Η πρώτη κατοικίδια γάτα εμφανίστηκε στην Εγγύς Ανατολή γύρω στο 8000 π. Χ. Όμως, ήταν κυρίως γνωστή στην αρχαία Αίγυπτο, όπου υπήρχε ακόμη και λατρεία της. Αντίθετα, στην Ευρώπη τα πρώτα στοιχεία για οικόσιτες γάτες χρονολογούνται μόλις τον 5ο αιώνα π. Χ. Τότε ήταν που για πρώτη φορά οι Έλληνες τις είχαν ως κατοικίδια. Όμως, η γάτα θεωρείτο τότε εξωτικό ζώο και τόσο σπάνια, που δεν υπήρχε ακόμη ειδική λέξη γι’ αυτή στα ελληνικά!
Γάτα και αρχαία Ελλάδα
Σήμερα μπορεί να μας φαίνεται περίεργο, αλλά οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν οικόσιτες γάτες πριν από τις αρχές ή τα μέσα του 5ου αιώνα π. Χ. Έτσι, στην αρχαϊκή περίοδο δεν υπάρχει καμία αναφορά σε αυτές στον ελληνικό κόσμο, είτε στην τέχνη είτε σε φιλολογικά κείμενα.
Για ορισμένους μελετητές, η πρώτη γνωστή εμφάνιση κατοικίδιας γάτας στην αρχαία Ελλάδα -και κατά συνέπεια στην Ευρώπη- είναι σε μία ανάγλυφη παράσταση στη βάση ενός κούρου από την Αθήνα (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. εύρεσης 3476).
Λεπτομέρεια βάσης κούρου από την Αθήνα που χρονολογείται μεταξύ 510 και 500 π.Χ. και απεικονίζει έναν σκύλο και ένα αιλουροειδές έτοιμα να επιτεθούν το ένα στο άλλο. (EAM 3476) Πηγή: Wikipedia
Χρονολογείται μεταξύ 510 και 500 π.Χ. και απεικονίζει δύο νεαρούς άντρες, πιθανόν αθλητές, καθισμένους ο ένας απέναντι στον άλλο. Ο πρώτος κρατά ένα σκυλί με λουρί και ο δεύτερος ένα μικρό αιλουροειδές κάποιου είδους.
Ο σκύλος και το αιλουροειδές ετοιμάζονται να επιτεθούν το ένα στο άλλο.
Το πρόβλημα είναι ότι η απεικόνιση του μικρού αιλουροειδούς δεν είναι λεπτομερής. Έτσι, δεν είναι ξεκάθαρο αν όντως πρόκειται για οικόσιτη γάτα. Πολλοί θεωρούν ότι είναι μια αιχμάλωτη αγριόγατα, από τις πολλές που υπήρχαν στην αρχαία Ελλάδα.
Η πρώτη εμφάνιση της γάτας στην Ελλάδα ήταν σε τύπους νομισμάτων
Η παλαιότερη αναμφισβήτητη απόδειξη ότι οι Έλληνες είχαν οικόσιτες γάτες προέρχονται από νομισματικές εκδόσεις των ελληνικών πόλεων στη νότια Ιταλία, Ρήγιον και Τάρας.
Αυτές χρονολογούνται γύρω στα μέσα του 5ου αιώνα π. Χ.
Οι συγκεκριμένες κοπές φέρουν ως τύπους τον Ιόκαστο και τον Φάλανθο, τους θρυλικούς ιδρυτές του Ρήγιου και του Τάραντα αντίστοιχα. Οι οικιστές έχουν απεικονιστεί μαζί με τις κατοικίδιες γάτες τους.
Τα πρώτα στοιχεία για την κατοικίδια γάτα στην Ευρώπη. Αριστερά: νόμισμα από το Ρήγιο με εμπροσθότυπο τον Ιόκαστο να παίζει με τη γάτα του. Δεξιά: νόμισμα από το Ρήγιο δείχνει τον Ιόκαστο με μια οικόσιτη γάτα κάτω από το θρόνο του.
Μάλιστα, σε κάποια από τα νομίσματα του Ρήγιου, ο Ιόκαστος παίζει με τη γάτα του κρατώντας κάτι στο χέρι του που μοιάζει με παιχνίδι.
