβούκλιο με θολωτή οροφή και δύο πεσσούς μπροστά που είχαν βαφτεί με σκούρο πράσινο χρώμα με μαύρες ζώνες, πιθανότατα να μοιάζουν με ακριβό μάρμαρο.
Η πρόσοψη πάνω από την αψίδα της κόγχης έδειχνε καρπούς σε χωράφια. Το ταβάνι μέσα στην κόγχη είχε γαλάζιο φόντο με φωτεινά αστέρια. Μέσα στην κόγχη ήταν το βαφτιστήριο.
Σημαντικές τοιχογραφίες
Οι τοιχογραφίες που διασώθηκαν απεικόνιζαν θέματα από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη. Στα πρώτα ανήκουν παραστάσεις με τον Αδάμ και την Εύα, καθώς και τον Δαβίδ και τον Γολιάθ. Οι τοιχογραφίες από την Καινή Διαθήκη είναι εμπνευσμένες από τα θαύματα του Χριστού.
Μία απ’ αυτές δείχνει την ιστορία της θεραπείας του παραλυτικού από τον Χριστό. Πρόκειται για την παλαιότερη απεικόνιση του Χριστού ως ιστορική μορφή και όχι μέσω συμβολικών μορφών.
Επίσης, μία τοιχογραφία δείχνει τον Πέτρο και τον Χριστό να περπατούν στο νερό, έχοντας πίσω τους ένα καΐκι με μερικούς μαθητές. Δυστυχώς, η τοιχογραφία είναι καταστραμμένη στο σημείο που ήταν το κεφάλι του Χριστού και έτσι δεν μπορούμε να διακρίνουμε τα χαρακτηριστικά του προσώπου του.
Το θραύσμα της τοιχογραφίας που ίσως δείχνει τις τρεις Μυροφόρες στον τάφο του Χριστού. Πινακοθήκη Πανεπιστημίου Γέιλ. Πηγή εικόνας: Wikipedia
Μια πολύ μεγαλύτερη τοιχογραφία απεικονίζει τρεις γυναίκες να πλησιάζουν ένα μνημείο. Πιθανότατα πρόκειται για τις τρεις Μυροφόρες που επισκέπτονται τον τάφο του Χριστού. Τέλος, μία τοιχογραφία δείχνει τον Χριστό ως τον «Καλό Ποιμένα».
Στους τοίχους του σπιτιού βρέθηκαν γκράφιτι και σχέδια. Πάνω από την τοιχογραφία του Δαβίδ και του Γολιάθ, ένα ελληνικό γκράφιτι ήταν η επίκληση κάποιου Πρόκλου προς τον Χριστό :
τὸν Χ(ριστὸ)ν Ἰ(ησοῦ)ν ὑμεῖν. Μν[ή]σκεσθε […Πρ]όκλου
Σύγκριση με τη συναγωγή
Ανάμεσα στα πολλά κτήρια που οι αρχαιολόγοι ανέσκαψαν στη Δούρα Ευρωπό ήταν και μία συναγωγή. Διαπιστώθηκε ότι αυτή είχε πολλές ομοιότητες με τη χριστιανική εκκλησία, όσον αφορά την αρχιτεκτονική και τη ζωγραφική της διακόσμηση.
Όμως, η εκκλησία ήταν μικρότερη και πιο λιτά διακοσμημένη. Επιπλέον, οι τοιχογραφίες της ήταν πιο απλοϊκές και πιο κοντά στην τοπική τεχνοτροπία που ήταν μία ανάμιξη στοιχείων της τέχνης των Πάρθων με ελληνορωμαϊκά στοιχεία. Αντίθετα, ο ζωγραφικός διάκοσμος της συναγωγής ακολουθούσε πρότυπα της ελληνιστικής τέχνης.
Οι ειδικοί κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η εβραϊκή κοινότητα ήταν πλουσιότερη και μεγαλύτερη από την αντίστοιχη χριστιανική.
Φωτογραφία του 2005 από την εκκλησία στη Δούρα Ευρωπό. Πηγή: Wikipedia
Πότε λειτούργησε η εκκλησία;
Μια ελληνική επιγραφή στον δυτικό τοίχο της αίθουσας συνελεύσεων είναι σημαντική για την ιστορία της εκκλησίας στη Δούρα Ευρωπό. Καταγράφει το έτος 545, με βάση το ημερολόγιο της εποχής των Σελευκιδών, που αντιστοιχεί στο έτος 232/233 μ.Χ.
Φαίνεται ότι τότε έγινε η μετατροπή της οικίας σε εκκλησία. Το βέβαιο είναι ότι αυτή έπαψε να λειτουργεί το 256 μ. Χ., όταν η Δούρα Ευρωπός κατελήφθη και καταστράφηκε από τους Πέρσες Σασσανίδες.
Το γεγονός ότι οι χριστιανοί συναντιούνταν σ’ ένα σπίτι μέσα στην πόλη, αποκαλύπτει ότι είχαν μεγάλο βαθμό ελευθερίας στη Δούρα Ευρωπό. Η μετατροπή της οικίας μέσα στην πόλη σε εκκλησία δείχνει ότι αυτή λειτουργούσε σε γνώση των γειτόνων και ασφαλώς των τοπικών αρχών.
Σύγχρονη σχεδιαστική αναπαράσταση της εκκλησίας. Πηγή: Wikipedia
Στις δύο δεκαετίες που φαίνεται ότι λειτούργησε η εκκλησία, υπήρξαν διαστήματα που οι πηγές δεν καταγράφουν διώξεις των χριστιανών. Μάλιστα, το 232 όταν μάλλον η οικία μετατράπηκε σε εκκλησία, αυτοκράτορας της Ρώμης ήταν ο Αλέξανδρος Σεβήρος γνωστός για την ανοχή του στον χριστιανισμό.
Βέβαια, υπήρξαν και περίοδοι άγριων διωγμών των χριστιανών την εποχή που υπήρχε η εκκλησία στη Δούρα Ευρωπό, όπως για παράδειγμα, επί Τραϊανού Δέκιου (249-251). Είναι πιθανό ότι τότε η εκκλησία ανέστειλε τη λειτουργία της.
Όμως, δεν υπήρξαν αρχαιολογικά ευρήματα που να φωτίσουν επιμέρους ιστορικές λεπτομέρειες γι’ αυτή την πρώτη γνωστή εκκλησία του χριστιανισμού.
Λεηλασία και καταστροφή από τον ISIS
Όλες οι τοιχογραφίες από την εκκλησία της Δούρα Ευρωπού μεταφέρθηκαν στις ΗΠΑ για αποκατάσταση και συντήρηση. Σήμερα βρίσκονται στην Πινακοθήκη του Πανεπιστημίου του Γιέιλ.
Η ίδια η εκκλησία καθώς και τα κατάλοιπα των άλλων κτιρίων στη Δούρα Ευρωπό λεηλατήθηκαν από τον ISIS μεταξύ 2011 και 2014 στη διάρκεια του εμφυλίου στη Συρία. Η κατάσταση του μνημείου παραμένει σήμερα άγνωστη, αλλά θεωρείται ότι έχει καταστραφεί πλήρως.
Κωνσταντίνος Λαγός, https://www.mixanitouxronou.gr