Στο τετράδραχμο αυτό από το Ρήγιο, που χρονολογείται μεταξύ 435-425 π.Χ., η γάτα του Ιοκάστου παίζει με μία μπάλα κάτω από το θρόνο του. Πηγή: Wikimediamtx Commons
Οι γάτες στην κλασική Αθήνα
Την ίδια περίοδο έχουμε και τα πρώτα στοιχεία για οικόσιτες γάτες στην κυρίως Ελλάδα, και συγκεκριμένα στην Αθήνα.
Σε μία επιτύμβια ανάγλυφη στήλη, στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, που χρονολογείται περίπου το 440 π.Χ., απεικονίζεται ο νεκρός Αθηναίος μαζί μ’ ένα νεαρό δούλο ή συγγενή του, ένα πουλί και μια κατοικίδια γάτα. Μια άλλη επιτύμβια στήλη από την Αθήνα που χρονολογείται γύρω στο 420 π.Χ., δείχνει μια νεαρή γυναίκα με μια γάτα.
Φωτογραφία αθηναϊκής επιτύμβιας στήλης που χρονολογείται περίπου το 440 π.Χ. Στην προεξοχή δίπλα στον αγκώνα του νεκρού εμφανίζεται μία οικόσιτη γάτα. Πηγή: Pinterest
Την ίδια εποχή, και λίγα χρόνια αργότερα, έχουμε απεικονίσεις γάτων και σε αρχαία ελληνικά αγγεία. Αυτές είναι ελάχιστες, αντίθετα με τις πολυπληθείς παραστάσεις σκύλων στην αγγειογραφία.
Εισαγωγή από την Αίγυπτο;
Μπορεί από τα μέσα του 5ου αιώνα π. Χ., οι οικόσιτες γάτες να είχαν κάνει την εμφάνισή τους στην Ελλάδα, όμως παρέμεναν σπάνιες σε όλη τη διάρκεια της κλασικής εποχής.
Πιθανότατα, οι πρώτες κατοικίδιες γάτες εισήχθησαν στην Ελλάδα από την Αίγυπτο.
Οι Έλληνες τον 5ο και 4ο αιώνα π. Χ. έβλεπαν τη γάτα ως ένα αξιοπερίεργο και εξωτικό κατοικίδιο, όπως είναι σήμερα, για παράδειγμα, μία μαϊμού. Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι στις σπάνιες απεικονίσεις της στην τέχνη της εποχής συνδέονται με αριστοκράτες ή θεότητες.
Λεπτομέρεια από παράσταση ερυθρόμορφου αγγείου των αρχών του 4ου αιώνα π. Χ. από τη νότια Ιταλία που δείχνει μία γυναίκα της υψηλής κοινωνίας να παίζει με μία γάτα. Πηγή: Pinterest
Οι γάτες τότε είναι ελάχιστες και πολύτιμες. Φυσικά δεν υπήρχαν αδέσποτες στις ελληνικές πόλεις! Έτσι, ο Ηρόδοτος, που συνέγραψε το έργο του μεταξύ 440-425 π. Χ., εξέφρασε την έκπληξή του για τις κατοικίδιες γάτες στην Αίγυπτο, επειδή είχε δει μόνο αγριόγατες (Ηρόδοτος, 2.66-67).
Γάτες και κουνάβια στην αρχαία Ελλάδα. «Αίλουρος» και «γαλέη»
Η σπανιότητα της οικόσιτης γάτας στην κλασική Ελλάδα φαίνεται επίσης από το γεγονός ότι δεν υπήρχε ξεχωριστή λέξη για το είδος! Μπορεί να αποκαλείτο τότε «αίλουρος» ή «γαλέη» (τα σημερινά επιστημονικά ονόματα της γάτας), αλλά οι όροι αυτοί χρησιμοποιούνταν και για άλλα ζώα.
Ο πρώτος είναι πολύ γενικός όρος, και σημαίνει ζώο «με κυματιστή ουρά». Έτσι, εκτός από τις οικόσιτες γάτες χρησιμοποιούταν και για τις αγριόγατες και άλλα αιλουροειδή.
Όσον αφορά τη λέξη «γαλέη», αυτή χρησιμοποιούταν κυρίως για το κουνάβι. Ήταν πολύ δημοφιλές κατοικίδιο ζώο των αρχαίων Ελλήνων, οι οποίοι το είχαν για να εξολοθρεύει τα τρωκτικά.
Στις φιλολογικές πηγές της κλασικής εποχής το κουνάβι αναφέρεται ως «νυφίτσα» ή «γαλέη». Στις περιπτώσεις με τη δεύτερη λέξη, δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι αν η αναφορά είναι για κατοικίδια γάτα ή κουνάβι.
Οι γάτες στην ελληνιστική εποχή
Οι οικόσιτες γάτες ήταν πιο διαδεδομένες στον ελληνικό κόσμο στη διάρκεια της ελληνιστικής εποχής σε σχέση με την κλασική. Σε αυτό συνέβαλε το γεγονός ότι χιλιάδες Έλληνες ζούσαν τότε στην Αίγυπτο που ήταν υπό την εξουσία των Πτολεμαίων.
Γλυπτό ανάθημα της Μπαστέτ ως γάτα, ελληνικής τέχης. Από τον πτολεμαϊκό ναό της Μπαστέτ στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Πηγή: ferrelljenkins.blog
Μία από τις συνήθειες που πήραν από τους ντόπιους ήταν και η υιοθέτηση γάτων ως κατοικίδια. Είναι χαρακτηριστικό, ότι στην ελληνιστική εποχή, οι Έλληνες ταύτισαν την Άρτεμη με τη θεά-γάτα της Αιγύπτου, τη Μπαστέτ.
Για τη Μπαστέτ δείτε την ανάρτηση της ΜΤΧ εδώ: https://www.mixanitouxronou.gr/i-gata-os-iero-zoo-gia-polloys-laoys/
Έτσι, στην πτολεμαϊκή εποχή υπήρχε αρχαίος ελληνικός ναός στην Αλεξάνδρεια προς τιμή της Μπαστέτ. Τα αναθήματα με τη μορφή γάτων που βρέθηκαν εκεί από τους αρχαιολόγους είναι ελληνικής τέχνης και πολύ ρεαλιστικά. Πρόκειται για τα πρώτα γλυπτά γάτων που συνδέονται με τον ελληνικό κόσμο.
Όμως, φαίνεται ότι ακόμη και στην ελληνιστική εποχή οι περισσότεροι Έλληνες, εκτός Αιγύπτου, είχαν ακόμη κουνάβια ως κατοικίδια παρά γάτες!
“Κάττα”: Η πρώτη ελληνική λέξη για τη γάτα
Ήταν πια στη ρωμαϊκή εποχή που οι γάτες αντικατέστησαν τα κουνάβια ως κατοικίδια. Δεν είναι μόνο γιατί είχε μεγαλώσει πολύ ο αριθμός τους και είναι πιο όμορφες και χαριτωμένες σε σχέση με τα κουνάβια. Μάλλον υπήρξε ένας πιο πρακτικός λόγος γιατί προτιμήθηκαν τελικά από τους Έλληνες και τους Ρωμαίους. Οι γάτες είναι καλύτεροι εξολοθρευτές τρωκτικών σε σχέση με τα κουνάβια καθώς διαθέτουν μεγαλύτερη επιμονή και πείσμα στο κυνήγι ενός ποντικού ή αρουραίου.
Η γάτα θα εγκαταλείψει πιο δύσκολα το κυνηγητό απ’ ότι ένα κουνάβι.
Φωτογραφία λεπτομέρειας μωσαϊκού του 1ου αιώνα μ. Χ. από την Πομπηία. Μία οικόσιτη γάτα επιτίθεται σε πέρδικα (Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης, αρ. 9993). Πηγή: Pinterest
Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι τότε, η οικόσιτη γάτα απέκτησε τη δική της λέξη στα ελληνικά.
Στη διάρκεια του 2ου ή του 3ου αιώνα μ.Χ., οι Έλληνες άρχισαν να αναφέρουν τη γάτα ως «κάττα». Η ακριβής ετυμολογία της λέξης είναι αβέβαιη, αλλά μπορεί να προέρχεται από τη νουβική λέξη «kadis», δηλαδή η «αγριόγατα». Ο όρος αυτός με τη σειρά του προήλθε ή αποτελεί δάνειο από το ύστερο αιγυπτιακό «čaus» που σημαίνει «αφρικανική γάτα».
Η λέξη «κάττα-γάτα» μάλλον αποτελεί ακόμη ένα στοιχείο για τη σημασία της Αιγύπτου στην εισαγωγή της οικόσιτης γάτας στην Ελλάδα.
Στοιχεία αντλήθηκαν από: Engels, Donald W. (2001) Classical Cats: The Rise and Fall of the Sacred Cat. New York City, New York and London, England: Routledge
Κωνσταντίνος Λαγός, https://www.mixanitouxronou.gr/